Choroby i szkodniki pszczół

Pszczoły, podobnie jak wszystkie żywe organizmy są narażone na działanie czynników chorobotwórczych i pasożytów. Występowanie chorób i szkodników w świecie organizmów żywych jest rzeczą jak najbardziej naturalną.

Przyroda ożywiona funkcjonuje na zasadzie łańcuchów troficznych (pokarmowych). Każdy organizm odżywia się w określony sposób i stanowi pożywienie dla innego organizmu. Również atakujące organizmy pszczół bakterie, grzyby, wirusy, pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne, wrogowie pszczół i szkodniki gniazda pszczelego oraz produktów pszczelich spełniają określoną rolę w naturalnym ekosystemie i są w nim potrzebne, chociaż trudno to zrozumieć z punktu widzenia gospodarczego wykorzystania pszczół.

W naturalnym środowisku przyrodniczym jest utrzymywana równowaga między wszystkimi organizmami bytującymi na danym terenie. W procesie ewolucji wytworzyły się mechanizmy pozwalające tę równowagę zachować. Nie pozwalają one na zdominowanie ekosystemu przez jeden gatunek, co odbyłoby się kosztem innych gatunków, których liczebność w tej sytuacji uległaby zmniejszeniu. Wtedy mogłoby dojść do degradacji środowiska, a więc sytuacji w przyrodzie niekorzystnej i niepotrzebnej.

Dlatego liczebność osobników poszczególnych gatunków jest regulowana, najpierw przez ilość pożywienia wytwarzanego przez rośliny (producentów), a później przez wzajemne zależności między konsumentami kolejnych stopni, do których należą również czynniki chorobotwórcze, pasożyty i szkodniki. Niejako przy okazji są one czynnikiem selekcyjnym, ponieważ eliminują słabsze jednostki wykluczając je z dalszej reprodukcji, czym przeciwdziałają degradacji gatunku.

Pszczoły, będące takim samym składnikiem ekosystemu jak wszystkie inne gatunki, podlegają identycznym procesom. Ich liczebność jest regulowana przez możliwości pokarmowe bazy pożytkowej, a osobniki słabsze, których reprodukcja mogłaby doprowadzić do osłabienia gatunku, są likwidowane przez choroby, pasożyty, szkodniki i drapieżniki. Szkodniki gniazda pszczelego i produktów pszczelich likwidują (można powiedzieć, że utylizują) opuszczone budowle pszczół i martwe pszczoły.

Te same przyczyny determinują występowanie chorób i szkodników w pasiekach prowadzonych przez człowieka, ponieważ chorują rodziny słabe. Przyczyny te mogą mieć różne podłoże, zarówno zewnętrzne (niedobór pożywienia, niewłaściwe pożywienie, złe warunki bytowe, niewłaściwe metody gospodarki, niekorzystne warunki pogodowe, zła kondycja matki) jak i wewnętrzne, czyli genetyczne.

Z kolei produkty pszczele są niszczone przez szkodniki wtedy, gdy są niewłaściwie przechowywane. Dlatego podstawowym sposobem zapobiegania chorobom pszczół jest...

Niekorzystne warunki zewnętrzne, powodujące osłabienie rodzin pszczelich, co prowadzi do spadku naturalnej odporności pszczół na choroby są bardzo często skutkiem postępowania pszczelarza. Najczęściej rodzina słabnie wskutek stosowania niewłaściwych metod gospodarki pasiecznej.

Często przyczyną osłabienia pszczół są zatrucia środkami chemicznymi stosowanymi w ochronie roślin. Rodziny już chore łatwo ulegają zarażeniu innymi chorobami; często też pasożyty powodujące jedną chorobę przenoszą inne czynniki chorobotwórcze, na przykład roztocze Varroa są wektorem (roznosicielem) chorób wirusowych.

Ekonomiczne następstwa chorób pszczół

Niezbędnym warunkiem właściwej dochodowości pasiek jest utrzymanie rodzin pszczelich w dobrym stanie zdrowotnym. Najważniejszą i najbardziej spektakularną konsekwencją wystąpienia choroby w rodzinie pszczelej jest spadek jej produktywności. Chora rodzina słabnie i jeżeli choroba wystąpiła wiosną, nie może się ona w pełni przygotować do wykorzystania głównych pożytków.

Z kolei rodziny chorujące w pełni sezonu nie są w stanie...

Jednocześnie wzrosły straty zimowe i spadła produkcja. Takie straty wiążą się z wystąpieniem innych chorób, nie tylko warrozy. Spadek produktywności chorych rodzin, wydatki poniesione na diagnozowanie i zwalczenie choroby, odkażanie sprzętu i odbudowę pogłowia po stratach spowodowanych chorobą – to wszystko prowadzi do zwiększenia kosztów prowadzenia pasieki.

Jeżeli do tego dojdzie konieczność likwidacji części plastrów, wyposażenia uli a nawet samych uli, koszty związane z chorobą mogą być bardzo dotkliwe. Dodatkowe straty generować będzie konieczność zaprzestania wędrówek z pszczołami do czasu ustania choroby, przez co pasieka nie wykorzysta określonych pożytków.

Rodziny chore na określoną jednostkę są wrażliwe na zakażenie...

Rodzaje odporności

Wystąpienie choroby zakaźnej jest wynikiem działania organizmów patogennych: wirusów, bakterii, grzybów i pasożytów. Organizm pszczoły broni się przed chorobą stosując mechanizmy obronne niedopuszczające do zakażenia oraz likwidują czynnik zakaźny, który do organizmu się dostał. Mechanizmy te określamy mianem odporności. Z punktu widzenia fizjologii odporność dzieli się na naturalną i nabytą.

Odporność naturalna zależy od właściwości fizjologicznych organizmu i ujawnia się przy pierwszym zetknięciu pszczoły z zarazkami. Jest ona uwarunkowana genetycznie. Mają na nią wpływ warunki środowiska, w jakim żyją pszczoły.

Większość mechanizmów odpornościowych obserwowanych u pszczół należy zaliczyć do grupy odporności naturalnej. Przykładem jest odporność pszczół dorosłych na zgnilec złośliwy, kiślicę, chorobę woreczkową i grzybicę wapienną. Na wymienione jednostki choruje tylko...

Natomiast odporność względna ma miejsce wtedy, gdy czynnik chorobotwórczy może wniknąć do organizmu pszczoły w sprzyjających do tego warunkach. Zdarza się to rzadko, ponieważ organizm wytwarza wiele mechanizmów obronnych. W przewodzie pokarmowym są to procesy polegające na wytwarzaniu błon trawiennych, przez które czynniki chorobotwórcze nie mogą przenikać do nabłonka jelita a ich rozmnażanie hamują substancje wytwarzane przez bytujące tam saprofityczne drobnoustroje.

Ważną rolę ochronną spełnia...

Drobnoustroje chorobotwórcze, które wnikną do organizmu nie zawsze wywołają chorobę, ponieważ zaatakowany organizm uruchamia mechanizmy obronne natury komórkowej i humoralnej. Odporność komórkowa polega na pochłanianiu, otaczaniu, niszczeniu, a także izolowaniu mikroorganizmów, które znalazły się w hemolimfie. Odporność humoralna to działanie przeciwciał i antytoksyn. Przeciwciała powodują zlepianie się patogenów (aglutyniny) lub rozpuszczanie się komórek bakterii (bakteriolizyny). Antytoksyny zobojętniają trujące substancje wydzielane przez drobnoustroje.

Innym rodzajem odporności naturalnej, charakterystycznym dla wielu gatunków owadów jest...

Do odporności naturalnej należy też zaliczyć odporność kolonijną, polegającą na dbaniu przez pszczoły o higienę w gnieździe. Jest ona uwarunkowana genetycznie i pszczoły silnie dziedziczące zachowania higieniczne bardzo dbają o czerw, dzięki czemu szybko rozpoznają martwe larwy i poczwarki, usuwają je z ula i dokładnie czyszczą plastry.

Pszczoły takie są w dużym stopniu odporne na choroby czerwiu, zwłaszcza zgnilec złośliwy, grzybicę i chorobę woreczkową. Zachowania higieniczne dotyczą też wzajemnego oczyszczania się pszczół z roztoczy Varroa oraz usuwania z ula dorosłych osobników i larw małego chrząszcza ulowego.

Odporność nabyta powstaje...

Profilaktyka nieswoista

Pszczoły bytujące w odpowiednich warunkach zewnętrznych przed większością czynników chorobotwórczych potrafią obronić się same. Pszczelarz może stworzyć takie warunki, stosując właściwe metody gospodarki pasiecznej i ogólnie rozumianą profilaktykę skierowaną przeciwko wszystkim potencjalnym czynnikom chorobotwórczym. Jest to profilaktyka nieswoista, polegająca na przestrzeganiu zasad racjonalnego chowu i higieny.

Przede wszystkim rodziny pszczele powinny mieć zapewnione optymalne warunki bytowe. W tym celu pasieka powinna korzystać z dobrych pożytków dostarczających przez cały sezon pokarm w ilościach zabezpieczających potrzeby życiowe rodzin. Przed umiejscowieniem pasieki na danym terenie należy określić możliwości bazy pożytkowej, by uniknąć przepszczelenia.

Rodziny pszczele powinny być silne. Ponieważ zasadniczy wpływ na siłę rodzin ma kondycja matek, powinno się je wymieniać co 2 lata na młode, o znanym pochodzeniu, przekazujące potomstwu korzystne cechy produkcyjne. Jeżeli wszystkie rodziny w pasiece są silne, nie dochodzi między nimi do rabunków i przy okazji do roznoszenia chorób.

Duże znaczenie dla zapobiegania chorobom ma jakość (wiek) plastrów. Co roku należy wymieniać wszystkie plastry, na których pszczoły zimowały. Nie można użytkować plastrów bardzo ciemnych, nieprześwitujących.

Oprzęd, który wygryzające się pszczoły pozostawiają w komórkach plastrów, jest często siedliskiem przetrwalników wielu chorób. Węza stosowana w pasiece musi pochodzić z pewnego źródła i nie może zawierać przetrwalników zgnilca złośliwego.

Miód używany do przyrządzania syty i ciasta miodowo-cukrowego nie może pochodzić z obcej pasieki czy ze sklepu. Ze względów profilaktycznych bezpieczniejsze jest stosowanie cukru i pokarmów inwertowanych.

Przy zakupie pszczół i matek pszczelich należy zwrócić uwagę na...

Rozprzestrzenianiu się chorób zaraźliwych należy zapobiegać przez utrzymanie higieny. Polega to na ogólnie pojętym dbaniu o czystość w pasiece, pracowni i pomieszczeniach magazynowych, utrzymywaniu w czystości narzędzi pszczelarskich, sprzętu do pozyskiwania produktów pasiecznych i odzieży pszczelarskiej. Bardzo ważne jest odkażanie uli i ich wyposażenia, zwłaszcza wtedy, gdy zasiedla się ule wcześniej używane.

Przestrzeganie zasad profilaktyki nieswoistej zazwyczaj wystarczy, by w pasiece nie występowały żadne choroby oprócz warrozy, której populacji przy obecnym stanie wiedzy całkowicie zlikwidować się nie da. Dlatego regularne zwalczanie roztoczy Varroa stanowi kolejny element tej profilaktyki, bowiem ta choroba może nie tylko zniszczyć wszystkie rodziny w pasiece, ale przyczynia się do występowania innych chorób.

Zwalczanie chorób

Bezpośrednią przyczyną chorób pszczół są pasożyty bytujące w ich organizmach lub w środowisku rodziny pszczelej. Podzielić je można na bezwzględne i względne. Pojawienie się pasożytów bezwzględnych prowadzi do wystąpienia objawów chorobowych. Są to na przykład wirusy choroby woreczkowej, wirusy paraliżu, świdraczek, Varroa destructor.

Pasożyty względne występują naturalnie w rodzinie pszczelej jako saprofity, symbionty lub komensale, i tylko w pewnych warunkach są zdolne do wywołania choroby. Przykładem pasożytów względnych są grzyby Aspergillus i Ascosphaera, wywołujące grzybice tylko w warunkach sprzyjających chorobie, jak wychłodzenie gniazda i duża wilgotność.

Zarazki chorobotwórcze rozprzestrzeniają się z pierwotnego (homologicznego) i wtórnego źródła zakażenia. Największe znaczenie ma źródło homologiczne, czyli chory lub martwy czerw i pszczoły. Źródłem wtórnym mogą być plastry, węza, zapasy pokarmu, sprzęt i narzędzia pasieczne, pasieczysko i woda.

W zwalczaniu większości chorób bazuje się więc na naturalnej i nabytej odporności pszczół. Jedyną chorobą, w której zwalczaniu masowo są używane tradycyjne chemiczne preparaty lecznicze, jest warroza.

Zwalczenie tej choroby jest możliwe metodami mechanicznymi (zintegrowane zwalczanie szkodników), lecz ze względu na pracochłonność rzadko jest praktykowane. Natomiast skuteczne metody zwalczania małego chrząszcza ulowego, nowej groźnej choroby inwazyjnej pszczół, w momencie opracowywania niniejszego rozdziału nie były jeszcze znane.

Jednostek chorobowych nękających pasieki jest bardzo dużo i wciąż odkrywane są nowe. Większość z nich występuje sporadycznie lub w formie utajonej (zakażenie bezobjawowe) i nie powoduje większych strat, a do wystąpienia ich klinicznej formy potrzebny jest splot wyjątkowo niekorzystnych warunków zewnętrznych.

Są jednak choroby, z którymi pszczelarze w Polsce mają do czynienia na co dzień lub które mogą pojawić się w każdej chwili, bowiem źródła zakażenia nimi są praktycznie w zasięgu każdej pasieki. W niniejszym opracowaniu omówione zostały właśnie takie choroby i najbardziej skuteczne metody ich zwalczania oraz zapobiegania im.

Opisano najczęściej występujące, a więc powodujące największe straty ekonomiczne, choroby zaraźliwe czerwiu i pszczół oraz choroby inwazyjne. Z chorób określanych jako niezaraźliwe zwrócono uwagę tylko na zatrucia pszczół środkami chemicznymi.

Proces leczenia pszczół powinien być prowadzony według schematu: rozpoznanie choroby, likwidacja źródła choroby, wykonanie zabiegów leczniczych, zabiegi wspomagające.

Poza tym obowiązkowi zwalczania z urzędu podlega tylko jedna choroba, zgnilec złośliwy, a obowiązkowi rejestracji warroza, kiślica i choroba roztoczowa. Oprócz tego, obowiązkowi rejestracji podlegają dwa pasożyty dotychczas w Polsce nie występujące: mały chrząszcz ulowy (Aethina tumida) i roztocz Tropilaeaps cleare.

Pasieka, w której rozpoznano zgnilec powinna być zlikwidowana lub leczona pod nadzorem lekarza weterynarii. Zwalczanie pozostałych chorób, zarówno podlegających obowiązkowi rejestracji, jak i innych prowadzi pszczelarz, natomiast lekarz weterynarii nadzoruje stosowanie leków.

Obecnie w Polsce zarejestrowane są tylko leki do zwalczania roztoczy Varroa, dlatego pszczelarz stosujący metody mechaniczne, biologiczne lub parafarmaceutyki (kwasy organiczne, preparaty ziołowe) działa na własną rękę. Przy ciągłym zagrożeniu chorobami wynikającym z uwarunkowań środowiskowych (słabe pożytki, zatrucia, przepszczelenie, źródła zakażenia), prowadzenie nawet małej pasieki bez umiejętności diagnozowania chorób, zapobiegania im i ich zwalczania jest niemożliwe.

Nazwy leków przewidziane do zwalczania warrozy są ogłaszane przez Urząd Rejestracji Leków. Nie wolno natomiast stosować leków do zwalczania innych chorób, w szczególności zaś antybiotyków i sulfonamidów, których podawanie rodzinom pszczelim jest w Polsce zabronione. W Polsce, miód pszczeli, jako produkt spożywczy, musi być wolny nawet od śladowej obecności antybiotyków i sulfonamidów.

Zastosowany w zwalczaniu chorób pszczół preparat leczniczy zazwyczaj znajdzie się w miodzie. Lek spożyty przez człowieka z miodem może spowodować różne skutki uboczne: efekty toksyczne, zaburzenia o charakterze mikrobiologicznym, a nawet zmiany w układzie odpornościowym.

Uboczne działanie substancji leczniczych może polegać też na...

Zabiegi wspomagające leczenie przeprowadza pszczelarz. Mają one na celu poprawienie warunków bytowych rodzin i polepszenie ich kondycji. Są to takie czynności jak podkarmienie pszczół, zmniejszenie i ocieplenie gniazd, zwężenie wylotów, zasilenie rodzin czerwiem i pszczołami, wymiana matek. Często zastosowanie samych zabiegów wspomagających prowadzi do całkowitego wyleczenia pszczół.

Diagnozowanie chorób pszczół

Oceny stanu zdrowotności rodzin dokonujemy przy okazji każdorazowego pobytu w pasiece. Najbardziej podstawowych informacji o zdrowiu pszczół można uzyskać dzięki obserwacji lotów pszczół, wyglądu przednich ścian uli i powierzchni pasieczyska.

W trakcie przeglądu rodzin można zdiagnozować obecność większości chorób czerwiu i pszczół dorosłych. Stopień porażenia rodzin pasożytami określamy stosując proste metody liczenia szkodników lub osobników zainfekowanych.

Wykonywanie testu na zgnilca (fot. Vita Europe Ltd.)

Szczegółowo poziom porażenia i obecność chorób w formie bezobjawowej (utajonej) można stwierdzić na podstawie badania laboratoryjnego pszczół i osypu oraz czerwiu.

Intensywność lotów pszczół zbieraczek może świadczyć o stanie zdrowotnym rodziny. Przy sprzyjającej pogodzie, w czasie występowania pożytku, w zdrowych i silnych rodzinach loty są bardzo intensywne.

Osłabienie niektórych rodzin, objawiające się niewielką liczbą wylatujących z ula pszczół, może być spowodowane wystąpieniem choroby. Rodziny słabe należy przejrzeć w celu zdiagnozowania przyczyny takiego stanu.

Nie zawsze musi być nią choroba, najczęściej przyczyną osłabienia rodziny w pełni sezonu jest wyjście roju. Rodzina może też osłabnąć na skutek długotrwałej bezmateczności lub rabunku.

W przypadku wystąpienia choroby osłabieniu lotów towarzyszą też inne objawy zewnętrzne: pszczoły chodzące po przedniej ścianie ula i mające trudności z wzbijaniem się do lotu, pszczoły „pełzające” po ziemi przed ulem oraz siadające na daszku ula.

Plamy kału wewnątrz ula mogą świadczyć o wystąpieniu choroby zarodnikowcowej (Nosema), chociaż bywają też skutkiem zaopatrzenia rodzin w niestrawny pokarm zimowy, niepokojenia pszczół w czasie zimy i słabej kondycji pszczół zimujących. Pleśń na plastrach, pierzdze i elementach wyposażenia ula świadczy o niedostatecznej wentylacji (zwłaszcza w czasie zimy) i o niewłaściwym dostosowaniu wielkości gniazda do siły rodziny.

Ważnych informacji o stanie zdrowotności rodzin może dostarczyć...

Wszystkie opisane objawy można zdiagnozować przy okazji przeglądu rodzin, mającego na celu wykonanie planowych prac pasiecznych. Dlatego specjalne przeglądy, których celem jest ocena stanu zdrowotnego rodzin wykonuje się rzadko, z reguły wtedy, gdy występuje podejrzenie wystąpienia choroby.

Wtedy często zachodzi konieczność uzupełnienia badania pasieki specjalistycznymi badaniami laboratoryjnymi. W tym celu pobiera się próbki pszczół i czerwiu, które przesyła się do badania w laboratorium zajmującym się diagnozowaniem chorób pszczół.

Pobieranie próbek do badań diagnostycznych i sposób ich wysyłania

1. Do badań diagnostycznych pobiera się:

» wycinek plastra o wymiarach 10 × 10 cm z zamarłym lub chorym czerwiem (bez miodu);

» martwe pszczoły lub osyp zimowy;

» pierzgę, wosk, miód.

2. Wycinek plastra, martwe pszczoły, pierzgę i wosk umieszcza się w papierowym opakowaniu, na którym umieszcza się numer ula.

3. Miód pobiera się w szklane lub plastikowe, sterylne pojemniki, zamykane szczelnym przykryciem zabezpieczającym przed wyciekaniem zawartości.

4. Każdą próbkę zaopatruje się w etykietę zawierającą opis i numer identyfikacyjny, rodzaj próbki, datę i miejsce jej pobrania, imię i nazwisko oraz adres posiadacza pszczół.

5. Do każdej pobranej próbki dołącza się dokument w formie pisma przewodniego, w którym podaje się informacje:

» imię i nazwisko oraz adres posiadacza pszczół,

» imię i nazwisko oraz adres i numer telefonu powiatowego lekarza weterynarii,

» zakres i kierunek badań laboratoryjnych,

» liczbę rodzin pszczelich,

» datę wystąpienia i opis objawów klinicznych,

» opis ewentualnego leczenia.

6. Na opakowaniu zewnętrznym kontenera, kartonu lub pudełka, w którym przewozi się materiał zakaźny, należy umieścić następujące napisy ostrzegawcze i informacje: „Materiał biologicznie zakaźny! Nie otwierać podczas transportu”.

7. Próbki do laboratorium przesyła się bezpośrednio, nie później niż przed upływem 24 godzin od pobrania.

W przypadku podejrzenia wystąpienia zgnilca amerykańskiego (złośliwego) próbki do badań diagnostycznych pobiera powiatowy lekarz weterynarii, znakuje je, zabezpiecza i przesyła do laboratorium.

W czasie oczekiwania na wyniki badań pasieka pozostaje pod nadzorem powiatowego lekarza weterynarii. Nie wolno w tym okresie przemieszczać z pasieki oraz do pasieki rodzin pszczelich, matek pszczelich, czerwiu, produktów pszczelich, sprzętu oraz narzędzi używanych w pasiece. Ule z rodzinami podejrzanymi o chorobę należy oznakować.

Osyp zimowy.

Próbka pszczół powinna liczyć nie mniej niż 50 martwych pszczół, świeżych albo wysuszonych. Jako opakowań można użyć pudełeczek od zapałek.

Porażenie warrozą i poziom jej inwazji diagnozuje się, licząc roztocze na czerwiu pszczelim i zasklepionym, żywych pszczołach oraz liczbę martwych roztoczy spadłych na dno ula w czasie jednej doby w okresie letnim.

Każde nienaturalne zachowanie pszczół powinno zwrócić uwagę pszczelarza, bowiem może ono świadczyć o wystąpieniu choroby, zatruciu, nastroju rojowym lub rabunku.

Higiena i zabiegi dezynfekcyjne

W naturze pszczół leży zamiłowanie do czystości i higieny. Pszczoły usuwają ze swojego gniazda wszelkie zanieczyszczenia, pozbywając się przy tym przetrwalników chorób i niektórych stadiów rozwojowych pasożytów i szkodników.

Wnętrze ula i powierzchnię wszystkich elementów wyposażenia ula oraz plastry pokrywają cienką warstwą kitu pszczelego, którego składniki hamują rozwój bakterii i grzybów.

Butwiejące i próchniejące elementy ula zgryzają i wynoszą na zewnątrz, a oczyszczoną powierzchnię również kitują, zabezpieczając ją przed dalszą degradacją (przy okazji mogą usunąć niezabezpieczony styropian lub miękką płytę pilśniową). Zabite przez siebie większe zwierzęta, które dostały się do ula, a których nie są w stanie usunąć (gryzonie, szerszenie) również powlekają kitem.

Także pokarm, którym odżywiają się pszczoły i karmiony jest czerw, podlega swojego rodzaju odkażaniu. W mleczku pszczelim znajdują się substancje bakteriobójcze (kwas 10-hydroksy-delta-decenowy i lizozym), a w rozcieńczanym miodzie nadtlenek wodoru.

Do ula nie są wpuszczane obce pszczoły, które mogłyby wprowadzić z zewnątrz czynnik chorobotwórczy. Nie są też wpuszczane pszczoły chore na niektóre choroby wirusowe. Często też nie mogą wejść zbieraczki wracające z ładunkiem nektaru i pyłku, który jest zanieczyszczony środkami chemicznymi o intensywnym zapachu.

Pszczoły ulowe, zwłaszcza w silnych rodzinach, szybko usuwają zamarły czerw, który często zawiera miliardy zarodników grzybni lub przetrwalników bakterii. Czyszczą też poplamione kałem wewnętrzne ściany i wyposażenie wewnętrzne ula.

Intensywność czyszczenia, określana jako zachowania higieniczne, jest cechą dziedziczną braną pod uwagę w pracy hodowlanej.

Pszczoły większość zabiegów higienicznych i dezynfekcyjnych wykonują same. Zjadliwość czynników chorobotwórczych jest jednak bardzo wysoka, zwłaszcza w okresach większej podatności pszczół na zachorowania.

Dlatego pszczelarz powinien zawsze dbać o higienę w pasiece, nie tylko w momencie wystąpienia chorób. Ważnym elementem służącym utrzymaniu higieny, zapobieganiu i likwidacji chorób, jest odkażanie.

W celu usunięcia lub likwidacji form wegetatywnych i przetrwalnikowych organizmów chorobotwórczych stosuje się różne zabiegi odkażające. Dzieli się je na sanityzację, dezynfekcję i sterylizację.

W trakcie trwania zaraźliwej choroby przeprowadza się odkażanie bieżące, mające na celu zniszczenie zarazków w środowisku bytowania pszczół, na sprzęcie, narzędziach i w produktach pszczelich. Ule i ich wyposażenie są odkażane lub likwidowane, zaś sprzęt i narzędzia pasieczne są sterylizowane. Odkażeniu podlega też pasieczysko. Podobne zabiegi wykonuje się przy odkażaniu końcowym, przeprowadzanym po wygaśnięciu choroby.

Do odkażania stosuje się metody fizyczne i chemiczne. Najczęściej stosowaną metodą fizyczną jest stosowanie wysokiej temperatury przez opalanie, gotowanie i gotowanie pod ciśnieniem. Skuteczne, ale mało praktyczne jest odkażanie promieniami słonecznymi.

Promieniowanie ultrafioletowe i podczerwone zawarte w widmie słonecznym działa zabójczo na formy wegetatywne i przetrwalnikowe drobnoustrojów. Odkażanie takie polega na wystawianiu oczyszczonych narzędzi pasiecznych i elementów wyposażenia uli na działanie promieni słonecznych.

Odkażanie przez opalanie polega na potraktowaniu płomieniem palnika gazowego wnętrza ula wykonanego z drewna, płyt pilśniowych lub sklejki, jego wyposażenia oraz metalowych narzędzi pasiecznych.

Odkażenie jest skuteczne, gdy drewno ulegnie zwęgleniu na głębokość 1-2 mm. Do opalania można użyć też benzynowej lampy lutowniczej lub lampki spirytusowej. Ul można odkazić spalając w nim niewielką ilość słomy. Przy opalaniu należy zachować daleko idącą ostrożność, by nie spalić odkażanego ula i nie wywołać pożaru.

Dlatego opalanie należy wykonywać w bezpiecznej odległości od zabudowań, lasu, dojrzewających zbóż i innych narażonych na podpalenie elementów, trzeba też mieć przygotowane środki gaśnicze (woda, gaśnica). Z oczywistych przyczyn nie opala się uli wykonanych z tworzyw sztucznych.

Metody chemiczne polegają na odkażaniu różnymi substancjami chemicznymi, działającymi zabójczo na drobnoustroje. Najczęściej stosowany jest ług sodowy (wodorotlenek sodu), który dodatkowo wywiera działanie czyszczące, zmydlające i żrące.

Do odkażania uli i sprzętu stosuje się 2% wodny roztwór ługu, natomiast do dezynfekcji rąk roztwór 1%. Ule odkaża się, szorując je kilkakrotnie na zewnątrz i wewnątrz gorącym roztworem ługu, po ich mechanicznym oczyszczeniu.

Ramki po wycięciu plastrów i oczyszczeniu odkaża się zanurzając je w roztworze...

Natomiast plastry wraz z ramkami pochodzące z rodzin chorych na zgnilec złośliwy i kiślicę należy spalić. Pary kwasu octowego niszczą też wszystkie formy rozwojowe barciaków.

Kwas octowy lodowaty można też używać do odkażania uli, nadstawek i narzędzi pszczelarskich, po ich uprzednim mechanicznym oczyszczeniu. Odkażanie polega na wycieraniu ich watą nasączoną kwasem.

Dobrym środkiem odkażającym jest też formalina, czyli 40% wodny roztwór aldehydu mrówkowego. Do odkażania używa się formaliny rozcieńczonej do 2-4%.

Zalecana jest do odkażania sprzętu pasiecznego i narzędzi, przy zwalczaniu chorób grzybowych, wirusowych i nosemozy. Pary formaliny używa się do zwalczania barciaków.

Do odkażania narzędzi i drobnego sprzętu wykonanego z metalu oraz do odkażania rąk można używać spirytusu skażonego (denaturatu).

Do zabezpieczania plastrów, uli z plastrami i samych uli przed owadami nie należy stosować naftaliny i innych środków działających odstraszająco na owady lub owadobójczych. Wszystkie substancje chemiczne wnikają do plastrów i do elementów uli, tak drewnianych, jak i z tworzyw sztucznych i będą potem działać odstraszająco a nawet szkodliwie na pszczoły.