2. Biologia pasożyta

Aby pokonać wroga trzeba najpierw go poznać

Varroa destructor (Anderson & Trueman 2000) to roztocz oznaczający się stosunkowo dużymi wymiarami ciała.

Samica Varroa posiada 4 pary odnóży zakończonych przylgami.

Początkowo młode samice są białe i wraz z wiekiem szybko ciemnieją. Bardzo dobrze wykształcony układ oddechowy umożliwia życie zarówno w komórkach pod zasklepami jak i na samych pszczołach.

Pasożyt potrafi rozpoznawać bardzo wiele związków chemicznych, szczególnie tych wytwarzanych przez pszczoły (np. zawartych w mleczku pszczelim). Zaburzanie odbierania tych wrażeń węchowych jest czasami wykorzystywane w praktyce pszczelarskiej (np. stosowanie olejku majerankowego do dezorientacji samic roztocza).

Narządy gębowe samic Varroa destructor są typu ssąco-kłującego, zaopatrzone w dwa silne pazury (chelicerae) z dwoma ząbkami przystosowane do przytrzymywania i przekłuwania oskórka pszczół dorosłych i czerwiu oraz pobierania hemolimfy, która stanowi praktycznie wyłączny pokarm tego pasożyta.

Wygryzająca się pszczoła.

Samiec Varroa destructor oznacza się szaro-białym zabarwieniem i kulistym kształtem ciała (o średnicy około 1 mm). Pierwsza para odnóży samca posiadają urządzenia służące do przenoszenia nasienia do dróg rodnych samicy. Osobniki męskie spotyka się tylko na zasklepionym czerwiu lub krótko po wygryzieniu pszczoły.

Nie potrafi on odżywiać się hemolimfą pszczół, stąd na dorosłych pszczołach spotyka się wyłącznie samice roztocza.

Samice V. destructor całe swoje życie spędzają głównie w gnieździe pszczelim (z wyjątkiem rójek) i mimo braku oczu doskonale wyczuwają światło i starają się go unikać. Posiadają zdolność wyczuwania drgań wywoływanych przez poruszające się pszczoły, oraz przy pomocy węchu określać, w jakim wieku jest pszczoła i jaką funkcję pełni w rodzinie (czy jest np. karmicielką czy zbieraczką). Zaobserwowano, że młode (świeżo wygryzione) pszczoły są atakowane dużo rzadziej niż pszczoły starsze lub w średnim wieku.

Najbardziej zagrożone są pszczoły ...

Pasożyty reagują też bardzo silnie na zapach kokonów przepoczwarczającej się pszczoły, stąd plastry ciemniejsze są częściej przez nie wybierane. Ten model zachowania samic Varroa pozwala zapewnić im największy sukces reprodukcyjny i dochować się jak najwięcej potomstwa.

Samice Varroa destructor potrafią także z dokładnością do 1 stopnia określić temperaturę panującą w gnieździe pszczelim, ponieważ najlepiej czują się w temp. 26-33°C. Dlatego obserwuje się częstsze ich występowanie w dolnych partiach zasklepionych komórek zaczerwionych plastrów, gdzie temperatura jest nieco niższa aniżeli w centrum gniazda.

Na szybkość rozwoju inwazji Varroa destructor ma też wpływ ...

Dojrzałe samice Varroa destructor pasożytują na czerwiu zasklepionym i pszczołach dorosłych. Co kilka godzin nakłuwają ciało żywiciela, w celu pobrania porcji hemolimfy. W razie konieczności Varroa destructor jest bardzo wytrzymały na brak pożywienia, bez którego może się obywać nawet 9 dni. Na plastrach z zamarłym czerwiem roztocza przeżywać mogą do 30 dni.

Varroa destructor charakteryzuje się dwoma cyklami życiowymi:

Tylko w przypadku bardzo silnej inwazji warrozą może dochodzić do atakowania komórek matecznych, w których jednak pasożyt nie może dokończyć rozwoju. Wygryzające się matki z takich komórek są z reguły bezwartościowe. Niski stopień porażenia czerwiu matecznego wynika głownie z odstraszającego wpływu na pasożyta mleczka pszczelego, którym jest karmiony oraz niskiej jego atrakcyjności związanej z wydzielanymi feromonami.

W rzeczywistości liczba potomstwa pasożyta Varroa destructor jest niższa. Część samic opuszcza komórkę nieunasieniona, część nie uzyskała potomstwa wcale lub tylko same samce. Dojrzałe samice przechodzą zazwyczaj jeden cykl rozrodczy, ale część z nich kilka razy (nawet 7 razy). Wykazano, że ok. 78% samic składa jaja tylko raz w życiu, 18% - dwa razy, 4% - kilka razy (zazwyczaj 3 razy).

Szybkość namnażania się pasożyta w rodzinach pszczelich jest uzależniona od wielu czynników: ...

Do ograniczenia przyrostu liczebności pasożyta przyczynia się również sam czerw pszczeli i trutowy. Podrażnione przez żerowanie Varroa destructor larwy pod zasklepami intensywnie się poruszają i przez to uszkadzają jaja lub larwy pasożyta (nimfy), które wkrótce zamierają. Jeżeli w rodzinie pszczelej występuje dłuższy okres bezczerwiowy (4-5 tygodni) to naturalna śmiertelność roztoczy wzrasta wtedy dwa do trzech razy.

Samice V. destructor w czasie swojego cyklu rozrodczego dużo chętniej wchodzą do komórek z czerwiem trutowym aniżeli z czerwiem pszczelim (nawet 8-10 razy chętniej).

Pakiet pszczół wraz z matką.

W okresie zimowli pasożyt nie namnaża się w rodzinie pszczelej z powodu braku czerwiu. Samice umiejscawiają się wtedy pod drugim sternitem odwłoka pszczoły. W tym miejscu pancerz pszczoły jest bardzo cienki i pasożyt nie ma problemu z jego nakłuciem oraz pobraniem pokarmu. Z tego miejsca na odwłoku pszczoły nie mogą go łatwo usunąć.

W trakcie zimy metabolizm u Varroa ulega obniżeniu i pobiera ona pokarm znacznie rzadziej niż w lecie. Wiosną, gdy w rodzinach pojawi się czerw, samice roztocza wchodzą do komórek z larwami, intensywnie pobierają hemolimfę czerwiu i nabierają sił do rozrodu. Tylko dobrze odżywione osobniki mogą składać jaja i dochować się potomstwa.

Czas życia Varroa destructor zmienia się wraz z porą roku. Podobnie jak w przypadku pszczół robotnic pokolenia letnie pasożyta żyją krótko – od 2 do 3 miesięcy, natomiast długość życia pokolenia zimowego to 6-8 miesięcy. Naturalna śmiertelność pasożyta najwyższa jest w sierpniu-wrześniu oraz lutym-marcu.

Samice Varroa są także dość wytrzymałe na warunki środowiska, bez dostępu do pokarmu mogą przeżywać nawet kilkanaście dni, a na plastrach z czerwiem wyjętych z rodziny pszczelej nawet 30-40 dni. Nie lubią światła słonecznego i wysokich temperatur. Przy wzroście temperatury powyżej 40°C szybko wzrasta ich śmiertelność. Poza ulem przeżywalność pasożyta nie jest duża, ale na roślinach miododajnych może wynosić 1-3 dni, a na pustych plastrach bez czerwiu ok. 6-7 dni. W temperaturze około 48°C następuje szybkie odpadanie od ciała pszczół, co wykorzystuje się przy tzw. termicznej metodzie zwalczania warrozy.

Rozprzestrzenianie się pasożyta Varroa destructor z jednej pasieki do drugiej, z ula do ula następuje za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących, przez zalatywanie trutni do innych rodzin, kontaktów matek i trutni w czasie lotów godowych, a na dalsze odległości za pośrednictwem rójek. Często zapomina się, że znaczne ilości roztoczy przenosi się między rodzinami w czasie wiosennego wyrównywania siły rodzin lub zasilania słabszych plastrami przenoszonymi z silniejszych.