ROŚLINY JEDNOROCZNE UPRAWNE

Kapusta rzepak – Brassica napus L. var. napus

Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Stanowisko:	słoneczne
Gleba:	żyzna, próchniczna, zasobna w składniki pokarmowe
Termin kwitnienia:	V – rzepak ozimy; VI –VII – rzepak jary
Długość kwitnienia:	3-4 tyg.
Rozmnażanie:	siew nasion
Wydajność miodowa:	80-240 kg/ha – rzepak ozimy; 60-80 kg/ha rzepak jary
Wydajność pyłkowa:	60-170 kg/ha
Kolor obnóży:	zielonkawożółty

Kapusta rzepak
Brassica napus L. var. napus
[DE] Der Raps
[EN] Rapeseed, rape

Roślina jest mieszańcem kapusty polnej i warzywnej. Obecnie nie występuje w stanie dzikim, jest jedynie uprawiana. Zalicza się ją do najważniejszych roślin oleistych w Europie Środkowej. Występuje w formie jarej i ozimej. Jej cykl życiowy może trwać rok lub dwa.

Wykształca cienki korzeń oraz pędy pokryte sinym nalotem woskowym, osiągające do 1,6 m wysokości. Liście wyrastające w górnej części łodygi są siedzące (nie mają ogonków), lancetowate, zazwyczaj ząbkowane, zaś te w dolnej części łodygi oraz odziomkowe mają lirowaty kształt i wyrastają na ogonkach.

Kwiaty zbudowane są z 4 działek kielicha i 4 płatków korony, 6 pręcików różnej długości (2 zewnętrzne są krótsze, 4 wewnętrzne dłuższe) i jednego słupka. Kwiaty wydzielają charakterystyczny zapach, który zwabia pszczoły nawet z dużej odległości. Owocem jest łuszczyna.

Z nasion uzyskuje się olej spożywczy i sałatkowy, produkuje się z niego także margarynę, szare mydło, pokost i biopaliwa. Dawne odmiany rzepaku miały wysoką zawartość kwasu erukowego o działaniu szkodliwym na serce, obecnie zaś uprawia się głównie odmiany bezerukowe.

Olej wykorzystywany jest do natłuszczania skór i wełny oraz w lecznictwie. Wytłoki, podobnie jak zielonka i kiszonka z rośliny stanowią paszę treściwą dla bydła. Młode liście rzepaku mogą być spożywane wiosną jako warzywo. Niektórzy podają, że ziarna pyłku rzepaku mogą działać alergizująco na osoby wrażliwe.

Rzepak zaliczany jest do jednego z pierwszych pożytków towarowych. Pszczoły oblatują kwiaty w godzinach 8:00-16:00, z największą intensywnością między 10:00 a 12:00. Pojedynczy kwiat żyje około 7 dni. Podczas korzystnych warunków pogodowych w godzinach południowych na 10 m² plantacji może pracować 16 robotnic.

Jeden kwiat rzepaku ozimego dostarcza 0,5-1 mg cukrów, rzepaku jarego około 0,4 mg. Koncentracja cukrów w nektarze wynosi 20-55%. Nektarniki w postaci czterech brodawkowatych wyrostków zlokalizowane są u podstawy pręcików, ale tylko dwa z nich (usytuowane między zalążnią a krótkimi pręcikami) obficie wydzielają nektar i z nich głównie robotnice pobierają słodką wydzielinę.

Najintensywniejsze nektarowanie obserwuje się w temp. około 20°C lub nieco wyższej. Kwiaty nektarują 1,5-2 dni. Podczas wywożenia rodzin pszczelich na plantacje rzepaku należy pamiętać by robić to, gdy 5-10% roślin zaczyna kwitnąć.

Nektar zawiera w swoim składzie tylko cukry proste, wśród których przeważa fruktoza, co jest to przyczyną bardzo szybkiej (nawet w ulu) krystalizacji miodu rzepakowego. Przy ciepłej, słonecznej pogodzie dzienny przybytek ula na wadze może wynosić 4 kg.

Miód z rzepaku cechuje się zapachem przypominającym aromat kwiatów, który określany jest jako nieprzyjemny. Patoka ma jasnożółtą barwę, krupiec jest kremowobiały (smalcowaty) o drobnoziarnistej konsystencji. Wydajność miodowa rzepaku ozimego wynosi 80-240 kg/ha, rzepaku jarego 60-80 kg/ha.

W ostatnich latach do produkcji rolniczej zostały wprowadzone odmiany mieszańcowe złożone rzepaku charakteryzujące się występowaniem na plantacji dwóch typów roślin: męskosterylnych (ich udział w populacji stanowi 70%), których kwiaty nie produkują pyłku i słabiej nektarują oraz typowych - roślin zapylaczy (stanowią 30% populacji) o kwiatach normalnie wytwarzających nektar i pyłek, które pełnią funkcję zapylacza w odmianie mieszańcowej.

To jest przyczyną powszechnie obserwowanego zjawiska, że rzepak kwitnie a nie widać na nim pracujących pszczół. W przypadku tego typu odmian maję one mniejszą wydajność miodową (średnio o 50%) i pyłkową (średnio o 70%).

Kwiaty rzepaku stanowią bardzo dobre źródło pokarmu białkowego. Uwalnianie pyłku trwa od godzin rannych do wieczora. W pierwszym dniu życia kwiatu pręciki zazwyczaj są już wypylone. Robotnice oblatujące kwiaty rzepaku zbierają pyłek tylko z czterech dłuższych pręcików pozostawiając dwa krótsze niewykorzystane.

Stąd, mimo że wydajność pyłkowa rośliny wynosi powyżej 100 kg/ha, pszczoły wykorzystują jedynie 30-50 kg. Pszczoły formują duże (ciężar pary obnóży waha się od 7,9-23,3 mg), zielonkawożółte obnóża. Jeden kwiat rzepaku ozimego produkuje 0,7-1,2 mg pyłku. Wydajność pyłkową gatunku oszacowano na 60-170 kg/ha.

Kapusta rzepak. Fot. Aneta Sulborska

Rzepak wymaga słonecznych stanowisk oraz żyznych, bogatych w składniki pokarmowe, dość zwięzłych gleb. Na glebach lekkich jego uprawa jest raczej zawodna. Rozmnaża się z nasion wysiewanych między 10 a 25 VIII (rzepak ozimy) lub w III (rzepak jary).

Facelia błękitna (= facelia wrotyczolistna) – Phacelia tanacolia Benth.

Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Stanowisko:	słoneczne
Gleba:	średnio wilgotna, lekka
Termin kwitnienia:	VI
Długość kwitnienia:	4-6 tyg.
Rozmnażanie:	siew nasion
Wydajność miodowa:	300-500 kg/ha
Wydajność pyłkowa:	180-300 kg/ha
Kolor obnóży:	fioletowy, niebieskogranatowy

Facelia błękitna, facelia wrotyczolistna)
Phacelia tanacolia Benth.
[DE] Die Rainfarn-Phazelie
[EN] lacy phacelia, blue tansy, purple tansy

W stanie naturalnym facelia występuje w Arizonie i Kalifornii, zaś w Europie jest uprawiana od połowy XIX w. Jej część nadziemną stanowi szorstko owłosiona łodyga, osiągająca 20-70 cm wysokości, z której wyrastają głęboko wcinane liście.

Kwiaty o niebieskiej, niebieskofioletowej, rzadziej białej barwie zebrane są w gęste, szczytowe skrętki. Do ich wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego phákelos = wiązka, pęk.

Koronę kwiatów tworzy pięć zrośniętych płatków, o czym informuje pięć łatek (niezrośniętych szczytowych fragmentów płatków). Wewnątrz rurki korony, w połowie jej długości, znajduje się 10 osklepek (wyrostków korony), które chronią nektar przed wysychaniem.

Kwiaty mają 5 pręcików o długich, wystających poza koronę nitkach i purpurowoniebieskich pylnikach. Centralne miejsce w kwiecie zajmuje słupek, którego szyjka ze znamieniem także wystają daleko z korony. Owocem jest wielonasienna torebka. Facelia uprawiana jest w celach pastewnych, pszczelarskich i ozdobnych.

Facelię rozmnaża się z nasion wysiewanych od wczesnej wiosny (III) do VII, a nawet VIII, lecz przy późnym siewie rośliny mogą nie zdążyć zakwitnąć. Niektórzy praktykują siew późnojesienny (wówczas rośliny kwitną w V), ale w warunkach klimatycznych Polski ten termin może być zawodny.

Największe znaczenie dla pszczół mają zasiewy do końca VI. Siew nie może być zbyt płytki (nasiona źle kiełkują na świetle), ani zbyt głęboki (nasiona mogą nie wykiełkować). Zalecana rozstawa to 20-25 cm (gleby słabsze) lub 30-40 cm (gleby lepsze) między rzędami i 6-8 cm w rzędzie.

Norma siewu wynosi 14-16 kg na glebach słabszych i 8-12 kg na glebach lepszych. Należy rozważnie stosować nawożenie azotowe, gdyż jego nadmiar sprawia, że rośliny bujnie rosną, ale jednocześnie wylegają i gniją oraz gorzej kwitną i słabiej nektarują. Facelię można uprawiać w siewie czystym lub w mieszankach z roślinami motylkowatymi.

Facelia błękitna. Fot. Aneta Sulborska

Wyka bób (= bób) – Vicia faba subsp. maior L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Stanowisko:	słoneczne
Gleba:	lżejsza, zasobna w składniki pokarmowe
Termin kwitnienia:	V-VI
Długość kwitnienia:	2-3 tyg.
Rozmnażanie:	siew nasion
Wydajność miodowa:	25-60 kg/ha
Wydajność pyłkowa:	0,6 mg/kwiat
Kolor obnóży:	szarozielonkawy

Wyka bób, bób
Vicia faba subsp. maior L.
[DE] Die Ackerbohne
[EN] broad bean, fava bean, or faba bean

Roślina wykształca wzniesioną, sinozieloną, czterokanciastą na przekroju łodygę, osiągającą 40-100 cm wysokości. Liście są złożone z 1-3 par grubych, eliptycznych listków. U podstawy liścia wyrastają małe, skrzydlaste, ostro zakończone przylistki, które obejmują łodygę.

Na przylistkach widoczne są nektarniki pozakwiatowe w postaci czarnych plamek. Przyjemnie pachnące (wieczorem zapach jest najsilniejszy), białe kwiaty wyrastają po 2-4 w kątach liści. Na górnym płatku (żagielku) występują fioletowe prążki, zaś u nasady środkowych płatków, nazywanych skrzydełkami lub wiosełkami, widoczne są czarne plamy.

Owady korzystają także z nektaru wydzielanego przez nektarniki pozakwiatowe usytuowane na liściach. Wydajność miodowa wynosi 25-60 kg/ha. Miód z bobu krystalizuje szybko i ma gruboziarnistą konsystencję. Czasem na liściach pojawia się spadź. Z pyłku robotnice formują szarozielonkawe obnóża. Jeden kwiat produkuje 0,6 mg pyłku.

Wyka bób. Fot. Aneta Sulborska

Rośliny preferują stanowiska słoneczne. Kwiaty najlepiej nektarują na glebach lżejszych, zasobnych w składniki pokarmowe. Rozmnażanie polega na wysiewie nasion pod koniec IV lub na początku V. Zalecana rozstawa między rzędami to 30-40 cm a w rzędzie co 25 cm.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"