Dziko rosnące rośliny zielne źródłem pożytku dla pszczoły miodnej

Dziko rosnące rośliny pożytkowe zwykle nie występują w zwartych areałach. Ich realna wydajność miodowa i pyłkowa jest więc niższa niż maksymalna możliwa do uzyskania tylko w uprawie w zwartych nasadzeniach. Warto jednak zapoznać się z wiedzą na temat roślin dziko rosnących w okolicy pasieki korzystnych z pszczelarskiego punktu widzenia, aby móc poprawnie określić bazę pożytkową.

Chaber bławatek.
fot.© Aneta Sulborska

Chaber bławatek = bławatek (Centaurea cyanus L.)

Łacińska nazwa rodzajowa chabra związana jest z mitycznym centaurem Chironem, który sokiem z rośliny leczył ranę zadaną zatrutą strzałą przez Heraklesa. Natomiast nazwa gatunkowa wywodząca się od greckiego słowa cyanos = niebieski, odnosi się do barwy kwiatów, z których dawniej wyrabiano barwnik tego koloru.

Chaber jest rośliną jednoroczną, ozimą lub dwuletnią o silnym, palowym korzeniu oraz rozgałęzionej łodydze osiągającej do 1 m wysokości. Wytwarza pierzastodzielne liście dolne oraz równowąsko-lancetowate liście w górnej części łodygi.

Wszystkie nadziemne części rośliny pokrywają białe włoski, które sprawiają wrażenie pajęczyny. Kwiaty zebrane są w kwiatostany typu koszyczka i osadzone na szczytach rozgałęzień.

Są one zbudowane z brzeżnych kwiatów lejkowatych stanowiących powabnię i środkowych kwiatów rurkowatych, od spodu zaś otoczają je zielone, skórzaste listki okrywy koszyczka z ciemnymi ząbkami i białawymi frędzelkami.

Bławatek kwitnie 60-65 dni od V do VIII. Suszone kwiaty wykorzystywane są w lecznictwie, gdyż wykazują działanie moczopędne, przeciwzapalne, żółciopędne i przeciwbakteryjne. Owocem jest niełupka zaopatrzona w puch kielichowy.

Cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.)

Jest szorstko owłosioną byliną z sokiem mlecznym o palowym korzeniu i rozgałęzionej łodydze dorastającej do 1,2 m wysokości.

Zatokowo-pierzasto-wycinane liście dolne zebrane są w różyczkę, liście łodygowe mają lancetowaty lub podługowaty kształt, zaś liście górne są całobrzegie.

Cykoria podróżnik.
fot.© Aneta Sulborska

Jasnoniebieskie kwiaty tworzą koszyczkowate kwiatostany o średnicy 4 cm usytuowane na szczytach gałązek i w kątach górnych liści.

Wszystkie kwiaty w koszyczku to kwiaty języczkowate dostarczające zarówno pyłku, jak i nektaru.

Znamienną cechą kwiatostanów jest to, iż zawsze są zwrócone ku słońcu oraz fakt, że w godzinach popołudniowych oraz przy pochmurnej pogodzie zamykają się. Kwitnienie trwa od końca VI do VIII.

Owocem jest niełupka z charakterystycznymi łuseczkami na szczycie.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.)

Rośnie w umiarkowanych szerokościach geograficznych, głównie w Europie, ale został zawleczony przez człowieka do wszystkich innych części świata. Można go spotkać na słonecznych zboczach, suchych łąkach, pastwiskach i skrajach pól.

Dziurawiec jest byliną o krótkim kłączu i rozgałęzionym, wrzecionowatym korzeniu. Część nadziemną stanowi wzniesiona, górą silnie rozgałęziona łodyga dorastająca do 1 m wysokości. Liście najczęściej mają kształt lancetowaty i wyrastają po dwa naprzeciw siebie.

Patrząc pod światło, widoczne są na nich przeświecające punkciki sprawiające wrażenie dziurek (stąd nazwa „dziurawiec”), które stanowią zbiorniki olejków eterycznych. Złocistożółte kwiaty o średnicy do 2,5 cm zebrane są w gęste baldachogrona.

Dziurawiec zwyczajny.
fot.© Aneta Sulborska

Ciekawostką jest, iż płatki po rozgnieceniu barwią dłoń na purpurowo. Owoc stanowi wielonasienna torebka. Na elementach okwiatu oraz na brzegach liści obecne są czarne gruczołki wydzielające aromatyczną, purpurową żywicę.

Ziele oraz kwiaty zawierają barwnik hiperycynę wykazujący silne działanie uczulające na światło. Jest on przyczyną powstawania zapalenia skóry u zwierząt skarmianych dziurawcem (zwłaszcza tych o białej sierści) oraz u osób, które opalały się uprzednio wypiwszy herbatę z rośliny.

Kwitnące ziele dziurawca już od starożytności jest powszechnie stosowane w fitoterapii, zwł. przy dolegliwościach wątroby, w chorobach pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Działa także antydepresyjnie oraz jest używane jako surogat herbaty.

Dawniej wierzono, że roślina chroni przed piorunami, czarami i diabelskimi zakusami, zaś jej soku używano do przepowiadania przyszłości.

Farbownik lekarski (Anchusa officinalis L.)

Jest byliną, rzadziej rośliną dwuletnią o silnym kłączu i palowym korzeniu. W pierwszym roku uprawy wykształca rozetę liści, a w kolejnym zakwita. Z łodygi o wysokości do 1 m wyrastają lancetowate liście – dolne ogonkowe, górne siedzące i obejmujące łodygę.

Cały pęd jest szorstko owłosiony. W VI na roślinach pojawiają się purpurowofioletowe lub niebieskie kwiaty zebrane w sierpikowaty kwiatostan.

Przy wlocie do rurki korony usytuowane są białe wyrostki korony nazywane osklepkami, które zabezpieczają nektar przed wysychaniem oraz rozcieńczeniem podczas opadów.

Farbownik lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Łacińska nazwa Anchusa wywodząca się od słowa ánchein = zaciskać, dławić prawdopodobnie odnosi się do budowy stosunkowo wąskiej i długiej (około 5 mm) rurki korony lub jest związana ze stosowaniem rośliny jako środka ściągającego.

Kwitnienie trwa do VII. Owocem jest czterodzielna rozłupnia. Roślina wykorzystywana jest w fitoterapii, a dawniej używano jej także w celach barwierskich (do barwienia na żółto). Młode liście można dodawać do sałatek lub spożywać jak szpinak.

Lebiodka pospolita (Origanum vulgare L.)

Jest aromatycznie pachnącą byliną wytwarzającą silne, płożące się kłącze i podziemne rozłogi oraz sztywne, wzniesione lub podnoszące się łodygi dorastające do 20-80 cm wysokości. Jajowate, całobrzegie i krótkoogonkowe liście wyrastają po dwa naprzeciw siebie.

Drobne, różowe lub różowofioletowe kwiaty zebrane są na szczycie pędu w wiechowaty kwiatostan. Kwitnienie trwa w VII-IX. Owocem jest rozłupnia. Lebiodka rośnie w widnych lasach i zaroślach, na trawiastych zboczach, skrajach lasów i nasypach.

Lebiodka pospolita.
fot.© Aneta Sulborska

Jej łacińska nazwa rodzajowa pochodzi od greckich słów oros = góra i ganos = ozdoba, gdyż roślina często rośnie także na zboczach gór.

Swój charakterystyczny zapach lebiodka zawdzięcza olejkowi eterycznemu bogatemu w tymol, który początkowo działa pobudzająco, a później narkotycznie.

Olejek wykorzystywany jest w perfumerii. Począwszy od starożytności, lebiodka stosowana była jako środek leczniczy ułatwiający trawienie. Zalecano ją także jako antidotum przy ukąszeniach przez jadowite zwierzęta oraz miała chronić przed czarami.

Ponadto ziele rośliny jest popularną przyprawą, zwłaszcza w kuchni na południu Europy (zioła prowansalskie) a we Włoszech stanowi niezbędny składnik pizzy. Dawniej liście wykorzystywane były jako substytut herbaty lub tytoniu.

Sadziec konopiasty (Eupatorium cannabinum L.)

Nazwa rodzajowa rośliny związana jest z królem Pontu Mitrydasem VI zwanym Eupatorem, który stosował roślinę przy dolegliwościach wątroby, bądź wywodzi się od słowa hepatórius = ziele, środek na chorą wątrobę.

Sadziec jest byliną o wzniesionej, gęsto ulistnionej łodydze dorastającej do 50-150 cm wysokości.

Dłoniastosieczne, trójdzielne liście przypominające liście konopii (stąd nazwa gatunkowa „konopiasty”) wyrastają na krótkich ogonkach po dwa naprzeciw siebie. Sadziec rośnie w lasach, na wilgotnych łąkach i brzegach wód, nad rowami.

Na szczytach pędów wytwarza baldachogrona utworzone z małych koszyczków. Brudnoróżowe (rzadziej białe) kwiaty budujące kwiatostan są nieliczne, rurkowate, posiadają pręciki i słupek. Rośliny kwitną w VI-IX. Sadziec jest zaliczany do starych roślin leczniczych.

Sadziec konopiasty.
fot.© Aneta Sulborska

Zawartość substancji gorzkich w pędzie i kłączu sprawiła, że w niektórych krajach (np. Meksyk) roślina wykorzystywana jest w piwowarstwie jako namiastka chmielu lub jako środek odstraszający owady.

Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare L.)

Jest częstym chwastem oraz rośliną ruderalną spotykaną w Europie, Azji i w Ameryce Północnej. Należy do roślin dwuletnich, wytwarzających w pierwszym roku życia rozetę liści, a w kolejnym pęd kwiatostanowy.

Posiada mocny, palowy i rozgałęziony korzeń oraz wzniesioną, pojedynczą łodygę o długości 20-120 cm.

Wszystkie nadziemne części rośliny pokryte są przez szorstkie i kłujące włoski. Lancetowate – dolne ogonkowe, górne – siedzące liście – osadzone są skrętolegle na łodydze.

Kwiaty o lejkowatym kształcie zebrane są w kwiatostany typu skrętka wyrastające z kątów górnych liści.

Całość tworzy bardzo okazałą wiechę. Kwiatostan wyglądem przypomina zwiniętego węża, do czego nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa échis = wąż. Dawniej roślinę stosowano także jako antidotum przy ukąszeniach przez te zwierzęta.

Żmijowiec zwyczajny.
fot.© Aneta Sulborska

Kwiaty we wczesnych stadiach rozwojowych cechują się różowoczerwoną barwą, która zmienia się później na szafirową. Kwitnienie trwa od VI do VII.

Żmijowiec rośnie na kamienistych zboczach, skrajach pól, przydrożach, nasypach kolejowych oraz w miejscach ruderalnych.

Młode rozety liściowe mogą być spożywane jak szpinak. Owoce są trujące. Świeże liście ponoć są dobrym repelentem odstraszającym szczury.

Żywokost lekarski = kosztywał (Symphytum officinale L.)

Rośnie dziko niemal w całej Europie, w zachodniej Syberii i Azji Mniejszej, zaś w Ameryce Północnej jest zdziczały. Spotykany jest w miejscach wilgotnych: na łąkach, torfowiskach, w podmokłych lasach i zaroślach, nad rowami i na stanowiskach ruderalnych.

Jest byliną z grubym, pionowym, rozgałęzionym korzeniem i kłączem koloru czarnego, z którego wyrasta wzniesiona, często rozgałęziona łodyga osiągająca do 1 m wysokości. Cała roślina pokryta jest szorstkimi, białymi włoskami.

Liście odziomkowe i dolne są jajowatolancetowate o zaostrzonym wierzchołku, posiadają ogonek liściowy i dorastają do 60 cm długości. Liście łodygowe są mniejsze, siedzące (bez ogonka liściowego). Fioletowe, różowe lub rzadziej białe kwiaty zebrane są w charakterystycznie zwinięty kwiatostan nazywany sierpikiem.

Kwiaty cechują się beczułkowato zrośniętą koroną oraz obecnością osklepek. Kwitnienie ma miejsce w V-VII i trwa 90-100 dni. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Już od starożytności roślina wykorzystywana była w celach leczniczych.

Żywokost lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Na jej prozdrowotne właściwości wskazuje także łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa symphýo = zrastam się (dawniej korzeń wykorzystywany był do okładów przy złamaniach kości).

Młode pędy żywokostu mogą być spożywane jako namiastka szparagów, młode liście stosowane są na zupy lub przyrządzane jak szpinak, zaś starsze liście jako dodatek do tabaki.

Jest także świetną, bogatą w białko rośliną pastewną, polecaną zwł. dla świń i kóz.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"