„Pasieka” nr 6/2015 - pobierz bezpłatny ebook w formacie epub - na czytniki ebooków, smartfony i komputery. Sprawdź więcej ebooków z „Pasieki”.

Co znaczy „pszczoła”?

Każdy język jest pełen symboli. Użytkownicy języka często posługują się nimi instynktownie. Dziś przyjrzymy się ukrytym znaczeniom, jakie niosą za sobą pszczoła, ul i miód. Przeanalizujemy też kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt przysłów, wyrażeń przysłowiowych, powiedzeń i sentencji, w których znaleźć można bzyczący, żółto-brązowy ślad.

W poprzednich artykułach próbowaliśmy opisać język pszczelarzy. Badaliśmy terminologię branżową, analizowaliśmy znaczenie słów oraz błędy językowe, jakie zdarza się popełniać pasiecznikom. W dzisiejszym artykule nadal pozostaniemy w kręgu pszczelarskich zagwozdek językowych, jednak nieco zboczymy z wcześniej obranego kursu.

Z języka pszczelarzy przeniesiemy się do polszczyzny ogólnej i przyjrzymy się miejscu pszczół, miodu i pszczelarzy nie tylko w naszej ojczystej mowie.

Zacznijmy od etymologii słowa pszczoła w polszczyźnie. Zgodnie z tym, co podaje „Słownik etymologiczny języka polskiego” Aleksandra Brücknera, ze słowem pszczoła mamy do czynienia dopiero od XVI w. Wówczas tym wyrazem zastąpiono dawniejszy – pczoła.

Forma pczoła natomiast pochodzi od bczoły. Skąd się wzięła bczoła? Od dźwięku, jaki wydają nazywane tak kiedyś owady. Dziś też, kiedy myślimy o pszczołach, od razu w głowie słyszymy charakterystyczne buczenie, czy jak kto woli – bzyczenie.

Chciałabym też zwrócić uwagę, że dzisiejszy niedźwiedź ma z miodem dużo więcej wspólnego niż mogłoby nam się wydawać. Wcale nie mam na myśli Kubusia Puchatka sięgającego po „małe Conieco” – Niedźwiedź, kiedyś był miedźwiedziem, co oznacza zjadacza miodu.

W języku polskim wiele mamy powiedzeń, powiedzonek i przysłów, w których znajdujemy pszczoły i miód. Zanim przejdziemy do konkretnych przykładów, zastanówmy się, z czym językowo kojarzone są pszczoły.

Tak, jak już wspomniałam, każdy język jest przepełniony symbolami. Postanowiłam sprawdzić, co symbolizuje nasza pszczoła? Jedno ze źródeł internetowych podaje: „Pszczoła – dusza, nieśmiertelność, zmartwychwstanie lub śmierć (Grecja).

Porządek, posłuszeństwo, pożytek, pracowitość, praca” (http://forum.naukowy.pl/kompendium-95/slowniczek-symboli-literackich/) W „Słowniku symboli” (Kraków 2005) czytamy: „Pszczoła symbolizuje pracowitość, troskliwość, porządek, mądrość, wstrzemięźliwość, czystość, posłuszeństwo, powodzenie, eter, błękit, śmierć, karę, nieśmiertelność, życie klasztorne, proroctwo, biurokrację, pokusy, miłość, płodność, słodycz.

W chrześcijaństwie oznaczała słodycz (miód) Chrystusa i Marii, była symbolem dziewictwa, a rój symbolizował Kościół. (…) W starożytności pszczoły łączono ze śmiercią, nieśmiertelnością i zmartwychwstaniem. Zmarłych smarowano miodem, aby zapewnić im zmartwychwstanie, a na nagrobkach umieszczano wizerunki pszczół.

Pszczoła była atrybutem bogiń księżycowych: Afrodyty, Selene, Artemidy, wedle legendy miodem karmiony był Zeus”.

Pszczoła to naprawdę ważny, zakorzeniony w naszym języku i kulturze symbol. Jest on na tyle popularny, że hasło „pszczoła” odnaleźć możemy nawet w… sennikach. Zapewne wielu z was często śnią się pszczoły. Zastanawialiście się kiedyś, co oznaczają takie sny? Tak, tak – być może po prostu zbyt dużo myślicie o waszych podopiecznych, ale warto zajrzeć do sennika.

Nie namawiam was do doszukiwania się głębszych znaczeń w snach, ale chciałam zwrócić uwagę na to, jak autorzy senników interpretują sny o pszczołach. Jeden z dostępnych w Sieci w senników wyróżnia kilka sennych obrazów z pszczołami w roli głównej i podaje następujące interpretacje: „Poranna pszczoła – dobra wróżba na cały dzień i powodzenie w pracach zawodowych…

Być pożądlonym – sprzeczki z przyjaciółmi, przeciwności i przeszkody w życiu rodzinnym lub w interesie… Zbierająca nektar – piękne nadzieje zawsze są żywe… Duży rój – dobre czasy i urodzajny rok… Łapać – krótkie zmartwienie… Rozgniatać – nieszczęście i kłopoty….

Pomagać przy ulu – nadmiar zajęć i angażowanie się w zbyt wiele spraw… Widzieć wlatujące do ula – przeskakiwanie od jednej sprawy do drugiej… Duży rój osiadł pod twoim dachem – twoi wrogowie poniosą ciężkie straty… Dla biednych – widok złocistych pszczół to poprawa losu…” (http://sennik-mistyczny.pl/?p=1936).

Warto zwrócić uwagę na to, że informacje z sennika potwierdzają wcześniejsze ustalenia związane z symboliką pszczół. W innym senniku poszukałam interpretacji snów o miodzie. Oto wyniki poszukiwań: „plastry miodu: szczęście w interesach; jeść: zwiastuje niedyspozycję; widzieć kogoś jedzącego miód: poznasz przyjaciół na całe życie; sztuczny: będziesz chciał się wzbogacić w nieuczciwy sposób; widzieć miód w słoiku: za wszelką cenę dążysz do sukcesu, nie zwracając uwagi na to, co dzieje się dookoła ciebie, uważaj, abyś nie przegapił czegoś ważnego; rozbić słoik z miodem: straciłeś coś cennego, czego już raczej nie odzyskasz, jednak postaraj się uratować to, co się uda” (http://www.sennik.biz/sennik-miod/).

W polskich przysłowiach, powiedzeniach i aforyzmach często odnajdujemy tematykę rodem z pasieki. Autorzy rozmaitych sentencji często wykorzystują porównania czy odniesienia do bliskiego każdemu pszczelarzowi świata. W zbiorach przysłów pojawiają się hasła takie jak „pszczoła” czy „miód”.

Wiele powiedzeń jest przypisanych do pszczelarskich indeksów, np. „miód”, „pszczoła”, „ul”. Konieczność utworzenia takich indeksów i haseł jest dowodem na to, jak wiele powiedzeń odwołuje się do świata naszych bzyczących ulubieńców.

To natomiast potwierdza tezę, że w polskiej (i nie tylko polskiej) kulturze, tradycji i mowie to, co związane z pszczelarzeniem, jest i było bardzo wdzięcznym i lubianym tematem.

Nie sposób wymienić wszystkich przysłów, w których widać ślady miodu, pszczoły czy ula. Dlatego postanowiłam podzielić te z powiedzeń, do których dotarłam, na kilka grup tematycznych i przedstawić wam, moim zdaniem, najważniejsze.

Dzięki temu będziemy mogli zobaczyć, co symbolizuje miód, pszczoła i ul. Aby zgromadzić przykłady przysłów i innych wyrażeń potrzebnych do tego artykułu, korzystałam, o ile nie zaznaczyłam inaczej, z publikacji: Danuta i Włodzimierz Masłowscy „Przysłowia polskie i obce od A do Z”, Warszawa 2003 oraz „Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich” pod red. J. Krzyżanowskiego 1978 r., t. 1-4.

Są przysłowia, które podkreślają to, jak ważne dla człowieka i natury są pszczoły, np.: Kto chowa owce i pszczoły, ten raz bogaty, drugi raz goły; Pszczoły dają wosk i mody, chowaj je choć od przygody; Oszczędzaj, zimo, pszczele ule, bo człek pszczoły kocha czule; Pszczółka, klaczka i pszenica wyprowadzą z nędzy szlachcica.

Inne powiedzenia przypominają, jak zdrowy jest miód: Kto miód pije, długo żyje; Na dobrym miodzie człek się odmłodzi; Miód lipowy to lek zdrowy; Są takie, które odwołują się do miodu jako symbolu wyjątkowej słodyczy: I w miodzie kwas się znajdzie; Kąsek żółci i beczkę miodu zepsuje.

Niektóre przysłowia i wyrażenia przysłowiowe są radami dla pszczelarzy i odwołują się do rytmu natury czy przewidywanej pogody: Gdy jarząb kwietnie, karm pszczoły pilnie; Jeżeli w kwietniu pszczoły nie latają, to długie chłody się zapowiadają; W maju zbiera pszczółka, zbierajże też ziółka; Gdy pszczoły lub żaby poruszają się przed Najświętszej Marii Panny Zwiastowaniem, wiosna będzie mokra.

Wiele powiedzeń przedstawia pszczołę jako symbol kogoś, kto bardzo ciężko pracuje: Pracowity jak pszczoła; Wielkie to mozoły, nim miód zniosą pszczoły. Są przysłowia i wyrażenia przysłowiowe, które odwołują się do pszczół jako zbiorowości i do ich zwyczajów: Idą jak pszczółki za matką; Gromadzą się jak pszczoły do ula; Roją się jak w ulu; Jak w ulu gwarno.

Warto wyróżnić też te wyrażenia, w których przedstawiana jest żądląca pszczoła: Kiedy pies ma ukąsić, to warczy, pszczoła brzęczy, a dziewka tylko ślepiami błyśnie; Nie dbaj, że pszczoła kąsa, byłeś miodu dostał; Kto w ul dmuchnie, temu pysk spuchnie.

Na koniec chciałabym dodać, że nie tylko ja uznałam temat przysłów, sentencji, aforyzmów, powiedzeń i in., w których można odnaleźć tematykę pszczelarską za ważny. Na wielu stronach internetowych poświęconych pszczelarzeniu odnaleźć można słowniczki czy zbiory takich wyrażeń.

Ja trafiłam na co najmniej kilka. Pod jednym z nich pszczelarze w komentarzach dopisywali kolejne wyrażenia, które znają, lubią i których używają. Dlatego zachęcam was, drodzy pszczelarze, do własnych poszukiwań. Ja najbardziej lubię cytat z „Kubusia Puchatka” A.A. Milne’a i za jedną z bajkowych postaci powtarzam: „Z pszczołami nigdy nic nie wiadomo”.

Paulina Gnatkowska

„Pasieka” nr 6/2015 - pobierz bezpłatny ebook (cały numer) na czytniki, smartfony i komputery. Dowiedz się więcej.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"