Nazwy pszczół

Współczesna nauka, również ta zajmująca się różnymi dziedzinami biologii, stara się wyrażać w sposób dokładny, ścisły. Jednak kiedy patrzymy na styk języka nauki i potocznego, to tej precyzji już zbytnio nie widać, a wręcz można odnieść wrażenie, że proces przebiega w kierunku przeciwnym, tzn. bardzo często w języku potocznym, w tłumaczeniach z łaciny, nazwy różnych zwierząt czy roślin nie oddają nazw nadanych im przez odkrywców i tych, którzy je opisują. Uwidacznia się to wyraźnie m.in. w terminologii różnych gatunków i ras pszczół.

Fot. Sven Lachmann, Pixabay

Warto zaznaczyć, że podobnie jak kiedyś, tak i współcześnie, podstawowe nazwy roślin i zwierząt nadawane są w języku łacińskim. Na początek przyjrzyjmy się gatunkowej nazwie naszej europejskiej pszczoły Apis mellifera. Pszczołę tę nazwał tak autor współczesnego systemu klasyfikacji organizmów, szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w roku 1758, w dziesiątym wydaniu swego dzieła Systema naturae.

Apis mellifera dosłownie oznacza ‘pszczoła miodonośna’, inaczej ‘pszczoła nosząca miód’ (łac. mel – miód i ferre – nosić). Linneusz zorientował się jednak, że nazwa jest niewłaściwa, ponieważ pszczoła nie nosi do ula miodu, a jedynie surowce, z których miód wytwarza, dlatego trzy lata później, w roku 1761 zmienił nazwę na Apis mellifica, czyli ‘pszczoła miodotwórcza’, albo inaczej ‘pszczoła wytwarzająca miód’ (łac. mel – miód i facere – czynić, robić, wytwarzać). Był to termin odpowiadający rzeczywistości, jednak nie został przyjęty w międzynarodowym systemie nazw zwierząt ze względu na wprowadzoną w 1842 roku zasadę priorytetu (zasadę pierwszeństwa), która mówi, że obowiązuje ta nazwa, która została wprowadzona jako pierwsza, nawet jeżeli jest ona błędna. Mimo więc, że nazwa Apis mellifica ‘pszczoła miodotwórcza’ oddaje faktyczny stan rzeczy, to używamy nazwy Apis mellifera ‘pszczoła miodonośna’, ponieważ ta nazwa została użyta jako pierwsza.

Powszechnie używa się jeszcze innego określenia: pszczoła miodna. Nazwę tę można by chyba traktować jako swoisty sposób wybrnięcia z trochę niezręcznej sytuacji związanej z niewłaściwą nazwą podstawową Apis mellifera ‘pszczoła miodonośna’. Zwrotu „pszczoła miodna” używa się nie tylko w języku polskim. W wielu językach europejskich stosowane jest takie samo określenie, np. po angielsku – honey bee, po niemiecku – Honigbiene, po włosku – ape da miele, po francusku – abeille à miel, po hiszpańsku – miel de abeja. Chyba jedyny język, w którym używa się powszechnie nazwy naukowej, czyli „pszczoła miodonośna” to rosyjski – медоносная пчела (czyt. miedanosnaja pcieła).

Mimo że w języku naukowym nie ma w ogóle nazwy „pszczoła miodna”, to wręcz nagminnie i powszechnie jest stosowana niemal na całym świecie. Natomiast nazwa „pszczoła miodna” po łacinie miałaby formę Apis mellea.

Jedną z najczęściej hodowanych ras pszczół jest Apis mellifera carnica – ‘pszczoła miodonośna krainka’ lub ‘kraińska’, czy jak powszechnie mówimy ‘pszczoła miodna krainka’. Nazwę carnica – ‘krainka’ nadał tej pszczole w 1879 roku niemiecki nauczyciel muzyki, a następnie apidolog August Pollmann. Nazwa „krainka” pochodzi od regionu w Słowenii o nazwie Kraina. W Polsce znamy tę rasę jako krainka, jednak w różnych regionach Europy używanych jest kilka różnych nazw: pszczoła karyncka (z Karyntii w Austrii), pszczoła dolnoaustriacka, pszczoła banacka (z Banatu – krainy leżącej między Rumunią, Węgrami i Serbią), pszczoła karpacka.

Z kolei Apis mellifera ligustica, to dosłownie ‘pszczoła miodonośna liguryjska’ (Liguria to jeden z regionów Italii), natomiast w Polsce znamy tę rasę jako pszczoła włoska (nazwa pszczoły z jednego regionu została rozciągnięta na cały kraj).

Podobnie sytuacja wygląda z nazwami pszczół azjatyckich, tzn. nazwy przyjęte w języku polskim często nie odpowiadają w najmniejszym stopniu nazwie podstawowej, i tak np.: Apis dorsata, to dosłownie ‘pszczoła prążkowana’, natomiast funkcjonująca w języku polskim nazwa to pszczoła olbrzymia; Apis cerana to dosłownie ‘pszczoła woskowa’, ale wszyscy znamy tę pszczołę jako pszczoła wschodnia, Apis florea to ‘pszczoła kwiatowa’, a jej powszechna polska nazwa to pszczoła karłowata.

Zostały tutaj podane niektóre nazwy potoczne pszczół rozbieżne z nazwami naukowymi, jednak oczywiście nie dotyczy to wszystkich przypadków. W obrębie gatunku Apis mellifera są takie rasy, które w języku polskim zgodne są z nazwą łacińską. Tak np. Apis cypria w języku polskim znaczy ‘pszczoła cypryjska’, Apis syriaca to ‘pszczoła syryjska’ (choć nazywana jest też palestyńską), Apis armenica to ‘pszczoła armeńska (ormiańska)’, Apis caucasia to ‘pszczoła kaukaska’.

Odnośnie do tej ostatniej rasy, czyli kaukaskiej, to warto chyba przypomnieć, że obowiązującą nazwą jest Apis caucasia, a nie Apis caucasica, ponieważ zgodnie z zasadą priorytetu, jako pierwsza została nadana przez Augusta Pollmanna w 1889 roku nazwa Apis caucasia, natomiast nazwę Apis caucasica nadał tej rasie pszczół 35 lat później, czyli w roku 1916, rosyjski badacz Konstantin Gorbaczew (wspomniała też o tym prof. dr hab. Halina Woyke w artykule pt. „Nie tylko Apis mellifera”, zamieszczonym w 4 numerze „Pasieki” z roku 2010).

Fot. Annette Meyer, Pixabay

Podane wyżej nazwy pszczół powinny być, dla formalności, uzupełnione jeszcze słowem mellifera, np. pełna nazwa pszczoły syryjskiej powinna brzmieć Apis mellifera syriaca, pełna nazwa pszczoły kaukaskiej to Apis melliferacaucasia, ponieważ podaje się najpierw nazwę rodzajową, czyli Apis, następnie nazwę gatunku, czyli mellifera i na końcu nazwę rasy lub inaczej podgatunku – np. syriaca. Oczywiście taka dokładność nie jest konieczna, ponieważ jeżeli piszemy czy mówimy Apis caucasia, to wiemy, że chodzi o pszczołę z gatunku mellifera.

Celem powyższych krótkich rozważań nie jest zmienienie powszechnie przyjętych i od dawna używanych polskich nazw różnych gatunków i ras pszczół. Tekst ten powstał po to, aby czytelnicy mogli uzmysłowić sobie fakt, że często nasz język oddaje zupełnie coś innego, niż jest zawarte w nazwie podstawowej, oryginalnej wielu przedstawicieli (a właściwie przedstawicielek) rodzaju Apis.

o. Krystyn Mroczka OFM

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"