bowiem wyszukać starą, co może zająć dużo czasu.

Matki najchętniej przyjmowane są przez pszczoły wczesną wiosną oraz pod koniec lata. Niestety, w tym pierwszym okresie młodych matek jeszcze nie ma, a w wypadku nieprzyjęcia matki poddawanej pod koniec lata rodzina zginie w czasie zimy.

W racjonalnie prowadzonej pasiece wymiana matek powiązana jest z innymi pracami, na przykład ograniczaniem czerwienia, tworzeniem odkładów, zapobieganiem nastrojowi rojowemu czy zwalczaniem warrozy. Poddawanie matek zawsze wiąże się z pewnymi stratami, co należy uwzględnić przy planowaniu finansów pasieki.

Najskuteczniejszą metodą poddawania jest dodanie matki razem z odkładem. Bardzo dobre wyniki uzyskuje się przy wymianie matek na młode po zakończeniu sezonu, we wrześniu lub nawet na początku października. Pszczoły są wtedy mało aktywne, a poddawane matki są w wysokiej, sprawdzonej kondycji.

Dlatego w racjonalnie prowadzonej pasiece należy regularnie wymieniać matki na takie, których potomstwo charakteryzuje się pożądanymi cechami, również tymi, które mają bezpośredni wpływ na łatwość wyszukiwania matek. Oprócz tego wszystkie matki w pasiece powinny być znakowane.

Wyszukiwanie matki należy rozpocząć od wstępnego zlokalizowania jej prawdopodobnego miejsca pobytu w gnieździe. Sprawa jest ułatwiona, gdy matka czerwi na części plastrów oddzielonych od reszty gniazda kratą odgrodową lub znajduje się w izolatorze.

Wtedy przeszukuje się tylko wybrane plastry. Jeżeli gniazdo nie jest podzielone kratą, domniemywać należy, że matka jest na plastrach z młodym czerwiem, najpewniej tam, gdzie właśnie składa jajeczka. Matka nigdy nie przebywa na plastrach z zasklepionym czerwiem i miodem, chyba że jest w trakcie ucieczki.

Plastry, na których powinna być matka, wyjmuje się i dokładnie ogląda. Po obejrzeniu powierzchni plastra należy spojrzeć nań wzdłuż jego płaszczyzny. Matka jest wyższa od pszczół i ma jaśniejsze, czerwonobrązowe nogi, łatwo więc ją wtedy zauważyć.

Ten sposób jest szczególnie przydatny, jeśli nie jest ona oznakowana. Matkę ze znaczkiem widać na ogół przy oglądania powierzchni plastra z pozycji prostopadłej, chyba że się schowała między plastrem i beleczką lub w inną szczelinę w nierówno odbudowanym plastrze. Tuż po wyjęciu kolejnej ramki należy obejrzeć płaszczyznę następnego plastra pozostającego w ulu, który nie był jeszcze przeglądany.

Zdarza się, że to na nim jest matka, uciekająca z kolejno wyjmowanych plastrów. Wtedy wyjęty plaster należy szybko odstawić i zająć się następnym, bowiem matka natychmiast może zniknąć po jego drugiej stronie.

Przejrzane plastry przestawia się w drugi koniec gniazda lub, co jest znacznie pewniejsze, do transportówki ustawionej obok ula. Jeżeli są one przestawiane tylko w ulu, matka może przejść z plastrów, które jeszcze nie były przeglądane na już przejrzane.

Zdarza się, że matki nie ma na plastrach, lecz chodzi po ścianie albo dnie ula, weszła do wylotka lub nawet wyszła wraz z pszczołami na zewnątrz. Jeżeli mimo dokładnych oględzin wszystkich plastrów i ula, zarówno w jego wnętrzu, jak i na zewnątrz, matki nie uda się odszukać, gniazdo należy złożyć z powrotem i poszukiwanie kontynuować w kolejne dni.

Wyszukiwanie matek ułatwia występowanie pożytku. Wtedy pszczoły są spokojne, łagodniejsze i nie dochodzi do rabunków. Plastry przegląda się nad ulem, ponieważ matka łatwo może spaść na ziemię.

Zalecany w niektórych podręcznikach sposób polegający na wytrząśnięciu wszystkich pszczół przed ul po uprzednim zasłonięciu wylotka kratą odgrodową jest pracochłonny i ryzykowny. Szukana matka często pozostaje w ulu lub na którymś z plastrów, może też upaść na ziemię i pójść w stronę przeciwną do ula.

Matki wyszukuje się w różnych sytuacjach nie tylko w celu ich wymiany. Często dużo czasu zajmuje znalezienie matki w silnej rodzinie, w celu odgrodzenia jej kratą lub umieszczenia na plastrach w izolatorze, przy formowaniu rodzin wychowujących, tworzeniu odkładów itp.

Zawsze wtedy należy wystrzegać się chwytania matki ręką, bowiem może to spowodować zmianę jej zapachu i okłębienie przez pszczoły. Jeśli to możliwe, przenosi się ją wtedy z plastrem, na którym właśnie się znajduje, lub używa do tego specjalnej łapki lub szklanej fajki.

Przy wyszukiwaniu matek należy używać mało dymu, by matka nie uciekała. Utrudnić znalezienie matki mogą wszelkie szczeliny i dziury w ścianach ula, w które matka może się schować.

plaster z młodym, niezasklepionym czerwiem. Obecność larw zmusi pszczoły do wydzielania mleczka, którym zaczną również karmić matkę. Jeżeli mimo to matka nie podejmie czerwienia, a od jej poddania minęło już około 3 tygodni i pogoda w tym czasie sprzyjała lotom, nie należy dłużej czekać, tylko matkę wyszukać i zlikwidować. Do gniazda należy wstawić 2-3 plastry z czerwiem w różnym wieku i poddać kolejną matkę. Jeżeli był to odkład, który przez ten czas znacznie osłabł, należy go połączyć z inną słabą rodziną.

Przy dwuetapowym poddawaniu matek w klateczkach, gdy najpierw matka jest w klateczce zamknięta „na głucho”, przy okazji uwalniania pszczołom dostępu do ciasta należy przyjrzeć się ich zachowaniu. Jeżeli pszczoły, zwłaszcza młode, obsiadają klateczkę i próbują nawiązać kontakt z matką i karmić ją, wsuwając języczki i czułki w otwory w klateczce (jakby chciały z matką „rozmawiać”), to znaczy, że akceptują matkę.

Niektóre pszczoły, stojąc na klateczce, rozsiewają wokół swój zapach, eksponując gruczoł zapachowy i silnie wentylując skrzydełkami. Informują w ten sposób swoje towarzyszki, że ta matka jest jak najbardziej przynależna ich rodzinie. Wtedy, po uprzednim zniszczeniu założonych w międzyczasie mateczników ratunkowych, należy umożliwić pszczołom dostęp do ciasta, by w ciągu następnych dni uwolniły matkę.

Gdy pszczoły zachowują się agresywnie wobec matki w klateczce, co objawia się próbami żądlenia jej przez otwory (pszczoły „skręcają się” i próbują wcisnąć końcówkę odwłoka z żądłem do klateczki), z uwolnieniem matki należy poczekać jeszcze 2-3 dni. Jeżeli mimo to pszczoły nie odnoszą się do niej przyjaźnie, należy poddać inną matkę. Wcześniej należy sprawdzić, czy w rodzinie nie znajduje się już matka.

Szczególnie starannego postępowania wymaga poddawanie matek sztucznie unasiennionych bez sprawdzonego czerwienia. Matki takie są traktowane przez pszczoły jak nieunasiennione i są zmuszane do odbycia lotów godowych. Większość matek jednokrotnie unasiennionych dawką nasienia objętości 8 mm3 odbywa loty godowe, w czasie których są one dodatkowo unasienniane przez trutnie (tabela str. 75).

Takie ponowne unasiennienie matki niesie nie tylko ryzyko zaginięcia jej podczas lotu godowego, lecz ma też wpływ na wartość jej potomstwa. Nawet do 20% potomstwa takiej matki pochodzi z jajeczek zapłodnionych nasieniem, które matka otrzymała w czasie tego dodatkowego lotu weselnego. Jest to istotne, zwłaszcza przy użytkowaniu cennych matek reprodukcyjnych.

Dlatego takie matki poddaje się w sposób mający gwarantować ich dobre przyjęcie i niedopuszczenie do odbycia lotów godowych. Najprostsza metoda polega na poddaniu matki w klateczce do rodziny, której otwór wylotowy jest zasłonięty kratą odgrodową.

Matkę poddaje się sposobem dwuetapowym, najpierw nie dopuszczając pszczół do otworu z ciastem w klateczce, a później, po obserwacji pszczół gromadzących się na klateczce, pozwala się pszczołom uwolnić ją. Bardziej zaawansowany sposób to poddanie matki w izolatorze z kraty odgrodowej, zawierającym 1-3 plastrów z czerwiem. Matka, jeżeli zostanie przez pszczoły zaakceptowana, nie może wylecieć na lot godowy i w „zakratowanym” ulu lub w izolatorze pozostaje do momentu rozpoczęcia czerwienia.

Zdarza się jednak często, że nie zaczyna czerwić przez długi czas i pszczoły likwidują ją, jeżeli zaś zabieg unasienniania został przeprowadzony nieprawidłowo, będzie składać jaja niezapłodnione, trutowe.

Bardziej skuteczny sposób to zapewnienie sztucznie unasiennionej, nieczerwiącej matce opieki młodych, właśnie wygryzających się pszczół. W tym celu plaster z czerwiem „na wygryzieniu” umieszcza się w izolatorze z siatki o średnicy oczek 2-2,5 mm, względnie izoluje się tylko kawałek powierzchni takiego plastra. Pamiętać należy, by w odgrodzonej części plastra oprócz czerwia znajdował się też miód i pierzga.

Na taki plaster wpuszcza się matkę i umieszcza się go w gnieździe, między innymi ramkami z czerwiem. Opiekę nad matką podejmują wygryzające się pszczoły, które z miejsca ją akceptują.

Pod siatką matkę trzyma się aż do rozpoczęcia przez nią czerwienia. Jeżeli nie zacznie składać jajeczek po upływie 3 tygodni od unasiennienia, należy ją zlikwidować, a rodzinie poddać nową matkę.

Obecność pszczół towarzyszących matce w klateczce nie wpływa na efektywność poddawania i z tego powodu usuwanie ich nie jest konieczne. Jest jednak wskazane ze względu na możliwość przeniesienia przez te pszczoły chorób zakaźnych.

Przy wypuszczaniu pszczół należy zachować szczególną ostrożność, by nie uszkodzić matki w czasie otwierania i zamykania klateczki. Trzeba również uważać, by nie uciekła. Dlatego pszczoły z klateczki lepiej wypuszczać w zamkniętym pomieszczeniu.

Źródłem chorób może być też miód użyty do wykonania ciasta miodowo-cukrowego, którym napełniono komory pokarmowe klateczek. Dlatego do jego wyrobu należy używać miodu pochodzącego ze zdrowych rodzin lub klateczki napełniać gotowym pokarmem inwertowanym. Pewien wpływ na przyjmowanie matek ma rodzaj klateczki, w której matka została poddana.

Największe znaczenie odgrywa tutaj wielkość i ilość otworów wentylacyjnych w klateczce, przez które pszczoły kontaktują się z matką jeszcze przed jej uwolnieniem. Jeżeli jednak większość pszczół nie akceptuje poddawanej matki, będą się starały ją szarpać, szczypać, a nawet żądlić, co będzie przyczyną uszkodzeń mających wpływ na jej użytkowość.

Dlatego klateczka do poddawania matek powinna mieć wiele dużych otworów (o średnicy około 2,5-3 mm), przy czym powinna być tak skonstruowana, by matka mogła znaleźć się poza zasięgiem atakujących ją pszczół.

puszczanie matki na plaster, między znajdujące się na nim pszczoły.

Poddawaną matkę można całą wysmarować miodem, nie tylko skrzydełka, wtedy będzie się ona poruszać powoli, co zabezpieczy ją przed gwałtownymi reakcjami obronnymi pszczół. Przy okazji zlizywania z niej miodu pszczoły szybko zapoznają się z wydzielanymi przez nią feromonami i uznają ją za „swoją”. Obydwoma opisanymi metodami nie można poddawać matek unasiennionych sztucznie bez sprawdzonego czerwienia.

zabezpieczyć, zamykając ją „na ciasto” w klateczce wysyłkowej. Jeżeli odkład dostawiany jest z boku (w ulu leżaku) lub do górnego korpusu, matka może być wolna.

wszystkie mateczniki skontrolować. Za pewne należy uznać te, których wieczko zostało równo odgryzione przez wychodzącą z matecznika matkę.

Mimo to nie ma gwarancji co do kondycji wygryzających się matek i pewności, że nie miały wad budowy, na przykład zdeformowanych skrzydeł czy niewłaściwie wykształconych odnóży. Matki te nie są oznakowane, trudniej będzie więc je wyszukać, a po ewentualnym późniejszym znakowaniu mogą być zabite lub uszkodzone przez pszczoły.

Dobre przyjmowanie przez pszczoły matek wygryzających się z mateczników podsunęło pomysł, by tym samym sposobem poddawać inne matki, na przykład nieunasiennione, lecz już oznakowane lub unasiennione sztucznie bez sprawdzonego czerwienia.

Można do tego używać sztucznych mateczników, wykonanych z tworzyw sztucznych lub nasączonej gorącym woskiem pszczelim tektury, a nawet naturalnych już wygryzionych mateczników po włożeniu do nich matek. Poziom akceptacji poddawanych tym sposobem matek jest podobny do uzyskiwanego przy poddawaniu matek w klateczkach wysyłkowych.

oddzielony od rodni dodatkową kondygnacją, w leżaku zaś część gniazda leżąca po przeciwnej stronie rodni.

Dobrze jest, gdy część ta (lub najwyższy korpus w ulu stojaku) zaopatrzona jest w dodatkowy wylotek. Pszczoły uwalniają poddaną matkę i zaczyna ona czerwić równolegle ze starą. Po pewnym czasie, najczęściej przy okazji ostatniego miodobrania, zabiera się kratę odgrodową i pszczoły „robią porządek” z matkami, likwidując tę gorszą.

W ten sposób można poddawać tylko matki unasiennione czerwiące, będące w wysokiej, sprawdzonej kondycji. Warunkiem przyjęcia matki jest obecność pożytku. By nie doszło do wyrojenia się rodzin, w których znajdują się dwie czerwiące matki, metodę tę stosuje się w drugiej części sezonu, od drugiej dekady lipca. Wtedy pęd ku rójce nawet w dość rojliwych rodzinach wygasa.

Jeszcze pewniejszy sposób to poddawanie czerwiącej matki wraz z odkładem. Odkład z matką przesiedla się do górnego korpusu rodziny w ulu wielokondygnacyjnym lub na skraj gniazda w ulu leżaku. Dalsze postępowanie jest takie samo jak przy wyżej opisanym poddawaniu matek w klateczkach.

Inny sposób to przechowywanie matek w zaopatrzonych w ciasto klateczkach wysyłkowych, umieszczonych w silnej rodzinie bezmatecznej. Matki w klateczkach są same, bez pszczół towarzyszących, a klateczki z nimi umieszcza się w specjalnych ramkach klateczkowych zawieszonych w środku gniazda między plastrami z czerwiem w różnym wieku.

Do takiej rodziny, zwanej bankiem matek, należy co parę dni wstawiać nowe plastry z czerwiem i przy okazji kontrolować, czy na poddanym wcześniej czerwiu pszczoły nie zakładają mateczników ratunkowych. Mateczniki te należy niszczyć.

W okresie bezpożytkowym rodzinę należy karmić. W ten sposób można matki przechowywać nawet do dwóch miesięcy. Zdarza się jednak często, że matki gorzej akceptowane przez pszczoły ulowe są przez nie uszkadzane lub nawet zabijane. Dlatego okres przechowywania matek należy ograniczyć do minimum i produkować ich tyle, ile da się od razu zagospodarować.

Najlepszym sposobem przechowywania czerwiących matek jest ich poddanie do odkładów o średniej sile. W takim odkładzie matka może pozostawać do czasu, aż będzie potrzebna w innej rodzinie lub do momentu sprzedaży.

Siła odkładu musi być odpowiednio regulowana, bowiem zbyt silna rodzina zasiedlająca ulik o małej pojemności może się wyroić. Nie może też zabraknąć jej pożywienia, bowiem ucieknie w formie roju-głodniaka.

Nie jest wskazane przechowywanie matek w ulikach w małych rodzinkach weselnych. Po zaczerwieniu wszystkich plastrów rodzinka taka ucieknie w poszukiwaniu bardziej przestronnego gniazda i oczywiście zginie. Ucieczka nastąpi tym szybciej, w im lepszej kondycji jest matka i im więcej składa jajeczek.

Nie powinno się przechowywać matek nieunasiennionych. Młode matki powinny rozpocząć loty godowe w wieku około 5 dni i termin wychowu lub zakupu matek powinien być tak zaplanowany, by im to umożliwić. To samo dotyczy matek przeznaczonych do sztucznego unasiennienia.

wybrały ciasta i nie uwolniły matek.

Pszczoły w transportówce mają duży zapas w postaci ciasta miodowo-cukrowego. Opiekują się matkami, karmiąc je przez otwory wentylacyjne w klateczkach. Jednak część matek nie cieszy się zainteresowaniem pszczół i mogą one być przez nie uszkadzane.

Opisany sposób ma zastosowanie przy przesyłaniu większych partii matek, w ilości kilkudziesięciu sztuk w jednym opakowaniu. Pojedyncze matki przewozi się lub wysyła w klateczkach z pszczołami. Kilka klateczek można umieścić w papierowej torebce, kopercie lub kartonowym pudełku z dziurkami umożliwiającymi przepływ powietrza. Do wysyłki pocztowej klateczki z matkami pakuje się w pudełka, koperty lub łączy się w zestawy, sklejając je taśmą samoprzylepną albo skręcając drutem.

Na opakowaniu należy umieścić informację, że przesyłka musi przebywać cały czas w temperaturze pokojowej, z dala od substancji wydzielających silne zapachy i nie może znaleźć się w miejscu bezpośredniej operacji promieni słonecznych.

Tych samych zasad należy przestrzegać przy przewożeniu matek we własnym zakresie, na przykład z domu do pasieki. Matka pszczela nie powinna przebywać w temperaturze niższej niż 18°C.