Propolis (kit pszczeli)

pochodzenie, sposoby jego pozyskiwania oraz zastosowanie

Celem artykułu jest przedstawienie wszystkim tym, którzy interesują się pozyskiwaniem żywicy, propolisu do celów medycznych, niezbędnej wiedzy do zrozumienia pochodzenia propolisu, znaczenia jego składników w zachowaniu zdrowia, homeostazy organizmów roślin, ludzi oraz pszczół, jak również metod zwiększonego pozyskiwania propolisu do innych ważnych zastosowań.

Miejsca, gdzie znajdujemy żywice, propolis w gnieździe, mogą nas informować o ich funkcji. Słowo „propolis” idealnie odzwierciedla jego funkcję do oznaczenia zgromadzonej w okolicy wylotka żywicy i innych substancji, które mają zmniejszyć wielkość wylotka oraz odstraszyć potencjalnych intruzów.

Niewielka średnica rurki ułatwia obronę, gdyż do gniazda może wejść pojedynczy mały szkodnik, ale nie cała grupa. Jeśli szkodnik będzie próbował wejść, to w krótkim czasie zostanie wyeliminowany. W tym kontekście kit żywiczny słusznie nazywany jest propolisem, ponieważ może chronić „miasto” - społeczność pszczół przed szkodnikami.

Pszczoły wykorzystują kit pszczeli nie jako środek dezynfekcyjny

Wykorzystanie składników propolisu w ulu

Światło i cyrkulacja powietrza mogą stymulować zbiór propolisu (Krell 1996). Niewłaściwe zapachy pochodzące z różnych źródeł w ulu stymulują przynoszenie składników żywicy. Propolis osłabia ich wpływ na pszczoły oraz hamuje wzrost ich koncentracji.

Pszczoły A. mellifera gniazdujące w dziuplach pokrywają wnętrze otoczką 0,3-0,5 mm propolisu (Seeley i Morse 1976). Pszczoły rekrutują inne pszczoły tańcząc w okolicach miejsc kitowania, po to, aby pszczoły-towarzyszki zdjęły ładunki propolisu (Milum 1955), (Meyer 1956) i (von Frisch 1993).

Według Lipińskiego pszczoły mogą propolisować plastry z pyłkiem zanieczyszczone insektycydami lub środkami ochrony roślin. Pszczoły przy braku wosku mogą wykorzystywać żywicę do naprawy uszkodzonych komórek plastra, niektórzy uważają, że pszczoły je tak wzmacniają.

• Pszczoły bezżądłowe Tetragonisca angustula uniemożliwiają wejście do gniazda mrówek, przez przyklejanie do ich nóg i czułków kawałków propolisu, co przyczynia się do ich unieruchomienia.
• A. florea zbiera substancje żywiczne w celu ochrony plastra przez mrówkami, tworzy specjalne żywiczne pierścienie wokół gałęzi, do której przymocowany jest plaster. Świeża żywica jest często dokładana, co zapewnia jej stałą lepkość i skuteczność w stosunku do mrówek.
• A. dorasta wykorzystuje propolis do wzmocnienia miejsca przyczepu plastra do gałęzi.
• A. cerana- nie gromadzi propolisu (Seeley i Morse 1976; Crane 1990). Podobnie jest z pszczołą egipską.

Z czego powstaje propolis?

Składniki, z których powstaje propolis, zbierane są z drzew i roślin zielnych, które wydzielane są przez pączki liściowe kątowe i wierzchołkowe (Poprawko 1982), liście, okrywy pączków. Tkanki tych części roślin wydzielają różnego typu żywice, substancje balsamiczne, tłuszczowe, śluzowe, gumy, kleje, lateksy, substancje chroniące tkanki roślinne przed infekcjami.

Niektóre rośliny owadopylne wytwarzają żywicę jako substrat przywabiający owady do zapylania, przeniesienia pyłku. Rośliny owadożerne wydzielają substancje żywiczne przez specjalne włoski w celu zwabienia owadów i ich pochwycenia.

Najczęściej tkanką wytwarzającą żywicę jest młoda tkanka pączków liściowych, kwiatowych, w przypadku roślin zranionych, tkanka otaczająca ranę. W niektórych przypadkach pszczoły tną, macerują fragmenty wegetatywnych tkanek, np. liści dla wyzwolenia potrzebnych do produkcji propolisu substancji (Teixeira i inni 2005).

Substancje wydzielane przez wydzielnicze dyski liści brzozy mają charakterystyczne żółtawe zabarwienie. Końcowy produkt wytworzony z żywicy z dodatkiem pszczelego wosku jest popularnym zeskrobywanym przez pszczelarzy propolisem.

Dodatek wosku do żywicy, zmniejsza jej lepkość, a także modyfikuje inne właściwości, w tym terapeutyczne. Barwa żywicy wytwarzanej przez różne tkanki tego samego gatunku drzewa może się różnić. Barwa żywicy jest różna, zależna od tkanki określonego gatunku rośliny, spotyka się „krople” żywiczne lub obnóża żywiczne: jasnożółte, zielone, czerwone, czerwono-brązowe, bursztynowe (pomarańczowo-miodowe), brązowe.

Możemy więc powiedzieć, że zbieranie tych substancji to nie tylko wyłącznie domena pszczół, ale także ludzi znających się na właściwościach wydzielin roślinych. Czasami przejeżdżając obok topoli czarnych, wyczuwa się charakterystyczny zapach przetworzonego już w ulu propolisu.

Zapach pochodzący z tych drzew mylnie sugeruje okoliczną pasiekę. Wskazuje to nam na to, że żywica z topoli czarnych w pewnych sytuacjach mogłaby być pozyskiwana z pączków drzew, z pominięciem pszczół. Składniki żywiczne z pędów topoli mogłyby być ekstrahowane przy pomocy alkoholu etylowego lub nieszkodliwych dla zdrowia rozpuszczalników.

Pochodzenie propolisu

Rodzaj i barwa charakteryzuje pochodzenie propolisu. Na podstawie barwy propolisu określa się jego pochodzenie botaniczne i geograficzne. Propolis z Australii i krajów tropikalnych jest czarny, z Finlandii – pomarańczowy, z Kuby – ciemnofioletowy.

Propolis zielony

Pochodzenie botaniczne żywicy możemy także określić na podstawie terminu jej znoszenia do ula. Rodzaj propolisu może być identyfikowany przez wykorzystanie charakterystycznego składnika (markera) dla określonego gatunku propolisu, charakterystycznego dla żywicy danego gatunku rośliny.

W przypadku zbioru składników propolisu okazało się, że pszczoła uszkadza żuwaczkami młode tkanki roślin. Według Teixeria i innych (2005) w masie żywicznej zebranej z koszyczków pszczół stwierdzono fragmenty liści z przewodami (kanalikami żywicznymi) i włoski wydzielnicze.

Właściwy czas zbioru rośliny decyduje o najwyższej zawartości potrzebnych związków chemicznych. W brazylijskiej medycynie tradycyjnej z kwitnącej rośliny sporządzano herbatki, odwary, nalewki przeciw zapaleniom, wrzodom żołądka, zaburzeniom funkcjonowania wątroby.

Propolis zawiera Artepillinę C - czynnik antynowotworowy (opatentowany w Japonii). Brazylia eksportuje rocznie 70 ton propolisu zielonego do celów medycznych.

Brazylijski propolis (żywica) czerwony(a)

Po uszkodzeniu przez owady drążące kory, przewodów żywicznych krzewu kostrączyna (Dalbergia ecastophyllum L.), rośliny należącej do strączkowych powstają żywiczne czerwone wycieki. Pszczoły zbierają czerwonawe wydzieliny z otworów, ran tych roślin.

Substraty propolisu

Znajomość tkanek wydzielających substraty propolisu poszczególnych gatunków drzew i dokładne miejsce ich występowania na drzewie pomaga rozpoznawać pochodzenie propolisu w ulu oraz ich źródła w środowisku w niektórych okresach, kiedy pszczoły nie wylatują z ula, co umożliwia ich pobranie bezpośrednio z drzewa.

Przygotowanie roztworów, trawienie, maceracja, rozcieranie pączków, młodych i rozwijających się liści, roślin propolisodajnych w „medycynie ekologicznej” umożliwia uzyskanie podobnych lub wartościowszych preparatów leczniczych niż preparaty propolisowe pozyskane z pomocą pszczół.

Zbiór żywicy, starszego propolisu, innych lepkich substancji

Propolis jest substancją pochodzenia roślinnego przetworzoną przez pszczoły. Niewiele pszczół jest zaangażowanych w zbieranie propolisu, rzadko widzi się pszczoły przynoszące żywice, które po zmieszaniu z wydzielinami pszczoły oraz ze składnikami obecnymi w ulu, np. woskiem, stają się propolisem. Żywica zmieszana z woskiem pszczelim osiąga większą twardość, zmieniają się jej właściwości fizyczne. Najczęściej, wg literatury, propolis zawiera około 70% żywicy i około 30% wosku pszczelego.

Szczególnie silne muszą być mięśnie poruszające żuwaczkami. Czynnikiem sprzyjającym zbieraniu żywicy przez pszczoły jest optymalna temperatura, która sprawia, że żywica mięknie, co ułatwia zbiór i transport do ula, jednak nie jest tak lepka, żeby przykleić się do żuwaczek.

Autorzy (Nakamura i Seeley 2006) stwierdzili, że pszczoły mogą być zachęcane do dalszego zbierania żywicy przez szybkie rozładowywane ładunków żywicy przez pszczoły ulowe, bezpośrednio po jej przyniesieniu. Odbierać żywicę może jedna pszczoła lub kilka jednocześnie.

Pszczoły dzięki wielkości i liczbie, zbierają żywicę efektywnie, nie zmieniając jej jakości. Pszczoły zbierają żywicę selektywnie, prawdopodobnie tę o najlepszej jakości, o najlepszych właściwościach, np. dobrej konsystencji, charakteryzującą się dobrym zapachem.

Poławiacze propolisu

Konstrukcja poławiaczy propolisu powinna być oparta na obserwacjach, kiedy pszczoły i w jakich sytuacjach przynoszą najwięcej kitu (propolisu) do gniazda. Sposoby stymulacji zbierania propolisu opierają się na bodźcach, potrzebach, które pobudzają pszczoły do jego gromadzenia.

Światło w ulu, lampa świecąca w ciągu dnia, stymuluje pszczoły do przynoszenia składników propolisu. Pszczoły, które zbierają dużo propolisu można selekcjonować. Brazylijscy pszczelarze w korpusach półnadstawek robią po obu ich stronach specjalne odejmowane puste listwy, których otwory (wycięcia) mają szerokość około 3 cm.

Brak części ścianki nadstawki, która w normalnym ulu chroni zapasy przed innymi pszczołami, stymuluje pszczoły do ich wypełniania żywicą oraz do obrony gniazda. Pszczoły szybko i w dużej ilości gromadzą propolis w tego typu nadstawkach.

Poławiacze nadstawkowe oraz zbiór żywicy przez pszczoły w Brazylii mozna obejrzeć na Youtube po wpisaniu hasła: red propolis lub green propolis. Niektóre ww. bodźce stymulujące pszczoły do zbierania żywic można wykorzystać do celowego zwiększonego pozyskiwania żywic.

Pszczoły wykorzystują je głównie do uszczelniania, jednak przy okazji spełnia on w gnieździe inne role. Propolis jako produkt uboczny powstający podczas właściwego funkcjonowania rodziny, może uzyskać wysoką cenę, a oto niektóre przykłady cen na świecie za 1 kg surowego propolisu:

• Japonia - około 350 zł/kg
• Nowa Zelandia - około 400 zł/kg
• Niemcy - około 600 zł/kg
• USA - około 270 zł,
• Polska - około 140 zł/kg,

Wykorzystując poławiacze pszczelarz pozyskuje więcej czystego propolisu, w którym może być więcej żywicy lub składników zebranych z roślin a mniej wosku. Do obserwacji aktywności pszczół zbieraczek żywicy, propolisu można zastosować specjalny przezroczysty tunel przed wylotkiem ula lub wylotowy poławiacz pyłku, który będzie zatrzymywał zbieraczki żywicy dla obserwacji ich przez pszczelarza.

Zastosowanie propolisu w rolnictwie i ogrodnictwie

Składniki chemiczne ważne dla zdrowia, „zamknięte” w żywicy, podlegają w mniejszym stopniu utlenianiu, rozkładowi, szczególnie wtedy, kiedy są przechowywane w niskich temperaturach, np. rzędu kilku stopni (4 stopni C). Konsystencja propolisu zmienia się wraz z temperaturą.

Obniżenie temperatury może przyczyniać się do twardnienia żywicy, a więc także, do braku dostępu powietrza do wnętrza masy propolisowej. Sprzyja to zamykaniu składników chemicznych prozdrowotnych i chroni je przed rozkładem na skutek działania czynników zewnętrznych.

Dzięki upowszechnianiu wiedzy o propolisie, pogłębia się ludzka świadomość właściwości tego pszczelego produktu, a dzięki rozwojowi metod pozyskiwania tego cennego produktu, pszczelarze mogą zaspokoić popyt oraz dostarczyć chorującym cennego leku, który może pomóc im pozbyć się wielu dolegliwości.

Artur Kania