Rozdział 8. Doskonalenie pogłowia pszczół

Jakość genetyczną pogłowia pszczół doskonali się metodami hodowlanymi. Hodowla jest to świadome oddziaływanie na częstotliwość występowania genów i genotypów w populacjach. Hodowla pszczół najczęściej jest prowadzona właśnie w kierunku ich doskonalenia genetycznego i zwiększania tym sposobem ich wartości użytkowej.

Rzadziej prowadzona jest hodowla zachowawcza, mająca na celu ochronę zasobów genetycznych pszczół. W pewnych przypadkach doskonali się pogłowie pszczół przy jednoczesnym zastosowaniu elementów ochrony określonych cech.

Hodowla prowadząca do doskonalenia genetycznego polega na utrwalaniu w pogłowiu pszczół cech korzystnych z punktu widzenia gospodarczego. Cechy te mogą być różne, zależnie od kierunku użytkowania pszczół i od warunków zewnętrznych, w jakich znajduje się pasieka.

Przy doskonaleniu genetycznym pogłowia często bierze się pod uwagę konieczność zachowania cech pokroju właściwych dla rasy czy linii hodowanych pszczół.

Nie prowadzi się hodowli mającej na celu eliminowanie cech gospodarczo korzystnych, czyli na przykład w kierunku zwiększenia złośliwości, rojliwości czy skłonności do rabunków.

Przy doskonaleniu genetycznym pogłowia często bierze się pod uwagę konieczność zachowania cech pokroju właściwych dla rasy czy linii hodowanych pszczół (barwa oskórka, indeks kubitalny, szerokość segmentów tułowia).

W hodowli zachowawczej w pierwszej kolejności bierze się pod uwagę utrwalenie właściwych dla hodowanej populacji pszczół cech morfologicznych i zachowań.

Nie zawsze są to cechy korzystne z punktu widzenia gospodarczego, bowiem głównym kryterium prowadzenia hodowli zachowawczych jest ochrona określonych zasobów genetycznych.

Cechy preferowane przy hodowli zachowawczej mogą nawet być zupełnie nieprzydatne w racjonalnej gospodarce pasiecznej. Takie populacje utrzymywane są jednak zarówno z myślą o ochronie dziedzictwa przyrodniczego, jak i niejako „na zapas”, ponieważ w przypadku potencjalnych zmian środowiska naturalnego i potrzeb produkcyjnych, mogą się one okazać potrzebne.

1. Dziedziczenie cech u pszczół

Dziedziczność jest to właściwość polegająca na przekazywaniu potomstwu różnych cech. Występowanie określonych cech w obrębie danego gatunku jest skutkiem dziedziczenia, jednak nigdy wszystkie osobniki danego gatunku nie są jednakowe. Indywidualne różnice występują nawet u osobników pochodzących od tych samych rodziców.

2. Zasady pracy hodowlanej

Na pracę hodowlaną składają się następujące elementy:

• selekcja, czyli wybór osobników (rodziców),
• dobór, czyli kojarzenie rodziców,
• sprawdzenie wartości potomstwa, czyli ocena wyselekcjonowanych rodziców.

Praca hodowlana prowadzona jest zgodnie z określonym wcześniej planem, zwanym programem hodowlanym. W programie hodowlanym dokładnie sprecyzowane są poszczególne elementy pracy hodowlanej. Ponieważ są one jednakowo ważne, dobry program powinien uwzględniać wszystkie wymienione elementy i kłaść na nie jednakowy nacisk.

3. Selekcja

Selekcja polega na wybieraniu wartościowych rodzin z całej pasieki w celu uzyskania od nich matek, które następnie zostaną poddane ocenie.

Selekcja jest to wybieranie osobników w celu otrzymania od nich potomstwa. W hodowli pszczół selekcja polega na wybieraniu wartościowych rodzin z całej pasieki w celu uzyskania od nich matek, które następnie zostaną poddane ocenie.

Wybieramy rodziny najbardziej wartościowe pod względem określonych cech. Ich wartość wyrażana jest różnicą między średnią wartością cech u rodzin wybranych i ich średnim poziomem w całej populacji (pasiece). Różnica ta nazywa się różnicą selekcyjną.

W selekcji należy dążyć do tego, by różnica selekcyjna była jak największa, wtedy jest szansa, że następne pokolenie pod względem selekcjonowanych cech będzie jeszcze bardziej wartościowe, co pozwoli uzyskać duży postęp w hodowli.

Ponieważ działanie określonych genów determinowane jest czynnikami natury dziedzicznej i środowiskowej, średnia wydajność potomstwa na ogół jest niższa od wydajności wyselekcjonowanego pokolenia rodziców.

W kolejnych etapach czystą linię poddaje się ocenie terenowej w różnych warunkach środowiskowych (pożytki, klimat, kierunki gospodarowania). Sprawdza się też jej przydatność jako komponenta do krzyżowań z innymi liniami, jak również można ją wykorzystywać do wyhodowania kolejnych linii.

W hodowli pszczół najskuteczniejszą metodą selekcji jest selekcja indywidualna przy wykorzystaniu kilku rodzin hodowlanych. Polega ona na wyborze z całej pasieki kilku rodzin charakteryzujących się wysokim poziomem interesujących cech. Od każdej z tych rodzin zostaną wychowane matki lub użyte do kojarzeń trutnie.

Wychowane i unasiennione matki-córki poddaje się do rodzin i tworzy z nich grupy. W każdej grupie są matki pochodzące od poszczególnych, wcześniej wyselekcjonowanych matek, unasiennione takimi samymi trutniami. Grupy takie powinny liczyć co najmniej 5-10 rodzin, a im jest ich w grupie więcej, tym lepiej.

4. Dobór

Dobór jest to dobieranie do rozpłodu par rodzicielskich wybranych w wyniku selekcji. Celem doboru jest uzyskanie potomstwa o odpowiednich cechach. W hodowli pszczół kontrolowany dobór jest możliwy dzięki zastosowaniu sztucznego unasienniania matek.

Również dzięki tej technice możliwy jest dobór indywidualny, pozwalający uzyskać osobniki o znanym rodowodzie. Dobór indywidualny, w odróżnieniu od grupowego, polega na kojarzeniu określonej matki z trutniami pochodzącymi z jednej rodziny ojcowskiej, a nawet z jednym trutniem. W doborze grupowym matkę kojarzy się z trutniami pochodzącymi z grupy rodzin.

Ze względu na jakość kojarzonych rodziców rozróżnia się dobór jednorodny i niejednorodny. Dobór jednorodny polega na kojarzeniu osobników o podobnych genach. Skrajnym jego przypadkiem jest dobór w pokrewieństwie.

W procesie długotrwałego doboru jednorodnego w pewnym momencie konieczne staje się kojarzenie selekcjonowanych osobników w dalszym lub bliższym pokrewieństwie.

Skutkiem tego jest nie tylko pogorszenie cech decydujących o żywotności potomstwa, lecz również przeżywalności czerwia. Zmniejszona przeżywalność czerwia pochodzącego od spokrewnionych rodziców jest skutkiem mechanizmu determinacji płci, który u pszczół jest inny niż u zwierząt wyższych.

U pszczół samice powstają wtedy, gdy pochodzące od dwojga rodziców geny decydujące o różnicowaniu się płci różnią się od siebie (według obecnego stanu wiedzy tych genów jest 20).

Dlatego powstałe z jaj zapłodnionych osobniki diploidalne (z podwójną ilością genów, pochodzących od matki i od trutnia) są najczęściej samicami – matkami i robotnicami, ponieważ geny dostarczane przez matkę (w jajeczku) i przez ojca – trutnia (w plemniku) na ogół dosyć mocno się różnią. W nazewnictwie genetycznym określa się je jako osobniki heterozygotyczne.

Różnice te są tym większe, im rodzice są bardziej genetycznie od siebie oddaleni (różni). Jednak w sytuacji, gdy rodzice są genetycznie podobni, a ma to miejsce, gdy są ze sobą spokrewnieni, geny decydujące o płci, te z jajeczka i z plemnika, mogą być takie same. Powstanie wtedy osobnik diploidalny, ale o jednakowych genach decydujących o płci (a także innych cechach), czyli osobnik homozygotyczny.

5. Ocena wartości użytkowej i hodowlanej

Ocenę wartości hodowlanej zwierząt prowadzi się w celu oszacowania zdolności zwierzęcia do przekazywania określonych cech potomstwu. Ocena wartości hodowlanej jest prowadzona na podstawie wyników oceny użytkowej potomstwa.

U pszczół możliwe jest prowadzenie oceny wartości użytkowej łącznie z wartością hodowlaną, ponieważ oceniamy każdą matkę pszczelą na podstawie użytkowości tworzonej przez nią rodziny. W praktyce robi się to w ten sposób, że matki ocenianej linii hodowlanej unasiennia się nasieniem trutni tej samej lub innej ocenianej linii i w tworzonych przez nie rodzinach prowadzi się pomiary i obserwacje doskonalonych cech.

Prowadzi się ocenę stacjonarną i terenową. Okres oceny obejmuje co najmniej jedną zimowlę i następujący po niej sezon pasieczny.

6. Oceniane cechy

Miodność

Miodność, czyli wydajność miodowa rodziny jest jedną z najważniejszych cech pszczół. Ocenia się ją na kilka sposobów:

• na podstawie różnicy ciężaru wszystkich plastrów z miodem pochodzących z jednej rodziny oraz ciężaru tych samych plastrów po odwirowaniu,
• na podstawie oszacowania stopnia wypełnienia plastrów, po uprzednim zważeniu 5 plastrów o różnym stopniu wypełnienia,
• na podstawie ilości odwirowanego miodu.

Wyniki podaje się w kilogramach, łącznie za cały sezon oceny oraz w rozbiciu na poszczególne miodobrania, podając datę miodobrania i nazwy pożytków poprzedzających dane miodobranie. Określa się miodność rodziny tworzonej przez ocenianą matkę i porównuje się średnią wydajność grupy testowej z grupą kontrolną.

Przy ocenie wydajności miodowej należy zapewnić w ulach dużo miejsca na gromadzenie miodu. Zdarza się bowiem, że rodzina o większych możliwościach produkcyjnych w krótkim czasie zapełni wszystkie wolne plastry miodem i na tym musi poprzestać, choć pożytek nadal trwa.

Rozwój

Rozwój rodziny pszczelej określa się na podstawie dwukrotnego odnotowania liczby plastrów obsiadanych przez pszczoły, w tym liczby plastrów z czerwiem, w dwóch terminach:

• pierwszy – w porze kwitnienia jabłoni,
• drugi – od 21 do 30 dni po pierwszym pomiarze.

Przyrost ilości pszczół i czerwia w drugim terminie pomiaru w odniesieniu do pierwszego terminu oblicza się za pomocą indeksu rozwoju, dzieląc liczbę plastrów z pszczołami przez liczbę plastrów z czerwiem.

Większa wartość indeksu w drugim pomiarze wskazuje na przyrost ilości pszczół (długowieczność).

Mniejsza wartość indeksu w drugim pomiarze wskazuje na przyrost ilości czerwia (plenność).

Zimotrwałość

Zimotrwałość ocenia się na podstawie porównania stanu rodzin przed i po zazimowaniu. Odnotowuje się:

• liczbę plastrów pozostawionych na zimę,
• liczbę plastrów i konieczność ujmowania lub dodawania plastrów podczas pierwszego przeglądu wiosennego, z odnotowaniem daty pierwszego przeglądu,
• konieczność dokarmiania rodzin na wiosnę,
• stan higieniczny uli po zimowli, w tym zaperzenie i wielkość osypu.

Najlepiej ocenia się rodziny dobrze znoszące zimowanie, silne, zużywające mało zapasów, bez gwałtownych ubytków liczebności pszczół na wiosnę, nie wykazujące objawów zaperzenia.

Skłonność do rójki

Skłonność do rójki ocenia się na podstawie obserwacji:

• objawów nastroju rojowego (pojawiających się miseczek matecznikowych oraz mateczników w różnym stadium rozwoju), odnotowując datę pojawienia się pierwszych jego objawów,
• reakcji na proste zabiegi przeciwrojowe takie jak poszerzenie gniazd węzą i suszem,
• wyjścia rojów lub konieczność w ciągu sezonu wykonywania odkładów lub okresowego dzielenia rodzin.

Najwyżej ocenia się rodziny, które nie wykazują objawów nastroju rojowego.

Łagodność

Łagodność pszczół ocenia się na podstawie obserwacji występowania u nich objawów złośliwości w czasie wykonywania przeglądów w różnych okolicznościach, również tych negatywnie wpływających na pszczoły, na przykład przed burzą lub po miodobraniu. Najwyżej ocenia się pszczoły bardzo łagodne.

Ocenia się też zachowanie pszczół polegające na dobrym trzymaniu się plastrów. Cechę tę odnotowuje się podczas przeglądów, obserwując skłonność pszczół do „spływania” z plastrów, opuszczania przez nie ula pod wpływem dymu i światła oraz szybkość schodzenia z plastra opartego na chwilę o górną krawędź ula.

Przydatność do pozyskiwania pyłku

Przydatność do pozyskiwania pyłku ocenia się, prowadząc pomiary ilości odłowionych obnóży na kolejnych pożytkach. Obnóża muszą być poławiane we wszystkich rodzinach w pasiece, w przeciwnym razie zbieraczki chętniej będą wracać do rodzin bez poławiaczy. Przydatność do pozyskiwania pierzgi oceniamy, notując liczbę plastrów z pierzgą pozyskanych od poszczególnych rodzin.

Można też określać przydatność do pozyskiwania propolisu, odnotowując ilości tego produktu pozyskane z poszczególnych rodzin w tym samym czasie i przy wykorzystaniu tej samej technologii.

Odporność na choroby

Cechą mającą coraz większe znaczenie jest odporność na choroby. Rodziny odporne na porażenie czynnikami chorobotwórczymi wykazują się większą produkcyjnością i nie ponosi się nakładów na ich leczenie.

Zmniejsza się też zagrożenie zanieczyszczeniem produktów pszczelich środkami leczniczymi.
Największą wagę przywiązuje się do zachowań higienicznych, czyli odporności behawioralnej. W celu określenia odporności behawioralnej pszczół na choroby czerwia stosuje się dwa rodzaje testów pozwalających określić, jak szybko pszczoły w danej rodzinie usuwają martwy czerw zasklepiony.

W pierwszym teście, zwanym testem igłowym, zabija się 100 zasklepionych poczwarek, wbijając w nie cienką igłę aż do dna komórki. Plaster umieszcza się potem w środku gniazda ocenianej rodziny i w odstępach 12-godzinnych liczy się, z ilu komórek pszczoły usunęły czerw.

7. Zwiększanie wydajności produkcyjnej przez krzyżowanie

Krzyżowanie jest to kojarzenie odległych od siebie genetycznie populacji w obrębie tego samego gatunku lub między gatunkami genetycznie do siebie podobnymi. W pszczelarstwie prowadzi się krzyżowanie międzyrasowe i międzyliniowe.

Są dwa rodzaje krzyżowania: kompensacyjne i kombinacyjne. Przy krzyżowaniu kompensacyjnym wady jednej linii lub rasy są zastępowane zaletami drugiej (zalety linii użytych do krzyżowania sumują się).

Dochodzi wtedy do nagromadzenia pożądanych genów w pokoleniu potomnym. Niestety, czasem można w wyniku takiego krzyżowania uzyskać potomstwo, w którym zsumują się same wady.

W drugim sposobie krzyżowania, gdzie wykorzystuje się zdolność kombinacyjną kojarzonych linii, uzyskuje się efekt heterozji, czyli wybujałości mieszańców (przez uzyskanie korzystnej kombinacji genów). Do takiego krzyżowania wykorzystuje się czyste linie, w obrębie których nie udaje się już osiągnąć postępu hodowlanego. Często przy krzyżowaniu kombinacyjnym duże znaczenie ma kierunek kojarzenia.

Przykładem jest kojarzenie matek rasy kraińskiej z trutniami kaukaskimi, w wyniku którego zazwyczaj uzyskuje się potomstwo o wysokiej użytkowości. Natomiast krzyżowanie w przeciwnym kierunku, przez unasiennienie matek kaukaskich nasieniem trutni kraińskich, nie daje tak pozytywnego wyniku. Jest to skutkiem różnej zdolności kombinacyjnej poszczególnych linii hodowlanych pszczół.

8. Hodowla pszczół odpornych na warrozę

Od kilkudziesięciu lat największym zagrożeniem dla światowego pszczelarstwa jest inwazja roztocza Varroa destructor.

Ten groźny pasożyt pszczół dorosłych i czerwia powoduje osłabienie rodziny pszczelej i jej zagładę w ciągu 2-3 lat od momentu zainfekowania. Duże znaczenie w rozwoju procesu chorobowego ma zakażenie chorobami wirusowymi, bowiem roztocz ten jest wektorem, czyli roznosicielem niebezpiecznych dla pszczół wirusów.

Wciąż poszukuje się skutecznych sposobów zwalcznia warrozy. Najbardziej pożądane byłoby opracowanie metody gospodarowania pozwalającej zlikwidować inwazję pasożytów lub doprowadzić liczebność ich populacji do poziomu, w którym nie zagrażałyby one pszczołom bez stosowania środków farmakologicznych lub kosztownych metod mechanicznych (wycinanie czerwia trutowego).

Taką metodą byłoby wyhodowanie pszczół odpornych na warrozę. W tym celu należałoby metodami hodowlanymi utrwalić cechy pszczół prowadzące do ograniczenia populacji Varroa destructor w rodzinie pszczelej lub spowolnienia jej przyrastania. Cechy te wynikają głównie z określonych zachowań pszczół oraz czynników natury fizjologicznej i podlegają dziedziczeniu.

Z zachowaniem pszczół wiąże się omówiona wcześniej odporność behawioralna. Zwrócono na nią uwagę kilkanaście lat po inwazji warrozy na europejskie pasieki i wprowadzono do niektórych programów hodowlanych jako cechę podlegającą doskonaleniu. Odporność behawioralna polega na podejmowaniu przez dorosłe pszczoły zachowań prowadzących do likwidacji pasożytów. Są to następujące zachowania:

• usuwanie czerwia porażonego przez roztocze,
• usuwanie roztoczy z komórek z czerwiem niezasklepionym,
• samodzielne oczyszczanie się pszczół z pasożytów,
• wzajemne oczyszczanie się pszczół z pasożytów.

Zachowania te, charakterystyczne dla pszczoły wschodniej, rzadko obserwowane są u pszczół miodnych. Zaledwie 2% robotnic pszczół europejskich wykrywa roztocze na czerwiu niezasklepionym i usuwa je. W podobnym stopniu wykrywany jest silnie zainfekowany czerw zasklepiony. Zdarza się, że pszczoły w niektórych rodzinach taki czerw odsklepiają i likwidują poczwarki.

K33 - Wychów matek pszczelich - sprawdź dostępność książki w naszym sklepie.
Dla prenumeratorów "Pasieki" taniej.