Rozdział 4.

Ocena wydajności pożytków dla pasieki wędrownej

Podjęcie gospodarki wędrownej musi być poprzedzone analizą, z jakich pożytków pasieka będzie korzystać, jaka będzie ich wydajność i czy opłaci się na nie pszczoły wywozić. Może być bowiem tak, że pożytki, z których pszczoły mogą korzystać w miejscu dotychczasowego stacjonowania pasieki będą bardziej wydajne niż te, na które ma być ona wywieziona.

Wtedy oczywiście wędrówka nie ma sensu, chyba że za przywóz pasieki pszczelarz uzyska dodatkowy dochód za zapylanie. Może być też sytuacja odwrotna – na miejscu kwitną jakieś rośliny, lecz nektarują słabo albo wcale, podczas gdy ten sam gatunek w innym miejscu dostarcza bardzo obfitego pożytku.

Wtedy warto pasiekę wywieźć, chociaż z pozoru wydaje się, że na miejscu wziątku nie powinno zabraknąć. Najczęściej jednak wędrują pszczelarze, którzy na swoim terenie nie mają pożytków, względnie są one tak słabe, że wystarczyłyby co najwyżej na zaspokojenie potrzeb życiowych pszczół.

Ale nawet wtedy nie zawsze opłaci się wywozić pasiekę, bowiem sama obecność roślin pożytkowych nie zawsze zapewni wysokie zbiory. Należy zaplanować obfitość pożytku i długość jego trwania, wykorzystując wiedzę na temat biologii roślin pszczelarskich oraz dotychczasowe własne doświadczenia.

Wydajność pożytków

Znajomość warunków, jakich wymagają rośliny pożytkowe by dobrze nektarować, to jedna z najważniejszych umiejętności pszczelarza-wędrowcy. Pszczelarz prowadzący pasiekę stacjonarną już po paru latach gospodarowania wie, jakich wziątków dostarczy teren, z którego korzysta jego pasieka.

Natomiast dla pasieki wędrownej ta sama roślina w jednym miejscu może być rewelacyjnym pożytkiem, zaś w drugim może wcale nie nektarować. Jest to przyczyną częstych nieporozumień i powstawania mitów na temat niektórych pożytków. Tworzone są one na bazie słusznych obserwacji, ale często niewłaściwej ich interpretacji.

Wydajność rzepaku

Najwcześniejszym pożytkiem masowo wykorzystywanym przez pasieki wędrowne jest rzepak. Niezadowalające zbiory z rzepaku pszczelarze najczęściej tłumaczą niejednakowym nektarowaniem różnych jego odmian. Tymczasem z badań porównawczych wynika, że różnice takie są, lecz nie na tyle duże, by jedna odmiana nektarowała dobrze, a inna wcale.

Na 1 hektarze plantacji rzepaku ustawia się nie więcej niż 4 silne rodziny pszczele.

Nawet odmiany męskosterylne rzepaku, nie wydzielające wcale pyłku i słabo nektarujące dają dobry wziątek, tym bardziej że w ich plantacjach przynajmniej 30% roślin musi stanowić inna odmiana, wytwarzająca normalne kwiaty zapewniające zapylenie.

By jednak rzepak dobrze nektarował, musi być uprawiany na glebie I lub II klasy i powinny być spełnione wszystkie warunki dotyczące jego nawożenia i agrotechniki. Łodyga rzepaku, po którym można się spodziewać dobrego nektarowania, na początku kwietnia jest gruba i posiada zielononiebieskie zabarwienie.

Wydajność miodowa rzepaku wynosi około 80-140 kg z 1 hektara, ale dotyczy to tylko rzepaku uprawianego we właściwych warunkach. Dlatego jeżeli w okolicy stacjonowania pasieki jest rzepak, ale uprawiany na słabej glebie, słabo nawożony lub późno zasiany (ostateczny termin siewu rzepaku ozimego dla środkowej Polski to 25 sierpnia), nie należy liczyć na pożytek z niego, lecz pszczoły wywieźć na inną plantację, uprawianą prawidłowo.

Rodzina pszczela zużywa na swoje potrzeby w maju około 15-20 kg miodu, jeżeli więc planowana produkcja z rodziny ma wynieść również 15-20 kg, na 1 ha dobrze nektarującej plantacji rzepaku nie powinno się ustawiać więcej niż 4 rodziny pszczele. Taka obsada nie jest trudna do osiągnięcia, jeżeli wywozi się pasiekę na plantację liczącą kilkaset hektarów.

Nie opłaci się natomiast wywozić pasieki na niewielką plantację, liczącą 1-2 ha. Ale nawet wtedy zdarza się, że z tak małego areału pszczoły przyniosły dużo miodu i wędrówka się opłaciła. Należy jednak pamiętać, że w maju kwitnie wiele innych roślin, jak np. mniszek, drzewa owocowe, klony i inne, one też stanowią dobrą bazę pożytkową wokół pola rzepaku, który jest tylko tych pożytków uzupełnieniem.

Pszczoły zaś latają produktywnie w promieniu około 1,5 km, a więc mają pod swoją „kontrolą” obszar ponad 700 ha i wiosną prawie zawsze jakiś pożytek znajdą. Jednak te pożytki mogą występować w rejonie stacjonowania pasieki i wcale pszczół nie trzeba wtedy wywozić, by uzyskać porównywalny zbiór miodu.

Jednak doświadczeni pszczelarze potrafią osiągać zbiory miodu rzepakowego rzędu 20-30 kg z rodziny, co znacznie przekracza średnią wydajność rodzin pszczelich w Polsce liczoną z całego sezonu. Dlatego warto myśleć o wykorzystaniu tego pożytku.

Na uwagę pszczelarzy zasługują też rzadziej spotykane plantacje rzepiku ozimego, którego wydajność miodowa i pyłkowa jest nieco mniejsza od rzepaku. Rzepik zakwita 5-7 dni wcześniej niż rzepak.

Zapylanie rzepaku

Prawidłowe napszczelenie plantacji rzepaku, wynoszące około 4 silnych rodzin na 1 ha, zwiększa jego plon o 30% i jest szczególnie ważne przy uprawie odmian mieszańcowych. Nie wszyscy rolnicy zdają sobie sprawę z tego, jak duże znaczenie ma dobre zapylanie dla plonowania rzepaku, wielu uważa, że w przyrodzie znajdą się jakieś owady, które tę ważną pracę wykonają.

Tymczasem w maju, w okresie kwitnienia rzepaku, dzikich owadów zapylających jest mało, ponieważ główny sezon ich występowania przypada na środek lata, od drugiej dekady lipca do początku sierpnia. Poza tym aktywność różnych dzikich zapylaczy w maju jest niewielka ze względu na niskie temperatury i trwa ona zaledwie parę godzin dziennie.

Jedynie trzmiele pracują cały dzień, również w niskich temperaturach, ale ich liczebność wiosną ogranicza się tylko do pojedynczych samic zakładających dopiero gniazda. W dodatku na dużych plantacjach rzepaku dzikie gatunki owadów występują niezmiernie rzadko. W tej sytuacji prawidłowe zapylenie mogą zapewnić tylko silne rodziny pszczele, podwożone na kwitnącą i obficie nektarującą plantację.

Sady jako pożytek

Wczesnym pożytkiem o mniejszym znaczeniu dla pasiek wędrownych niż rzepak są sady owocowe. Ich wydajność miodowa jest niewielka i wynosi od 10 do 30 kg surowca miodowego z hektara. W uprawie nowoczesnych sadów stosuje się bardzo dużo pestycydów, co może stanowić zagrożenie dla pszczół korzystających z tego pożytku.

Dlatego na sady pszczoły opłaci się wywozić, jeżeli wiąże się to z satysfakcjonującą gratyfikacją finansową, ponieważ rodziny pszczele ustawione w intensywnie prowadzonym sadzie często słabną na skutek przeprowadzonych wcześniej zabiegów chemizacyjnych.

Inne pożytki majowe

Po przekwitnięciu rzepaku wiele pasiek ma do czynienia z trwającą od kilku do dziesięciu dni przerwą w pożytkach. To wystarczający czas, by najsilniejsze rodziny zdążyły się wyroić, szczególnie gdy w pasiece dominują pszczoły skłonne do rójki.

Sytuacji takiej pszczelarze starają się zapobiegać na różne sposoby, najczęściej ograniczając czerwienie lub osłabiając rodziny przez tworzenie odkładów. Ograniczenie czerwienia jest dobrym sposobem, gdy pożytek czerwcowy będzie pożytkiem ostatnim.

Natomiast odkłady tworzy się w określonym celu, na przykład do powiększenia pasieki, zasilenia rodzin kończących pracę na wyczerpujących pożytkach późnoletnich lub do sprzedaży.

Od kilkudziesięciu lat znajdują się w centrum zainteresowania pszczelarzy, przez co sadzi się ich coraz więcej i tam gdzie jest ich dużo, są źródłem obfitego pożytku. Wydajność miodowa irgi błyszczącej i czarnej jest bardzo wysoka i przekracza 300 kg z hektara.

Akacje i maliny

Robinia, zwana akacją, zakwita pod koniec maja lub na początku czerwca. Ponieważ występuje masowo, dla większości pasiek stacjonarnych stanowi główny pożytek i jest również w centrum zainteresowania pasiek wędrownych. Kwitnie bardzo obficie i obficie nektaruje, ale tylko w czasie upałów.

W chłodniejsze dni może zawodzić, ponieważ płatki w jej kwiatach robią się sztywne i utrudniają pszczołom pobieranie nektaru (pszczoła nie może dostać się pod żagielek). Z kolei w upalne, ale wietrzne dni nektar może szybko wysychać i będzie dostępny tylko w godzinach rannych.

Kwitnienie akacji jest krótkie i przy sprzyjającej pogodzie nie trwa dłużej niż tydzień. Ochłodzenia pojawiające się w czasie kwitnienia mogą je wydłużyć do 10-14 dni. Przy planowaniu wędrówki na pożytek akacjowy należy pamiętać, że najlepiej nektarują drzewa i krzewy akacji porastające zbocza o wystawie południowej.

Zarówno ich wydajność, jak i długość kwitnienia jest większa na dobrych glebach. Dotyczy to również wielkości plonu owoców oraz ich jakości. Pasiekę warto wywozić na duże plantacje malin liczące w sumie przynajmniej kilka hektarów. Bardzo dobrym pożytkiem są też maliny leśne, których większe areały występują na naturalnych polanach oraz zaniedbanych młodnikach.

Lipa i inne pożytki

Kolejnym pożytkiem tradycyjnie wykorzystywanym przez pasieki wędrowne są lipy. Większość pszczelarzy deklaruje, że lipa jest u nich ważnym pożytkiem towarowym, przy czym dla wielu jest pożytkiem ostatnim. W rzeczywistości jednak lipy w naszym krajobrazie nie występują tak masowo, by dla wszystkich pasiek wystarczyło wziątku lipowego.

Pożytek lipowy jest wyjątkowo niepewny, ponieważ nektarowanie lipy jest bardzo uzależnione od pogody.

Oprócz tego pożytek lipowy jest wyjątkowo niepewny, ponieważ nektarowanie lipy jest bardzo uzależnione od pogody. Okres między zakończeniem pożytku akacjowego a zakwitnięciem lip można wypełnić innymi pożytkami, których w Polsce jest dużo i to z nich korzysta większość naszych pszczelarzy.

Jeszcze w czasie trwania pożytku z akacji rozkwitają chabry w zbożach, szczególnie w uprawianych na lżejszych glebach życie i pszenżycie. To ważny pożytek wypełniający lukę między akacją i pożytkami lipcowymi, a dla wielu pasiek pożytek ostatni.

W pierwszej połowie czerwca zaczyna kwitnąć facelia, roślina pożytkowa nabierająca coraz większego znaczenia w naszym pszczelarskim krajobrazie. Na pastwiskach kwitnie koniczyna biała, a w zaroślach śnieguliczka. Obydwie te rośliny kwitną praktycznie przez cały sezon i jeśli występują w większych ilościach, stanowić mogą dosyć dobry pożytek.

Nostrzyk jednoroczny jest rośliną ze wszech miar pożądaną przez pszczelarzy, ponieważ kwitnie w okresie, gdy większość pasiek nie dysponuje już żadnymi pożytkami.

Facelia

Z wymienionych wcześniej roślin najbardziej godna uwagi właściciela pasieki wędrownej jest facelia. Jest to typowo pszczelarska roślina, wysiewana w plonie głównym z myślą o jej zbiorze na nasiona. Właśnie ta facelia ma znaczenie dla pszczół, ponieważ facelia poplonowa często przyorywana jest na zielony nawóz, a jeśli zdąży zakwitnąć, na dobry zbiór miodu jest już za późno.

Pasieka wędrowna wywieziona na pożytek z facelii.

Kwitnienie facelii można łatwo przewidzieć, bowiem zakwita ona około 50 dni po wysianiu, jeżeli w czasie wschodów nie trafi się zimno albo susza, które mogą opóźnić rozwój roślin. Pamiętać jednak należy, że nektarowanie facelii jest uzależnione nie tylko od panujących w czasie jej kwitnienia warunków meteorologicznych, ale przede wszystkim od jakości gleby, na której jest uprawiana.

Rodziny pracujące na facelii można wykorzystać do poławiania pyłku, a także przygotowania plastrów z pierzgą, które mogą się przydać do ustawiania gniazd na zimę lub dokarmiania intensywnie rozwijających się rodzin na przedwiośniu.

Ogórecznik i gryka a inne pożytki

Nektarującą obficie i wiernie rośliną jest ogórecznik. Przeszkodą w dobrym nektarowaniu ogórecznika może być dotkliwa susza, co rzadko ma miejsce, jako że roślina ta jest uprawiana na dobrych glebach. Ogórecznik zakwita około 1-2 tygodnie przed lipą i kwitnie długo, nawet do czterech tygodni.

Jego wydajność miodowa określona doświadczalnie wynosi 150-200 kg z hektara, a doświadczeni pszczelarze zalecają ustawiać 6-8 rodzin pszczelich na hektar. Ogórecznik może konkurować z innym pożytkiem masowo wykorzystywanym przez pasieki wędrowne - gryką.

Tylko zakwitająca na przełomie czerwca i lipca gryka rokuje duże szanse na dobre zbiory. Im później, tym gryka wydziela mniej nektaru, a ta kwitnąca w drugiej połowie sierpnia nie nektaruje wcale. Do tego prawdziwie obfitym nektarowaniem wykazuje się gryka w pierwszej fazie kwitnienia, zaś po pojawieniu się pierwszych ciemniejących nasion (zwanych „orzeszkami”) jej wydajność słabnie.

Ciepły czerwiec przyspieszy zakwitnięcie lipy, zaś późniejsza ładna pogoda zapewni obfite nektarowanie. Po szybko wykonanym miodobraniu uda się zdążyć na nieco późniejszą grykę, która jeszcze powinna wydzielać dość dużo nektaru, jeżeli oczywiście dopisze pogoda.

Pożytki końca sezonu

Wcześnie kwitnąca gryka pozwala dobrze przygotować rodziny do kolejnych pożytków. Dostarcza ona dużo pyłku, dzięki czemu rodziny rozwijają się dynamicznie i po odebraniu miodu gryczanego są gotowe przystąpić do pracy na pożytku wrzosowym.

Wrzosy zakwitają na ogół w drugiej dekadzie sierpnia, jest więc czas na przygotowanie i przewiezienie pasieki. Niestety, wrzos również jest „kapryśnym” pożytkiem i do właściwego rozwoju i nektarowania potrzebuje dużo wilgoci.

Wydajności miodowe i pyłkowe ważniejszych roślin pożytkowych oraz pora i długość ich kwitnienia (wydajność pyłkowa podana w kg/ha lub orientacyjnie:
* - mała, ** - średnia, *** - duża).