Z artykułu dowiesz się m.in.:
- jak wygląda szerszeń azjatycki;
- gdzie może się pojawić i w jakich miejscach najczęściej buduje gniazda;
- gdzie i jak zgłosić podejrzenie wystąpienia szerszenia Vespa velutina w Polsce.
Szerszeń azjatycki nadciąga do Polski, cz. 1.
Szerszeń azjatycki Vespa velutina nigrithorax (określany też mianem szerszeń żółtonogi) to inwazyjny gatunek pochodzący z Chin, który został przypadkowo sprowadzony do Europy w 2004 r. wraz z chińską ceramiką. Jest drapieżnikiem owadów, a także żywi się padliną kręgowców. Nie ma naturalnego wroga i stanowi ogromne zagrożenie dla pszczoły miodnej (Apis mellifera), a tym samym dla europejskiego pszczelarstwa. Atakuje w grupach, a szerszenie z jednego gniazda mogą zjeść nawet milion owadów w sezonie.
W obrębie gatunku Vespa velutina (ang. Yellow-legged hornet) wyróżnia się 12 form barwnych, które bywają uznawane za podgatunki. Do Europy zawleczony został Vespa velutina nigrithorax. Mają jeden ciemny typ ubarwienia, charakteryzujący się szerokimi pomarańczowymi paskami na odwłoku i delikatnym żółtym prążkiem na pierwszym segmencie. Patrząc na niego z przodu, jego głowa jest koloru pomarańczowego, a odnóża mają żółte końce (stąd nazwa żółtonogi). Długość jego ciała to 17–32 mm, natomiast królowe są nieco większe.
Myląca nazwa szerszenia azjatyckiego
Polska nazwa gatunku, „szerszeń azjatycki” nie jest jednoznaczna, ponieważ tak samo określany jest Vespa mandarinia (ang. Asian giant hornet). Gatunek ten również występuje we wschodniej Azji, od okolic Władywostoku w Federacji Rosyjskiej poprzez Japonię, Chiny, Koreę, Tajwan, Tajlandię, Wietnam, aż po Indie. Jak dotąd nie został zawleczony do Europy.
Szerszeń azjatycki a przyszłość pszczelarstwa
Szerszeń azjatycki (Vespa velutina) stanowi poważne zagrożenie dla pszczół miodnych w przeciwieństwie do rodzimego szerszenia europejskiego (Vespa crabro), który zazwyczaj współistnieje z pszczołami, nie czyniąc im większych szkód. Szerszenie azjatyckie polują w grupach, zdolne są do szybkiego niszczenia zdrowych rodzin pszczelich. Ma to dalekosiężne konsekwencje, wpływając na sytuację ekonomiczną pszczelarzy, proces zapylania roślin uprawnych, uprawę owoców, sektor winiarski, utrzymanie zieleni miejskiej, a także na bezpieczeństwo ludzi, szczególnie tych związanych z pszczelarstwem.
Szybkość rozprzestrzeniania się V. velutina zależy od warunków klimatycznych, istnienia korytarzy, dróg wodnych i oczywiście dostępności pożywienia. Ma doskonałe zdolności adaptacyjne i rozrodcze. Poza ludźmi nie ma w Europie żadnego znaczącego drapieżnika. W Chinach, Japonii i Korei Południowej na wielkość populacji V. velutina ma wpływ m.in. największy szerszeń świata, wspomniany szerszeń Vespa mandarinia – ten ostatni nie występuje w Europie.
Szerszeń V. velutina oddziałuje na środowisko przyrodnicze, uprawy roślin, hodowle zwierząt, zdrowie ludzi i inne obiekty. Może być wprowadzony do Polski wskutek niezamierzonych działań, np. sprowadzenie zimujących unasiennionych matek (najczęściej zimują w niewielkich przestrzeniach pod korą drzew albo w glebie).
Diapauza zimowa może trwać u V. velutina nigrithorax kilka miesięcy, co było okresem wystarczającym nawet do przewiezienia pierwszych samic z Chin do Francji. W związku z tym, że pierwsze przypadki zidentyfikowania szerszenia miały miejsce we Francji w pobliżu firmy ogrodniczej zajmującej się produkcją drzewek bonsai, przypuszcza się, że szerszeń ten mógł się przedostać wraz z transportem ceramicznych donic sprowadzanych z prowincji Yunnan w Chinach. Łatwo sobie wyobrazić, że zaplemnione królowe mogą zostać przywiezione wraz z importowanymi materiałami budowlanymi, ogrodniczymi, surowcem drzewnym, korą czy roślinami doniczkowymi z upraw w południowo-zachodniej Europie (np. duże okazy drzewek oliwnych czy palm sprzedawane w centrach ogrodniczych). Jednak rozszerzenie zasięgu V. velutina z Francji na kraje ościenne zachodziło najprawdopodobniej na skutek samodzielnej ekspansji. W 2005 r. gatunek znany był w Europie tylko z jednej lokalizacji, a w 2010 r. gatunek występował już w dużej części zachodniej Francji. W 2017 r. był obecny także we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Niemczech, Belgii, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii. Badacze ocenili, że w ciągu roku szerszeń może pokonywać odległość ponad 50 km. Mamy się czego obawiać, zwłaszcza że w południowej Polsce klimat sprzyja V. velutina, a jest on obecny już w Niemczech i na Słowacji. Naukowcy zgodnie mówią, że to tylko kwestia czasu, kiedy do nas dotrze.
Szerszeń V. velutina z łatwością adaptuje się do szerokiego spektrum środowisk antropogenicznych (tereny zabudowane, ogrody, zadrzewienia śródpolne) i seminaturalnych (lasy, zadrzewienia nadrzeczne). W razie znacznego rozprzestrzenienia się V. velutina mogłoby to doprowadzić do silnego spadku liczebności rodzimego szerszenia Vespa crabro, gatunkiem o zbliżonej wielkości ciała i specjalizacji pokarmowej.
Prawdopodobieństwo kontaktu szerszeni z ludźmi należy oszacować na średnie: 1–100 przypadków na 100 000 ludzi rocznie. Jad szerszenia V. velutina nie odbiega pod względem toksyczności od jadu szerszenia europejskiego i pojedyncze użądlenie może być niebezpieczne jedynie dla osób mających alergię na składniki jadu.
Ważny jest monitoring
Bardzo ważny jest monitoring i wczesna identyfikacja osobników szerszenia azjatyckiego oraz kontrola gniazd, zanim ich populacja na danym obszarze się rozrośnie.
Najczęściej przywoływanym argumentem z punktu widzenia ekonomii i ochrony przyrody jest spadek liczebności hodowanych gospodarczo pszczół miodnych, które stanowią ok. 20–30% całej szerokiej gamy różnych gatunków owadów. Trzeba jednak mieć świadomość, że pod uwagę należy brać cały naturalny łańcuch pokarmowy, na który szerszeń azjatycki V. velutina może oddziaływać w danym rejonie.
Lokalizacja: szerszenie azjatyckie często budują gniazda wysoko w koronach drzew (nierzadko powyżej 10 metrów wysokości), co utrudnia ich zauważenie i usunięcie. Mogą również budować gniazda w budynkach (np. stodołach, garażach, szopach), w żywopłotach, a rzadziej w ziemi lub w otworach w ścianach.
Wejście: charakterystyczną cechą gniazd Vespa velutina jest to, że wejście do niego znajduje się zazwyczaj z boku, a nie na dole, jak to często ma miejsce w przypadku gniazd szerszenia europejskiego.
Po zimie głodne królowe szerszenia azjatyckiego potrzebują dużej ilości cukrów, aby przetrwać. W tym okresie łatwiej je zaobserwować. Jednak równie ważne jest monitorowanie aktywności tych owadów od późnego lata przez całą jesień. To właśnie wtedy robotnice osiągają szczyt swojej aktywności (w jednym ze źródeł wskazano początek października jako szczyt intensywności ataków), jak również dochodzi do kojarzenia się królowych z samcami. W tym czasie trzeba włączyć do monitoringu pszczelarzy, ponieważ robotnice w dużym stopniu polują na pszczoły miodne z powodu zwiększonego zapotrzebowania na białko.
Francuski przykład
Francuscy naukowcy odkryli, że średniej wielkości gniazdo szerszenia azjatyckiego w Normandii, które pod koniec sezonu ma masę ok. 8 kg i zawiera siedem plastrów, konsumuje ponad 11 kg różnorodnych owadów w jednym sezonie (tj. jeden cykl biologiczny).
We Francji szerszeń V. velutina stanowi bardzo poważny problem. Aby zobrazować jego skalę, weźmy przykład departamentu Manche (5938 km²) w pobliżu Oceanu Atlantyckiego i kanału La Manche. W 2023 r. zniszczono tam 9000 gniazd szerszeni. Oznacza to, że z powodu tych kolonii populacja owadów mogła zmniejszyć się o ponad 100 ton.
Warto jednak pamiętać, że ta liczba dotyczy wyłącznie gniazd, które zostały faktycznie zniszczone, głównie dzięki środkom finansowym przeznaczonym przez osoby prywatne i władze gminne. W rzeczywistości całkowita liczba gniazd była znacznie wyższa.
Szerszeń azjatycki V. velutina
będzie się rozprzestrzeniał
Nie da się już całkowicie wyeliminować szerszenia azjatyckiego (Vespa velutina) z Europy. Dlatego kluczowe jest, by lokalne władze, rolnicy, pszczelarze, naukowcy oraz strażacy byli dobrze poinformowani o biologii tego gatunku. Powinni również posiadać niezbędne umiejętności i sprzęt do niszczenia jego gniazd. Szerszeń azjatycki będzie nadal zajmował nowe obszary, niezależnie od podejmowanych działań. Z tego powodu edukacja jest najważniejszym narzędziem, które pomoże ograniczyć negatywny wpływ tego owada na bioróżnorodność i działalność człowieka.
Oprócz edukacji ważna jest także wczesna interwencja, aby zapobiec szkodom ekonomicznym i ekologicznym.
Konsorcjum partnerów z Austrii, Słowacji, Czech i Francji realizuje projekt pt. „Edukacja, szkolenie i budowanie potencjału w obszarze pszczelarstwa i służb obrony cywilnej” (ang. Education, Training and C apacity-Building in the Field of Beekeeping and Civil Defense Services; współfinansowany ze środków programu Erasmus+), którego celem jest stworzenie silnej sieci wczesnego ostrzegania i reagowania na występowanie szerszenia azjatyckiego.
Niestety w naszym kraju obecnie nie ma centralnego, ogólnopolskiego systemu zgłaszania szerszenia azjatyckiego.
W przypadku podejrzenia występowania szerszenia na terenie Polski można zwrócić się do Zakładu Chorób Pszczół, Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego (PIWet – PIB) w Puławach.
Można się także skontaktować z Regionalnymi Dyrekcjami Ochrony Środowiska (RDOŚ). Są to organy administracji publicznej odpowiedzialne za ochronę przyrody, w tym inwazyjnych gatunków obcych. Możesz skontaktować się z RDOŚ właściwą dla Twojego regionu. Na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) znajdują się formularze zgłoszeniowe dla inwazyjnych gatunków obcych (IGO), które warto wykorzystać.
Jak prawidłowo zgłosić przypadek?
Aby Twoje zgłoszenie było jak najbardziej użyteczne i mogło być szybko zweryfikowane, postępuj zgodnie z poniższymi wskazówkami:
- Zrób zdjęcie lub nagraj film: to najważniejszy dowód. Postaraj się, aby było wyraźne i przedstawiało charakterystyczne cechy szerszenia (ciemny tułów, żółte końcówki odnóży, pomarańczowy pas na odwłoku, boczne wejście do gniazda). Pamiętaj o zachowaniu bezpiecznej odległości.
- Określ dokładną lokalizację: podaj adres, współrzędne GPS lub jak najdokładniejszy opis miejsca (np. „gniazdo na wysokiej topoli przy ulicy Kwiatowej 5 w miejscowości X”).
- Podaj datę i godzinę obserwacji.
- Nie próbuj samodzielnie usuwać gniazda: szerszeń azjatycki jest agresywny, a jego użądlenia mogą być niebezpieczne, zwłaszcza w przypadku użądleń wielokrotnych lub u osób uczulonych. Usuwaniem gniazd powinny zajmować się wyspecjalizowane osoby.
Materiały dodatkowe:
Pod tym linkiem znajduje się ulotka opracowana przez Zakład Chorób Pszczół, PIWet w Puławach, po wydrukowaniu jej w formacie A4, możecie zobaczyć grafiki w rzeczywistych rozmiarach owadów:
Tutaj możecie zobaczyć rozprzestrzenianie się szerszenia Vespa velutina w Europie w latach 2010–2023:
Pod tym linkiem znajduje się film dokumentalny, gdzie można zobaczyć, w jaki sposób szerszenie atakują pszczoły miodne, dlaczego są aż tak dużym problemem oraz jak naukowcy próbują zlokalizować gniazdo:
O tym pisaliśmy:
Martyna Walerowicz, Szerszeń azjatycki blisko Polski:
Martyna Walerowicz, Błędne informacje o szerszeniu azjatyckim:
Martyna Walerowicz, Tydzień szerszenia azjatyckiego 2022 (o systemie monitoringu szerszenia Vespa velutina w Wielkiej Brytanii):
Jakub Jaroński, Przegląd prasy światowej (o skuteczności pułapek na szerszenie oraz o żołnie jako potencjalnym regulatorze szerszenia azjatyckiego):
Teresa Kobiałka
Literatura:
- Proková H. (2025). Monitoring sršně asijské. Modernivcelar.eu. https://www.modernivcelar.eu/9594-monitoring-srsne-asijske
- Diaz, A., Grünewald, S., Proková, H., & Wimmer, W. (2023). Sršeň asijská (Vespa velutina), její biologie, monitoring, kontrola a prevence šíření.
- Vespa velutina nigrithorax - Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska - Portal Gov.pl. (2025). Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. https://www.gov.pl/web/gdos/vespa-velutina-nigrithorax
