Część I: Ule w pasiece wędrownej

1. Skąd się wzięły ule?

Tak jak każda dziedzina życia i gospodarki, również pszczelnictwo ma swoją fascynującą historię. Tworzą ją badacze, odkrywcy i wynalazcy, którym zawdzięczamy obecny wygląd pasiek i pracowni pasiecznych oraz współcześnie stosowane metody gospodarki.

A trzeba wiedzieć, że chociaż próby opracowania technologii pasiecznych podejmowane były już w starożytności, to rozwój współczesnej gospodarki pasiecznej rozpoczął się niespełna dwa wieki temu.

Wraz z rozwojem nauk przyrodniczych w XVIII wieku zaczęto poznawać biologię rodziny pszczelej. Coraz szersze wprowadzanie do różnych dziedzin życia wytworów rozwijającego się przemysłu sprawiło, że w XIX wieku zaczęto je adaptować również do potrzeb pszczelarstwa.

Zabytkowy ul pniak znajdujący się
w "Pasiece pod Lasem" Józefa Różańskiego

Zaowocowało to szeregiem wynalazków. Najbardziej z nich znane i mające największy wpływ na rozwój technologii pasiecznych to miodarka, węza, krata odgrodowa i ul ramowy. Właśnie ul jest najważniejszym obiektem pracy pszczelarza i obecnie nikt nie próbuje sobie nawet wyobrazić prowadzenia pasieki bez użycia nowoczesnych, rozbieralnych uli.

Ul jest to pomieszczenie dla rodziny pszczelej. Ponieważ pszczoły przebywają w nim przez cały rok, musi zapewniać im właściwe warunki bytowe i zabezpieczać je przed warunkami zewnętrznymi. Jednocześnie musi być tak skonstruowany, by rodzina pszczela mogła się w nim właściwie rozwijać, odpowiednio do potrzeb wynikających z kierunku użytkowania pszczół.

Oprócz tego ma umożliwiać pszczelarzowi wykonywanie wszystkich prac związanych z obsługą rodziny pszczelej. Efektywność prowadzenia pasieki w dużym stopniu zależy od konstrukcji ula i od tego, z jakiego materiału został on zbudowany.

2. Materiały do budowy uli

O skuteczności zabezpieczenia rodziny pszczelej przed warunkami zewnętrznymi w pierwszym rzędzie decyduje rodzaj materiałów, z jakich zbudowany jest ul. Ule wykonuje się z drewna, płyt pilśniowych, sklejki, styropianu, poliuretanu, rzadziej z materiałów naturalnych: słomy, trzciny lub sitowia.

Najczęściej używanym materiałem do budowy uli jest drewno. Większość użytkowanych w naszym klimacie uli jest wykonanych z różnej grubości desek, najczęściej z drewna sosnowego, świerkowego, jodłowego, lipowego, topolowego lub z innych gatunków drewna miękkiego.

Rzadko wykonuje się ule całkowicie drewniane, najczęściej ściany uli dodatkowo są ocieplane styropianem, miękką płytą pilśniową, wiórami drzewnymi, sieczką słomianą lub innymi materiałami o niskim współczynniku przewodnictwa cieplnego.

Z twardych płyt pilśniowych i sklejek drewnianych wykonuje się ściany uli o drewnianej konstrukcji. Jako izolacji termicznej w takich ulach najczęściej używa się miękkich płyt pilśniowych i styropianu budowlanego.

Obecnie rzadko wykonuje się ule ze słomy, a tym bardziej z trzciny czy sitowia. Wykonanie takich uli jest pracochłonne, są one podatne na zniszczenie przez gryzonie, trudno też przeprowadzić ich odkażanie. Za to stwarzają rodzinie pszczelej doskonałe warunki cieplne i wilgotnościowe, zwłaszcza w czasie zimy.

Wbrew pozorom są dosyć trwałe i w polskich pasiekach można spotkać ule słomiane liczące sobie 50 i więcej lat. Słomiane są tylko płaszczyzny ścian uli, natomiast całość konstrukcji utrzymuje się na szkielecie drewnianym. Ze słomy wykonuje się też maty ocieplające gniazdo z boków i z góry oraz zatworo-maty.

Ule wykonane ze słomy, sitowia lub trzciny mogą sprawiać wrażenie archaicznych, jednak obecnie zalecane są do użytkowania w pasiekach ekologicznych.

Doskonałym materiałem używanym do budowy uli jest styropian. Miękki styropian budowlany nadaje się do izolacji wewnętrznej w ścianach ula, dennicach, daszkach i powałkach. Natomiast ze styropianu utwardzonego, który nie jest zgryzany przez pszczoły, wykonuje się wszystkie elementy ula. Największe zalety styropianu to jego ciepłochronność i niewielki ciężar właściwy.

3. Ul i ekologia

Rodzaj materiału, z którego wykonany jest ul, ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju specyficznej dla rodziny pszczelej entomo- i arachnofauny. Wiele gatunków owadów oraz drobnych pajęczaków rzędu zaleszczotków w warunkach naturalnych żyje w rodzinach pszczelich na zasadzie symbiozy lub komensalizmu. Ponieważ żywią się martwymi pszczołami i usuwanym z komórek zamarłym czerwiem, pełnią ważną rolę sanitarną.

Nie bez znaczenia jest też ich rola jako czynnika selekcyjnego, ponieważ likwidują słabe i chore pszczoły, eliminując w ten sposób źródła zakażenia. Żyjące w zakamarkach uli zaleszczotki żywią się martwymi i żywymi roztoczami, zarówno powodującymi chorobę roztoczową świdraczkami, jak i typowymi szkodnikami pierzgi, miodu i suszu, czyli rozkruszkami i roztoczkami.

4. Ule wielokorpusowe

Ul powinien mieć właściwą pojemność, odpowiadającą wielkości rodziny pszczelej. Nie może ograniczać rozwoju rodziny i ma zapewnić wystarczająco dużo miejsca na gromadzenie zapasów miodu. Pszczelarzowi powinien umożliwiać wykonywanie wszystkich zabiegów związanych z kierowaniem rozwojem rodziny.

Obecnie na świecie jest użytkowanych wiele rodzajów uli. Wszystkie ule są zbudowane według tych samych zasad konstrukcyjnych i każdy ul składa się z korpusu gniazdowego, nadstawki, dennicy i daszka. W zależności od typu i rodzaju ula korpus gniazdowy jest jeden lub może ich być kilka, podobnie jest z nadstawkami.

Dennica może być odejmowana lub przymocowana do korpusu gniazdowego na stałe. Daszek może być płaski, pochyły lub dwuspadowy, zdejmowany lub przymocowany na zawiasach. Każdy ul wyposażony jest w ramki i inne elementy, umożliwiające wykonywanie różnorodnych prac pasiecznych oraz polepszające warunki bytowe pszczół.

Ważnym wynalazkiem w procesie udoskonalania uli było podzielenie wysokiej ramki gniazdowej, najbardziej właściwej z punktu widzenia naturalnego rozwoju rodziny pszczelej, na kilka niskich. W ten sposób skonstruowano ul wielokondygnacyjny

Obecnie ule wielokorpusowe są najpowszechniej stosowane w większości pasiek w krajach o nowoczesnym pszczelarstwie. Główną zaletą takich uli jest bowiem ułatwienie wykonywania większości prac związanych z obsługą rodzin pszczelich dzięki możliwości operowania całymi korpusami. Ponadto pojemność uli wielokorpusowych można zwiększać bez ograniczeń przez dostawianie kolejnych kondygnacji, co jest istotne w pasiekach korzystających z bardzo obfitych pożytków.

5. Ule wielokorpusowe użytkowane w Polsce

W Polskich pasiekach są stosowane zarówno ule wielokorpusowe, jak i innych systemów. Największą popularnością cieszą się ule kombinowane, zbudowane z korpusu gniazdowego o dużej pojemności (mieszczącego kilkanaście ramek gniazdowych), nad którym umieszcza się nadstawkę będącą magazynem miodowym, mającą zazwyczaj pojemność mniejszą niż część gniazdowa.

Do kombinowanych należą ule warszawskie zwykłe i poszerzone, ule Dadanta i niektóre konstrukcje uli na ramkę wielkopolską. Rzadziej się spotyka ule leżaki, w których nie stosuje się nadstawki, a objętość gniazda można powiększać tylko przez dodawanie kolejnych ramek w kierunku poziomym. W ulach leżakach są stosowane ramki wymienionych wcześniej czterech typów.

Ule wielokorpusowe są stosowane w Polsce zarówno w dużych pasiekach towarowych, jak i w małych amatorskich. Użytkowanie uli wielokorpusowych w naszym kraju ma niedługą historię. Jedynie ul wielkopolski był stosowany w latach międzywojennych w niektórych pasiekach na zachodzie kraju. Bardziej masowo zaczęto wprowadzać ule wielokporpusowe w latach 60. i 70. XX wieku, co wiązało się z ogólnym unowocześnianiem polskiego rolnictwa.

Ul Ostrowskiej:
• ramka 36×23 cm
• 3-4 korpusy
gniazdowe na
10 ramek

Ul Langstrotha:
• ramka
44,8×23,2 cm
• 9-10 ramek
w 1 korpusie

Ul Apipol:
• ramka
44,5×11,5 cm
• kilka
korpusów

Obecnie ule wielokorpusowe różnych typów użytkowane są w około 30-40% polskich pasiek. Udział ich wciąż wzrasta, co wynika z wymienionych wcześniej ich zalet w porównaniu z ulami tradycyjnymi.

Najczęściej spotykanym ulem wielokorpusowym jest wspomniany ul wielkopolski.
Ramka gniazdowa tego ula ma wymiary 36 × 26 cm (szerokość × wysokość).

Najbardziej rozpowszechniona wersja tego ula składa się z dwóch korpusów gniazdowych mieszczących po 10 ramek, oraz półnadstawki, mieszczącej 10 ramek nadstawkowych, o wymiarach 36 × 13 cm. Spotyka się też inne wersje tego ula, z dwoma korpusami 12-ramkowymi lub z trzema 10-ramkowymi. Rzadziej użytkowany jest ul Ostrowskiej. Jest to ul o ramce wielkopolskiej obniżonej o 3 cm, do wymiarów 36 × 23 cm. Składa się z 3-4 korpusów mieszczących po 10 takich ramek.

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych na świecie uli jest [...]

6. Ule styropianowe

Ule opisanych rodzajów są dostępne na rynku. Wytwórcy sprzętu pasiecznego oferują je, wykonane z drewna, płyt pilśniowych, styropianu oraz poliuretanu. Bezsprzecznie coraz większą popularnością cieszą się ule styropianowe. Niewielka masa i małe, w porównaniu z ulami drewnianymi gabaryty, predestynują je szczególnie do pasiek wędrownych. Ale ule styropianowe są użytkowane też w pasiekach stacjonarnych, również amatorskich.

Decyduje o tym łatwość ich odkażania, trwałość i duża estetyka wykonania. Gospodarka w ulach styropianowych nie różni się od tej w ulach wykonanych z innych materiałów. Jedynym problemem, z którym może się spotkać pszczelarz prowadzący pasiekę w ulach styropianowych, to zawilgocenie gniazda wynikające z nieprzepuszczalności tego materiału.

7. Elementy styropianowego ula wielokorpusowego

Styropianowy ul wielokorpusowy składa się z następujących elementów:

dennica niska

dennica wysoka

dennicy, czyli dna ula. Są dwa rodzaje dennic: niskie i wysokie. Dennica niska stanowi tradycyjne, płaskie dno ula. Jej krawędzie są tak skonstruowane, by odległość między dnem a dolnymi listewkami ramek dolnego korpusu wynosiła 2 cm. W dennicy wykonane są dwa okrągłe otwory wentylacyjne, zamknięte „pajączkami” – plastikowymi krążkami z podłużnymi otworami.

Otwory wentylacyjne można zamykać okrągłymi korkami styropianowymi. Na całej szerokości przedniej krawędzi dennicy znajduje się otwór wylotowy, którego wielkość reguluje się plastikową wkładką lub wsuwanym styropianowym mostkiem wylotowym.

Natomiast dennica wysoka ma kształt płaskiej skrzynki, o ścianach bocznych wysokości kilku cm. Na jej dnie umieszczona jest płaska taca (szuflada). Szuflada ta może mieć szerokie zastosowanie w gospodarce pasiecznej. Można wykorzystać ją jako podkarmiaczkę, do podawania niewielkich ilości syropu, ciasta miodowo-cukrowego lub inwertowanego albo [...]

korpus

półkorpus

korpusów gniazdowych, mieszczących gniazdo (rodnię) rodziny pszczelej i w większości typów uli wykorzystywanych jako nadstawki (magazyny miodowe). W korpusie gniazdowym znajduje się 10 ramek gniazdowych. Każdy korpus styropianowy posiada dwa otwory wentylacyjne, wykonane w połowie wysokości ścian. Otwory te w miarę potrzeby zamyka się trapezowymi plastikowymi korkami wentylacyjnymi, z otworami umożliwiającymi przepływ powietrza, lub szczelnymi korkami styropianowymi. W zewnętrznej płaszczyźnie ścian korpusów są wykonane wyżłobienia, umożliwiające chwytanie i przenoszenie korpusów.

korpusów nadstawkowych, służących jako magazyny miodowe. Korpus taki, w zależności od rozmiarów ramki gniazdowej, ma zazwyczaj wysokość połowy korpusu gniazdowego i takąż pojemność. Korpus nadstawkowy, oprócz funkcji magazynu miodowego, może być użyty do zwiększenia pojemności ula na czas transportu, umieszczenia w nim dodatkowego ocieplenia na zimę, podkarmiaczki, a także do zwiększenia wentylacji gniazda w czasie zimy, przez ustawienie go miedzy dennicą a korpusem gniazdowym z zimującą rodziną.

Oprócz jednolitych, gotowych korpusów styropianowych, niektórzy producenci oferują korpusy [...]

daszka styropianowego, który stanowi jednocześnie górną izolację cieplną. Są dwa rodzaje daszków: wysokie i niskie. Daszek wysoki posiada kilkucentymetrowe krawędzie, dzięki czemu przestrzeń nad powałką jest większa. Może to mieć znaczenie, gdy w najwyższej, pustej kondygnacji chcemy umieścić podkarmiaczkę lub prowadzić karmienie ze słoików.

W bocznych krawędziach daszków znajdują się cztery otwory wentylacyjne, tej samej wielkości, jak w korpusach.

powałki, zabezpieczającej gniazdo pszczele od góry. Jest to płaska płyta o pogrubionych krawędziach, w których są wykonane otwory wentylacyjne. Otworów tych jest zazwyczaj sześć i podobnie jak te w daszku oraz korpusach, można je zamykać korkami wentylacyjnymi lub styropianowymi. W płaszczyźnie powałki są wykonane duże okrągłe otwory wentylacyjne, których jest od 5 do 9. W otworach tych umieszcza się plastikowe „pajączki” lub zamyka się je szczelnymi styropianowymi korkami.

segmentowy poławiacz
pyłku

pierścień dystansowy

W ulach z powałami styropianowymi nie stosuje się beleczek odstępnikowych (przekładek).

Standardowy styropianowy ul wielokorpusowy wyposażony jest też w podstawkę metalową, segmentowy poławiacz pyłku i pierścienie dystansowe.

• podstawka, wykonana z zespawanych prętów metalowych, jest lekka i odporna na czynniki zewnętrzne. Podstawki takie można wkładać jedną w drugą, dzięki czemu zajmują niewiele miejsca w czasie transportu pasieki.
• segmentowy poławiacz pyłku jest to rama, w której jest umieszczona płytka strącająca wykonana z plastikowych elementów, a pod nią siatka o średnicy oczek 3-3,5 mm. Poławiacz taki umieszcza się jako dodatkowy segment nad głęboką dennicą w ten sposób, by płytka strącająca znajdowała się nad szufladą dennicy.
• pierścienie dystansowe służą do zwiększania wewnętrznej przestrzeni miedzy korpusami. W pierścieniu umieszcza się płytę pilśniową z zainstalowanymi przegonkami. Pierścień może być przydatny do zwiększenia odległości między górnymi listewkami ramek a powałką przy karmieniu rodzin ciastem.

8. Dodatkowe wyposażenie ula styropianowego

By można było kierować rozwojem rodziny pszczelej i wykonywać prace związane z jej obsługą, ul musi być wyposażony w określony sprzęt.

Zatwory

Kraty odgrodowe

Najważniejszymi elementami wyposażenia wewnętrznego ula są ramki. Najpowszechniej są użytkowane ramki wykonane z drewna, znacznie mniej popularne są ramki plastikowe. W pasiekach wędrownych wskazane jest stosowanie ramek hoffmanowskich, z listewkami bocznymi poszerzonymi do 3,5 cm na około 1/3 długości od góry.

Rozwiązanie takie zabezpiecza przed zsuwaniem się plastrów i gnieceniem pszczół w czasie załadunku i przewozu uli. Można też stosować odstępniki metalowe lub plastikowe.

Do odgrodzenia gniazda od pozostałej wolnej przestrzeni, gdy ul nie jest całkowicie wypełniony ramkami, służą zatwory. Tak jak cały ul, wykonane są ze styropianu, chociaż z powodzeniem można stosować zatwory ze sklejki lub zatworo-maty ze słomy oprawionej w drewnianą ramę.

Do podawania pszczołom pokarmów płynnych służą podkarmiaczki. Najbardziej rozpowszechnione są podkarmiaczki boczne, czyli ramkowe, mające wymiary ramki gniazdowej. Mają one niewielką pojemność (od 2 do 3,5 l), jest do nich utrudniony dostęp, a syrop trzeba wlewać przez lejek.

Ograniczenia te przemawiają za stosowaniem doskonalszych rozwiązań, a takimi są podkarmiaczki powałkowe. W ulach wielokorpusowych można stosować powałkowe podkarmiaczki korpusowe, wiaderkowe, skrzynkowe i słoikowe.

9. Warunki stwarzane przez ul styropianowy

Wykonany z utwardzonego styropianu ul wielokorpusowy stwarza rodzinie pszczelej doskonałe warunki bytowe, a pszczelarzowi umożliwia wykonywanie wszystkich prac pasiecznych i pozyskiwanie pełnej gamy produktów pszczelich.

Przede wszystkim doskonale zabezpiecza rodzinę pszczelą przed warunkami zewnętrznymi. Będący bardzo dobrym materiałem izolacyjnym styropian ułatwia pszczołom utrzymanie wysokiej temperatury na początku sezonu, na przedwiośniu i wczesną wiosną, kiedy pszczoły muszą tracić dużo energii na ogrzanie gniazda.

Latem, gdy rodzina pszczela ustawiona w nasłonecznionym miejscu narażona byłaby na przegrzanie, styropian nie nagrzewa się i nie przewodzi ciepła do wnętrza ula. Odpowiednia ilość otworów wentylacyjnych pozwala zachować właściwe warunki wilgotnościowe zarówno latem, jak i zimą. Wczesną wiosną rozwój rodziny jest bardzo szybki ze względu na dobre warunki termiczne w ulu. Dodatkowym atutem jest łatwość odkażenia ula styropianowego.

Wszystkie elementy czyści się mechanicznie z kitu, wosku i zanieczyszczeń, po czym myje się je 2% roztworem sody żrącej. Po umyciu płucze się je wodą z dodatkiem octu, a następnie czystą wodą. Na zewnątrz ule styropianowe maluje się farbami olejnymi lub emulsyjnymi.

Obsługa ula styropianowego jest łatwa ze względu na niewielką masę poszczególnych elementów. Wszystkie elementy ula zawsze pasują do siebie, gdyż nie wypaczają się i nie próchnieją, co często ma miejsce przy ulach wykonanych z drewna i z płyt pilśniowych. Dzięki temu ule są