Z artykułu dowiesz się m.in.:
- jaką rolę odgrywają różne gatunki koniczyn w produkcji miodu;
- dlaczego trzmiele są kluczowymi zapylaczami w ekosystemach z koniczyną i jak wpływają na zbiór nektaru przez pszczoły;
- czym się charakteryzują poszczególne odmiany koniczyn i jaka jest ich wydajność miodowa i pyłkowa.
Koniczyny jako rośliny pożytkowe
Czterolistna koniczyna ma przynosić szczęście i rzeczywiście niektóre gatunki dają je pszczołom i pszczelarzom, produkując dużo nektaru. Mogą, ale nie muszą! Wiele tu zależy od okoliczności zewnętrznych: rodzaju uprawy oraz aktywności trzmieli w pobliżu pasieki. Rodzaj koniczyna Trifolium liczy prawie trzysta gatunków, z których u nas w stanie naturalnym występuje ponad dwadzieścia [Christenhusz i in. 2017]. Kilka innych uprawianych jest od XVI w. na paszę i zielony nawóz [Starzycki 1964, Lipiński 1988]. Od niedawna bywają też jadane przez ludzi. Bujny rozwój łąk miejskich przyniósł nam udomowienie kolejnych przedstawicielek tego rodzaju, w tym tępionej na pastwiskach koniczyny polnej („kotków”) i zachwaszczającej zboża koniczyny złocistożółtej, nie wspominając już o urokliwej koniczynie długokłosowej [Szempliński 2012, Kapler 2021].
Zamiana miejsc
To swoisty paradoks, że w Europie ogromną rolę odgrywa miód akacjowy, produkowany z nektaru „białej akacji” (poprawnie robinii akacjowej albo grochodrzewu) Robinia pseudoacacia pochodzącej z Ameryki Północnej, podczas gdy w USA i Kanadzie produkuje się dużo miodu koniczynowego, pozyskiwanego z rodzimej dla Polski, a obcej dla Półkuli Zachodniej, koniczyny białej Trifolium repens [Oertel 1967].
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Koniczyna czerwona – wyzwanie dla pszczoły miodnej
Początkujący pszczelarze często dopytują, czy czerwona koniczyna w ogóle nektaruje? Zacznijmy od tego, że koniczyna czerwona, inaczej łąkowa Trifolium pratense w ścisłym, botanicznym i rolniczym tego słowa znaczeniu, bywa dostępna dla pszczoły miodnej tylko w pewnych okolicznościach.
Ludzie mówiący o miododajnych koniczynach czerwonych myślą zwykle o innych przedstawicielach rodzaju Trifolium: koniczynie białoróżowej T. hybridum, inkarnatce T. incarnatum, perko T. resupinatum bądź koniczynie dwukłosowej T. rubens, jakie mylą im się z koniczyną czerwoną. Dane literaturowe są nader obiecujące: wydajność pyłkowa koniczyny czerwonej sięgać ma 30 kg/ha, a miodowa nawet 100–200 kg/ha. Nektar ten dostępny jest jednak tylko:
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
[Oertel 1967, Jabłoński 1988a, Krzysztofiak i in. 2004].
Skuteczne, prowadzące do wydania płodnych nasion, zapylenie 1 ha plantacji koniczyny czerwonej wymaga obecności co najmniej 3–10 rodzin pszczelich oraz paru rodzin trzmieli krótkojęzyczkowych. Pszczoły nie dadzą miodu koniczynowego, jeżeli mają dostęp do lepszych roślin i (lub) silną konkurencję trzmieli i samotnic [Wójtowski 1965, Wójtowski, Wilkaniec 1969, Wójtowski i in. 1991]. Wiele zależy od celu uprawy: pierwszy odrost pastewnej lub zielonego nawozu, jak wspomniałem, jest wykaszany na przełomie maja i czerwca, zatem nie da nektaru. Natomiast plantacje nasienne kwitną 4–5 tygodni [Starzycki 1964, Jabłoński 1988].
.jpg)
Trzmiele: pomocnicy i rywale pszczół w koniczynowym miodobraniu
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Czerwony Graal pszczelarzy i farmerów: koniczyna czerwona dostępna
dla zwykłych pszczół
Dopiero niedawno spełniły się marzenia pokoleń pszczelarzy i farmerów o prawdziwych koniczynach łakowych jako tako dostępnych dla A. mellifera, np.: odmianie ‘Pasieka’ [https://sklep.mhr.com.pl/module/psblog/module-psblog-blog?id=16]. Przez niemal 200 lat próby wyhodowania odmian o krótkich rurkach kwiatowych spełzały na niczym. Wynikało to z faktu, że u T. pratense za długość rurki odpowiadają te same geny co za walory pastewne: długość łodyg, zawartość celulozy i składników odżywczych [Jabłoński 1988a].
Bardziej miododajne gatunki o szkarłatnych i różowych kwiatach
Koniczyna białoróżowa (szwedzka) Trifolium hybridum w naszych warunkach dostarcza nierzadko 80–120 kg miodu/ha z łanu [Jabłoński 1988]. Z wyglądu jest jakby mieszańcem koniczyny białej z czerwoną, o pustych wewnątrz (dętych), wzniesionych łodygach. Stąd zresztą jej łacińska nazwa, nadana jeszcze przez „ojca botaniki i nazewnictwa dwuczłonowego” Linneusza, a zachowana do dziś. Wprawdzie słabo znosi wydeptywanie i psuje smak zielonki, jednak jest niezastąpiona na siedliskach zbyt chłodnych i zbyt podmokłych dla koniczyny czerwonej. Kolejnym jej atutem pozostaje stosunkowo mała wrażliwość na raka koniczyn. Z tych samych przyczyn wprowadza się ją na łąki miejskie i do pasów kwietnych. Bardzo podobna do koniczyny szwedzkiej, lecz obdarzona pełnymi, silniej pokładającymi się łodygami oraz mniejszymi główkami, poza tym występująca w suchszych miejscach będzie koniczyna nadobna T. elegans [Fedorov 1987, Jabłoński 1988a, Slavik 1995, Mirek 2021, Rutkowski 2004].
.jpg)
Fot. BerndH, Ivar Leidus
Inkarnatka T. incarnatum oferuje nie tylko moc wrażeń estetycznych, lecz również jakieś 100–150 kg miodu/ha z plantacji nasiennej, a 50–75 z pastewnej. W ogóle nektar jej przepięknych, imponujących kwiatostanów będzie łatwiej dostępny dla pszczoły miodnej niż z innych koniczyn. Jedna z nielicznych przedstawicielek tego rodzaju oferujących A. mellifera także pyłek. Formy ozime kwitną od końca maja, a jare w czerwcu [Jabłoński 1988]. Pochodzi z krajów o klimacie cieplejszym od naszego. Tam funkcjonuje jako krótkowieczna bylina, ew. roślina dwuletnia, u nas jako jary gatunek roczny, rzadko tylko ozimy bądź dwuletni. Z racji szybkiego rozwoju bywa polecana do obsiewania luk w miejscach, gdzie inne koniczyny powymarzały, zostały wyżarte lub padły ofiarą walki z kanianką. Nieźle sobie radzi na glebach słabych (choć marnieje na bardzo suchych, kwaśnych w odczynie piaskach) albo silnie zasadowych [Starzycki 1964, Fedorov 1987, Slavik 1995, Mirek 2021, Rutkowski 2004].
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Nie jest przypadkiem, że trzy wyżej wymienione gatunki plus koniczyny biała i łąkowa (czerwona) pozostają od dekad ważnymi źródłami miodów w Stanach i pd. Kanadzie [Oertel 1964].
Rodzime „sobowtóry” koniczyny czerwonej: pogięta, dwukłosowa, długokłosowa i łubinowata
W luźnych, świetlistych lasach Polski występuje dziko kilka innych gatunków koniczyn o ciepłych i żywych odcieniach swoich główek.
Koniczyna długokłosowa Trifolium rubens jest wyższa i rzadsza od łąkowej. Jej kwiatostany są wyraźnie dłuższe od główek koniczyny czerwonej (kat. zagrożenia VU – narażona na wymarcie na czerwonej liście roślin Polski). Poza tym, jak wskazuje polska nazwa, są bardziej zbliżone kształtem do kłosów niedojrzałych zbóż. Listki koniczyny długokłosowej są dłuższe, a węższe od listków pastewnej koniczyny łąkowej [Kaźmierczakowa i in. 2016, Komarov i Schischkin 1945, Rothmaler 1995, Rutkowski 2004, Szafer i in. 1988, Kapler 2021].
Fot. Qwert1234, Wikimedia
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Koniczyna pogięta (średnia) T. medium zdecydowanie najmocniej przypomina koniczynę czerwoną. Od koniczyny łąkowej można ją odróżnić po zygzakowatych (pogiętych jak trafnie wskazuje polska nazwa) łodygach. Także odcień główek jest inny, jednak są to bardzo subtelne różnice. Wszystkim zainteresowanym różnicami między koniczyną pogięta a łąkową można polecić na początek atlasy roślin łąkowych Mowszowicza i Nawary, a potem klucze do oznaczania roślin Europy Środkowej Rutkowskiego czy Rothmalera [Mowszowicz 1979, Nawara 2006, Rothmaler 1995, Rutkowski 2004, Szafer i in. 1988].
Nazwa naukowa |
Nazwy handlowe i ludowe |
Terminy siewu |
Pożytek pszczeli |
Pozostałe zastosowania |
Inne uwagi |
Aleksandryjska Trifolium alexandrinum |
Egipska |
W pełni wiosny, po zimnych ogrodnikach |
Tak, choć nie oszacowano dokładniej wydajności nektarowej |
Roślina paszowa i międzyplon z basenu Morza Śródziemnego, od niedawna także wprowadzana na łąki miejskie i pasy kwiatowe |
Jeszcze kilka dekad temu wymarzała w Polsce, obecnie coraz popularniejsza w naszym rolnictwie i ogrodnictwie miejskim |
Biała |
Rozesłana |
Wczesną wiosną lub późnym latem, zależnie od typu uprawy |
Jedna z ważniejszych roślin pożytkowych Polski lat 80. 60–100 kg miodu/ha, formy tetraploidalne nektarują obficiej od diploidalnych. Na łąkach, pastwiskach i ugorach od końca maja do września, na plantacjach nasiennych od początków lipca. Pojedynczy kwiat dostarcza pyłku cały 1 dzień, a nektaru 2–3 dni. W niezapylonych kwiatach nektar zalega dłużej. Zawartość cukrów 20–50%. [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. 25–30 kg pyłku/ha wg Sulborskiej |
Bardzo ważna roślina pastewna i na zielony nawóz, do niedawna zwalczana na trawnikach miejskich i polach golfowych |
Rodzima dla Polski lub zadomowiona w odległych czasach |
Białoróżowa |
Koniczyna szwedzka, mieszańcowa |
Zależnie od potrzeb: wczesną wiosną (nawet przed białą i łąkową), późnym latem, jesienią |
80–120 kg miodu/ha z łanu [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. |
Roślina pastewna na gleby zbyt wilgotne, ciężkie, torfiaste dla koniczyny białej i czerwonej, w zimnejszym mikroklimacie |
Dawni botanicy uważali ją za mieszańca koniczyny białej z czerwoną. Dziś traktowana jako „dobry gatunek” |
Bonana (solniskowa) T. bonannii |
Brak |
Brak danych, wymaga doświadczeń polowych |
Nieznana |
Nie uprawiana, ma potencjał na kwietne łąki na zasolonych przydrożach i słonych szlamach fabryk sody |
Naturalnie rzadka w Polsce, tak jak solniska |
Czerwona (łąkowa) T pratense |
Łąkowa |
Wczesną wiosną lub późnym latem, zależnie od typu uprawy |
Wydajność pyłkowa 30 kg/ha, miodowa 100–200 kg/ha. Pyłek wartościowy dla pszczół, choć nie dla wszystkich dostępny. Nektar z racji długich rurek kwiatowych (8–9 cm) niedostępny dla pszczół miodnych ras krótkojęzyczkowych, nawet dla wielu krótkojęzykowych trzmieli (robotnic ziemnego i gajowego) i trzmielców. Tym niemniej trzmiele krótkojęzykowe są b. potrzebne pszczelarzom i pszczołom, bo przegryzając rurki kwiatowe, zostawiają pszczołom nawet ponad 50% nektaru. Błonkówki wygryzające otwory nie zapylają koniczyny łąkowej, mogą jednak ją udostępniać właściwym zapylaczom. Pszczoły miodne długojęzyczkowe, np.: rasy kaukaskiej i ich mieszańce mogą czasem pobrać nektar z góry, wykorzystując zjawiska włoskowate, niekiedy razem z pyłkiem, co prowadzi do zapylania. Pobranie nektaru jest możliwe przy ciepłej i suchej pogodzie albo po tresurze pszczół. W dni chłodne i dżdżyste rurki są dłuższe (9–10 mm zamiast 7–8 mm), co szybko zniechęca pszczoły do oblatywania koniczyny czerwonej. Dobre zapylenie 1 ha plantacji koniczyny czerwonej wymaga obecności 3–10 rodzin pszczelich oraz trzmieli. Pszczoły nie dadzą miodu koniczynowego, jeżeli mają dostęp do lepszych roślin i (lub) silną konkurencję trzmieli i samotnic. Wiele zależy od celu uprawy: pierwszy odrost pastewnej lub zielonego nawozu, jako wykaszany na przełomie maja i czerwca nie da nektaru. Drugi odrost z maks. kwitnieniem w lipcu może dać niezły plon miodu. Plantacje nasienne kwitną 4–5 tygodni. |
Bardzo ważna roślina pastewna i międzyplon (zielony nawóz) |
Uprawa koniczyny czerwonej na nasiona skłoniła Brytyjczyków do sprowadzenia trzmieli na Nową Zelandię, w ogóle do prób domestykacji trzmieli |
Długokłosowa T. rubens |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Wysoka, acz bliżej nieoszacowana |
Nie uprawiana wcześniej, wprowadzana do pasów kwietnych i łąk miejskich, ma potencjał rośliny ozdobnej oraz pożytkowej |
Roślina trwała, b. podobna do koniczyny czerwonej ale bardziej buraczkowa w odcieniu, o węższych listkach, wyższa |
Dwukłosowa T. alpestre |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana dotąd, ma potencjał rośliny ozdobnej |
Roślina trwała, nieco podobna do czerwonej ale o znacznie bardziej wydłużonej, zielonej do połowy główce, rodzima i ginąca w Polsce (kat. zagrożenia VU w Czerwonej. Księdze Roślin 2016) |
„Koniczyna grecka”, kozieradka pospolita Trigonella foenum-graecum |
Koniczyna grecka, kozieradka błękitna, koziorożnik, boża trawka, nostrzyk błękitny, fenegryka, greckie sianko |
W pełni wiosny, po zimnych ogrodnikac” |
Tak, choć nie oszacowano dokładniej wydajności nektarowej |
Prastara roślina przyprawowa (mieszanki typu curry, aromatyzowanie serów), lecznicza, barwierska i miododajna znad Morza Śródziemniego |
Tak naprawdę należy do innego niż koniczyny rodzaju. Roślina jednoroczna, ciepło- i wapieniolubna. |
Gwiazdkowata T. stellatum |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana dotąd, ma potencjał ciekawostki ogrodniczej na łąki miejskie |
Jednoroczna, pochodzi znad Morza Śródziemnego, rzadko zawlekana do Polski |
Jeżowata T. echinatum ssp. constantinopolitanum |
Turecka, stambulska |
W pełni wiosny, po zimnych ogrodnikach |
Nieoszacowana. W Azji Mniejszej chętnie oblatywana przez pszczoły i trzmiele. |
Ciekawostka do ogrodów naturalistycznych, na miejskie łąki oraz zielone dachy. Główki niepodobne do innych koniczyn, przypominają zielone jeżyki |
W krajach pochodzenia dwuletnia bądź paroletnia bylina, u nas uprawiana jako jednoroczna i jara |
Kreskowana T. striatum |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana dotąd |
Roczna lub dwuletnia. Unika wapnia i żyznych gleb, ale znosi zasolenie, lubi pełne słońce, naturalnie rzadka w Polsce, głównie SW dorzecze Odry, pojedyncze stanowiska na Pomorzu i Podlasiu |
Krwistoczerwona (inkarnatka) T. incarnatum |
Inkarnatka, koniczyna szkarłatna, szkarłatka |
W pełni wiosny, po zimnych ogrodnikach, poza tym siewy awaryjne po utracie płatów innych bobowatych |
100–150 kg miodu/ha z plantacji nasiennej, a 50–75 z pastewnej, nektar łatwiej dostępny jak z innych koniczyn. Jedna z nielicznych koniczyn oferujących także pyłek. Formy ozime kwitną od końca maja, jare w czerwcu. [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. |
Świetna roślina pastewna choć czasem wymarza w Polsce, formy jare zastępują inne koniczyny w miejscach wymarzniętych bądź spustoszonych przez kaniankę. Od niedawna wprowadzana na łąki i pasy kwietne |
W krajach pochodzenia dwuletnia bądź paroletnia bylina, u nas uprawiana jako jednoroczna i jara. Pochodzi z klimatu cieplejszego od naszego |
Kutnerowata T. tomentosum |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana u nas, ma potencjał ozdobny na łąki kwietne |
Jednoroczna, rzadko zawlekana znad Morza Śródziemnego |
|
Łopianowata T. lappaceum |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana u nas |
Jednoroczna, rzadko zawlekana znad Morza Śródziemnego |
Łubinowata T. lupinaster |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana, rośnie dziko w świetlistych lasach |
Bylina. Gatunek rzadki i ginący (kategoria VU w Czerwonej Liście Roślin Polski 2016), ale nie chroniony prawem. |
Nadobna T. elegans |
Brak |
Wczesną wiosną lub jesienią |
Nieznana, zapewne zbliżona do koniczyny szwedzkiej |
Nie uprawiana |
Zapewne bylina. Gatunek słabo odróżniany od pospolitszej koniczyny białoróżowej |
O drobnych, żółtych główkach (mikrokoniczyny Chrysapis) |
Mikrokoniczyny |
Lucernę nerkowatą wiosną lub jesienią, reszta nie ma ustalonego terminu |
Różna, niekiedy wysoka |
Złocistożółta wzięta do uprawy |
|
Pagórkowa T. montanum |
Targownik |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana |
Bardzo podobna do białej, ale nie uprawiana. Dawniej wierzono, że noszona przy sobie daje dar wymowy, pożyteczny przy targowaniu się albo flircie. Od koniczyny białej różni się m.in.: czystszym odcieniem bieli, mocniej nastroszonymi i rzadszymi główkami, bardziej wyprostosowanym pokrojem. |
Pannońska T. pannonicum |
Wielkogłówkowa, węgierska |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Nie uprawiana |
Roślina trwała, rodzima, ale naturalnie rzadka w Polsce, ograniczona do siedlisk stepowych (kat. zagrożenia VU na czerwonej liście 2016). Przypomina albinotyczne okazy koniczyny czerwonej albo przerośniętą koniczynę białą. |
Perko (perska, skręcona) T. resupinatum |
Perska, skręcona, irańska |
W pełni wiosny, po zimnych ogrodnikach |
Wydajność miodowa 100–150 kg/ha wg danych radzieckich. W PRL nie zbadno, zapewne była niższa z racji chłodnego klimatu i braku doświadczenia w uprawie. Dostarcza pyłku i nektaru mimo niepozornych rozmiarów kwiatów, na łąkach, pastwiskach kwitnie od poł. Czerwca do poł., czasem końca września [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. |
Wartościowa roślina pastewna, dająca 3-4 pokosy, w miarę ocieplania klimatu coraz chętniej siana w Polsce |
W krajach pochodzenia krótkowieczna bylina, u nas uprawiana jako jara i jednoroczna. Gatunek coraz istotniejszy dla polskiego rolnictwa |
Pogięta T. medium (T. flexuosum) |
Średnia, pośrednia |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Kwitnie w czerwcu i lipcu, nektar z pyłkiem dostępne wyłącznie dla samotnic i trzmieli długojęzyczkowych jak kornutka koniczynowa [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. |
Mimo podobieństwa do koniczyny czerwonej nie była uprawiana na paszę i nawóz. Od niedawna wprowadzana na rabaty bylinowe, ogrody naturalistyczne, łąki miejskie i pasy kwietne |
Roślina trwała |
Polna T arvense |
Kotki |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Dobry, późny pożytek (lipiec-październik), jedna z ważniejszych koniczyn Polski Ludowej, ale szczegółowa wydajność nieznana [B. Jabłoński, Enc. Pszczelarska]. |
Uporczywy chwast pastwisk, łąk kośnych, żyta i seradeli na glebach suchych, piaszczystych, jałowych. Wzięta do uprawy na łąkach miejskich. |
Roślina trwała |
Rozdęta T. fragiferum |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana, kwitnie od czerwca do sierpnia, ew. początków września |
Nie uprawiana, choć tolerowana na pastwiskch preferuje siedliska wilgotne, znosi zasolenie gleby |
Roślina trwała |
Wąskolistna T. angustifolium |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Raczej nie uprawiana, preferuje siedliska zaburzane naturalnie bądź przez człowieka |
Jednoroczna, pochodzi z regionu śródziemnomorskiego i Kaukauzu, wnika do siedlisk antropogenicznych, inwazyjna w Kaliforni |
Zmienna T. ambiguum |
Kaukaska, krymska, koniczyna z Kury |
W pełni wiosny, po „zimnych ogrodnikach” |
Dobry pożytek pszczeli |
Uprawiana jako pastewna, międzyplon i pożytek pszczeli, ceniona za odporność na wysoką obsadę bydła i koni, może wymarzać w Polsce |
Roślina trwała, pochodząca z Krymu, Kaukazu, Azji Mniejszej oraz Iranu |
Żółtobiała T. ochroleucon |
Brak |
Brak ustalonej praktyki, łąki kwietne najlepiej siać wiosną lub jesienią |
Nieznana |
Uprawiana czasem na łąkach kwietnych i ogrodach naturalistycznych, preferuje gleby próchniczne, umiarkowanie żyzne i umiarkowanie wilgotne |
Roślina trwała, rodzima dla południa Polski, naturalnie rzadka (kat. bliski zagrożenia na Czerwonej Liście Pl 2016) |
Źródła do Tab. 1: Komarov i Schischkin 1945, Szafer i Pawłowski 1959, Starzycki 1964, Dorywalski i Adamczewski 1976, Mowszowicz 1979 i 1988, Fedorov 1987, Futák i Bertová 1988, Jabłoński 1988a, Kulpa 1988, Szafer i in. 1988, Rothmaler 1995, Slavik 1995, Jabłoński 1998, Kaźmierczakowa i in. 2016, Szempieliński 2012, Tokarska-Guzik i in. 2012, Mirek 2021, Rutkowski 2004, Rothmaler 2005, Nawara 2006, Lipiński i Kołtowski 2010, Pogorzelec 2019, Sulborska 2023.
Adam Kapler
Przyrodnik niezależny
Literatura:
Biliński M. (1973). Praktyczna metoda uzyskiwania rodzin trzmieli dla zapylania roślin uprawnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 131, 176-182.
Christenhusz M., Fay M., Chase M. W. (eds.) (2017). Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Kew Publishing, Richmond, UK/The University of Chicago Press, Chicago, USA.
Decourtye A., Mader E., Desneux N. (2010). Landscape enhancement of floral resources for honey bees in agro-ecosystems. Apidologie, 41(3), 264-277.
Donovan B. (1990). Selection and importation of new pollinators to New Zealand. New Zealand Entomologist, 13(1), 26-32.
Dorywalski J., Adamczewski K. (1976). Klucz do oznaczania polnych i ogrodowych chwastów w fazie początkowego wzrostu. PWRiL, Warszawa.
Ellison N., Liston A., Steiner J., Warren W., Taylor N. (2006). Molecular phylogenetics of the clover genus (Trifolium—Leguminosae). Molecular Phylogenetics and Evolution, 39(3), 688–705.
Fedorov A. (1987). Flora Partis Europaeae URSS. T.6. Izd. Akademiia Nauk SSSR, Leningrad.
Futák J., Bertová L. (eds.) (1988). Flóra Slovenska. T. IV Vydavatel'stvo Slovenskej akadémie vied. Bratislave.
Góral S. (1969). Wpływ nektarowania i oblotu owadów na osadzenie nasion u di- i tetraploidalnej koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.). Część II. Zapylanie i osadzanie nasion. Rocz. Nauk. Roln. 95, ser. A, 1, 113-137.
Grobelny P. (2013). Koniczyny. Pasieka 4/2013 https://pasieka24.pl/index.php/pl-pl/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/93-pasieka-4-2013/1033-polepszanie-bazy-pozytkowej-poprzez-rosliny-uprawne-koniczyny [dostęp 9.02.2024]
Haeupler H., Muer T. (2000). Bildatlas der Farn- und Blütenpflanzen Deutshlands. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
Hołubowicz-Kliza G. (2011). Rolniczy atlas chwastów. Wyd. IUNG-PIB, Puławy.
Jabłoński B. (1988a). Koniczyna Trifolium. S. 77-79. W: Praca zbiorowa. Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa.
Jabłoński B. (1988b). Lucerna Medicago. S. 96. W: Praca zbiorowa. Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa.
Jabłoński B. (1998). Wiadomości z botaniki pszczelarskiej. S. 775-887. W: Prabucki B. (red.). Pszczelnictwo. Wyd. Promocyjne „Albatros”, Szczecin.
Jakie korzyści sa z symbiozy trawnika z mikrokoniczyną https://www.target.com.pl/porady-i-inspiracje/poradniki/dbamy-i-pielegnujemy-ogrod/jakie-korzysci-sa-z-symbiozy-trawnika-z-mikrokoniczyna/ [dostęp 12.02.2024]
Koniczyna łąkowa ‘Pasieka’ https://sklep.mhr.com.pl/module/psblog/module-psblog-blog?id=16 [dostęp 10.02.2024]
Kapler A. (2021). Koniczyna długokłosowa. https://lakikwietne.pl/produkty/marki/beewild/koniczyna-dlugoklosowa/ [dostęp 10.02.2024]
Kaźmierczakowa R. (red.) (2016). Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Instytut Ochr. Przyrody PAN, Kraków.
Komarov V.L., Schischkin B.K. (1945). Flora URSS. T.11 Leguminosae. Izd. Akademiia Nauk SSSR, Leningrad.
Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Pawlikowski T. (2004). Trzmiele Polski: przewodnik terenowy. Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki.
Kulpa W. (1988). Nasionoznawstwo chwastów. PWRiL, Warszawa.
Lipiński M. (1988a). Kozieradka pospolita Trigonella foenum graecum. S. 81. W: Praca zbiorowa. Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa.
Lipiński M. (1988b). Strączkowe. S. 207-208. W: Praca zbiorowa. Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa.
Lipiński M., Kołtowski Z. (2010). Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. Powszechne Wyd. Rolnicze i Leśne, Warszawa/Sądecki Bartnik, Stoże.
Macfarlane R., Gurr L. (1995). Distribution of bumble bees in New Zealand. New Zealand Entomologist, 18(1), 29-36.
Matuszkiewicz W. (2001). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mirek Z. (red.) (2020). Vascular plants of Poland. An annotated checklist. Rośliny naczyniowe Polski. Adnotowany wykaz gatunków. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
Mowszowicz J. (1979). Pospolite rośliny naczyniowe Polski. PWN, Warszawa.
Mowszowicz J. (1986). Krajowe chwasty polne i ogrodowe. PWRiL, Warszawa.
Nawara Z. (2006). Rośliny łąkowe. Oficyna Wyd. MULTICO, Warszawa.
Nowak J., Piątek M., Walerowicz M. (2020). Pszczelarstwo. Życie pszczół. Zakładanie pasiek. Mody i inne produkty pszczele. Kalendarz prac. Apiterapia. Wydawnictwo SBM, Warszawa.
Oertel E. (1967). Beekeeping in the United States. U.S. Department of Agriculture, US Department of Agriculture.
Pawlikowski T. (1996). Pszczołowate - Apidae. Podrodzina Apinae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Nr 148 serii kluczy. Część XXIV, Błonkówki — Hymenoptera, zeszyt 68 h. Polskie Towarzystwo Entomologiczne. Oficyna Wydawnicza Turpress, Toruń.
Pawlikowski T. (2008). A distribution atlas of bumblebees in Poland. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Pawlikowski T., Pawlikowski K. (2012). Trzmielowate Polski (Hymenoptera: Apidae: Bombini). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Pogorzelec C. (2019). Atlas roślin miododajnych. Klub Miłośników Książki/wyd. Dragon, Bielsko Biała.
Rothmaler W. (1995). Exkursionsflora von Deutschland, Band 3. Gefäßpflanzen: Atlasband. Spektrum Akademischer Verlag, Leipzig.
Rothmaler W. (2005). Exkursionsflora von Deutschland, Band 4. Gefäßpflanzen: Kritischer Band. Spektrum Akademischer Verlag, Leipzig.
Ruszkowski A., Żak B. (1974). Taśma pokarmowa ważniejszych gatunków trzmieli oraz możliwości ich rozmnożenia. Pam. Puławski IUNG, 58, suppl., 27-98.
Sikora A., Michołap P., Kadej M., Sikora M., Tarnawski D. (2018). Pszczoły w mieście. Trzmiele Wrocławia. Stow. „Natura i Człowiek”, drukarnia Printvit Spzoo, Wrocław.
Sochorec M., Knot P. (2013). The effect of fertilizer seed coating on the germinating capacity and initial development of some turf grass species and white clover. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 60, 23, 199-204.
Rutkowski L. (2004). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Slavík B. (1995). Květena České Republiky. T. 4. Wyd. Academia, Praha.
Starzycki S. (1964). Uprawa i nasiennictwo koniczyn. PWRiL, Warszawa.
Sulborska A. (2023) Byliny dziko rosnące. Biblioteczka pszczelarza https://www.pasieka24.pl/index.php/pl-pl/biblioteczka-pszczelarza-z-pasja-ksiazki-pasieki/200-k182-rosliny-pozytkowe/2367-29-pozytki-wczesnoletnie-byliny-dziko-rosnace [dostęp 9.02.2024]
Szafer W, Kulczyński S, Pawłowski B. (1988). Rośliny polskie. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej hodowanych. PWN, Warszawa.
Szafer W., Pawłowski B. (red.) (1959). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. PWN, Warszawa.
Szempliński W. (red.) (2012). Rośliny rolnicze. Wyd. UWM, Olsztyn.
Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M. i A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz. (2012). Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.
Tutin T.G. (red.) (1968). Flora Europaea. Volume 2. Rosaceae to Umbelliferae. Cambridge University Press, Cambridge.
Watson L., Sayed-Ahmed H., Badr A. (2000). Molecular phylogeny of Old World Trifolium (Fabaceae), based on plastid and nuclear markers. Plant Systematics and Evolution, 224(3–4), 153–171.
Wilkaniec Z. (1998). Dziko żyjące pszczołowate – chów i użytkowanie. Ss. 721-772. W: Prabucki J. (red.) Pszczelnictwo. Wyd. Promocyjne „Albatros”, Szczecin.
Wojciechowski M., Lavin M., Sanderson M. (2004). A phylogeny of legumes (Leguminosae) based on analysis of the plastid matK gene resolves many well-supported subclades within the family. American Journal of Botany, 91: 1846.
Wójtowski F. (1965). Zastosowanie błonkówek pszczołowatych z rodzaju Bombus Latr. oraz Anthophora Latr. (Hymenoptera, Apoidea) do zapylania plantacji nasiennych roślin motylkowatych. Roczniki WSR w Poznaniu, 24, 223-274.
Wójtowski F., Wilkaniec Z. (1969). Wyniki badań eksperymentalnych nad udomowieniem trzmieli (Bombus Latr., Hymenoptera, Apoidea). Roczniki WSR w Poznaniu, 42, 167-188.
Wójtowski F., Wilkaniec Z., Szymaś B. (1991). Próby reintrodukcji wybranych gatunków dziko żyjących pszczołowatych (Apoidea) w warunkach intensywnej gospodarki rolnej. Roczniki AR w Poznaniu, 229, 181-192.
Zając, A., Zając, M. (red.) (2001). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. Instytut Botaniki UJ, Kraków.
Zając, A., Zając, M. (red.) (2019). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. Instytut Botaniki UJ, Kraków.
1 - Zjawiska kapilarne (włoskowate) to szereg zachowań par i cieczy w obiektach o małym wymiarze charakterystycznym, mocno zależnych od tego wymiaru. Występują przy kącie zwilżania ponad 90. Przykładami zjawisk kapilarnych są m.in.: zmiana wysokości słupa cieczy w termometrze rtęciowym, przepływ wody w naczyniach roślin powyżej 10 m wysokości, nasiąkanie pieluch, przepływ krwi przez naczynia włosowate u człowieka oraz podnoszenie się lustra wód podziemnych w gruncie.
Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"