Rozdział 4. Przeciwwarrozowe produkty lecznicze weterynaryjne

Na początek krótkie przypomnienie, dlaczego należy zaczynać leczenie bardzo wcześnie. Obecnie w Polsce, podobnie jak w wielu krajach europejskich, zdecydowanie niewystarczające jest stosowanie zabiegów przeciwwarrozowych raz w ciągu roku, ze względu na bardzo powszechne, silnie rozwinięte zakażenia wirusami DWV i ABPV, które powodują, że śmierć rodziny następuje przy znacznie mniejszym porażeniu roztoczami niż dawniej, gdy w żyjących rodzinach stwierdzano nawet 7 000–11 000 roztoczy.

Fot. Roman Dudzik

Przypomnę, że postępujące zmiany klimatu (w tym przypadku ciepłe zimy) skutkują ciągłą obecnością czerwiu w rodzinie, co oznacza, że roztocza bezustannie się namnażają i ich liczba wczesną wiosną nie jest już marginalna tak jak jeszcze dekadę temu.

Obecność Nosema ceranae w wielu pasiekach również przedłuża okres występowania czerwiu w rodzinach podczas chłodnych miesięcy. Nie należy też zapominać o zjawisku reinwazji, czyli ponownego pojawienia się dużej liczby pasożytów w dobrze leczonej rodzinie na skutek ich przeniesienia z pobliskich źle leczonych rodzin (nawet do 300 pasożytów dziennie!).

W tym artykule skupiamy się wyłącznie na preparatach legalnych (tj. dopuszczonych do obrotu) w stosowaniu w rodzinach pszczelich.

Apiwarol

Ma postać tabletek do odymiania zawierających 12,5 mg amitrazu. Jednorazowo spala się jedną dawkę leczniczą – jedną tabletkę (a następnie powtarza według zaleceń producenta), którą należy umieścić na spirali z drutu (fot. 1.) lub kawałku metalowej siatki uformowanej w „stolik” (fot. 2.) albo na „łyżeczce” zrobionej z kapsla po napoju gazowanym, pinezki i kawałka drutu, przy czym ostrze pinezki powinno wystawać nad powierzchnię kapsla, aby uniemożliwić przyleganie tabletki do jego powierzchni (fot. 3, lub na siatce dennicy osiatkowanej (przy zamkniętej szufladzie).

Fot. 2. Tabletka Apiwarolu na „stoliku” z siatki: A) widok z góry, B) widok z boku. Fot. Anna Gajda

Fot 3. Łyżeczka wykonana z kapsla, pinezki i drutu. U góry widoczne ostrze pinezki przebijające kapsel, u dołu tabletka prawidłowo leżąca na „łyżeczce”.Fot. Anna Gajda

Ze względu na możliwość toksycznego działania amitrazu na organizm ludzki, zabieg fumigacji rodzin należy zawsze przeprowadzać w masce chroniącej drogi oddechowe, okularach ochronnych oraz gumowych rękawiczkach.

Błędy w stosowaniu Apiwarolu:

Apivar i Biowar 500

Oba leki mają postać pasków zawierających 500 mg amitrazu. Paski zawiesza się w uliczkach międzyramkowych pomiędzy plastrami z czerwiem, gdzie aktywność pszczół jest największa, tak aby podczas przemieszczania się owadów, kontakt pszczół z paskami był jak największy. Jeśli miejsce największej aktywności pszczół się zmieni, należy przewiesić paski. Niezależnie od siły rodziny należy stosować dwa paski jednocześnie w odstępie co najmniej 1 uliczki, najlepiej, aby nie były włożone w jednej linii (fot. 4a), a górna krawędź paska nie wystawała ponad ramkę (fot. 4b).

Pozostawiamy w ulu na okres 6–8 tygodni. Jeśli paski znajdą się poza obszarem plastrów z czerwiem, należy je przewiesić. Zaleca się, aby leczenie przeprowadzone było we wszystkich rodzinach jednocześnie. Paski wkładamy do uli po ostatnim miodobraniu, najlepiej jeszcze w lipcu, co gwarantuje zachowanie skuteczności działania preparatu. Preparatu nie należy stosować w okresie produkcji miodu konsumpcyjnego.

Fot. 4. Prawidłowe umiejscowienie pasków Apivaru w gnieździe:
a) paski w odstępie kilku uliczek (ale nadal w obrębie ramek z czerwiem) włożone nieliniowo,
b) Prawidłowo włożony pasek Apivaru, gdzie jego górna krawędź nie wystaje ponad krawędź ramki. Fot. Anna Gajda

Bayvarol

Lek ma postać pasków do zawieszania w ulu. Każdy pasek zawiera 3,6 mg flumetryny. W rodzinach produkcyjnych stosuje się 4 paski na każdy korpus gniazdowy, które pozostawia się w ulu na 6 tygodni. W odkładach lub małych rodzinach stosuje się 2 paski. Tak jak w przypadku leku Biowar 500 istotne jest, aby preparat stosować w okresie pełnej aktywności pszczół, najlepiej zaraz po ostatnim miodobraniu w okresie od lipca, maksymalnie do połowy września. Jeśli kontakt pszczół i pasków jest zachowany, to za pośrednictwem owadów flumetryna rozprowadzana jest w całym środowisku ula.

Polyvar Yellow

Polyvar ma postać pasków, w których wyciętych jest kilkanaście otworów. Każdy zawiera 275 mg flumetryny. Na standardowy ul przeznacza się dwa paski. Montuje się je na wylotku, w taki sposób, aby owady musiały przechodzić przez wycięte w nich otwory. Nie należy ich skracać. Średnica otworów jest tak wymierzona, że pozwala także na przechodzenie trutni. Początkowo, zaraz po zamocowaniu pasków, pszczoły mogą gromadzić się przed wejściem do ula. Podobna sytuacja może mieć miejsce np. przed burzą, gdy z terenu do ula wraca w krótkim czasie znaczna liczba zbieraczek.

Ze względu na swoje specyficzne umiejscowienie jest to bardzo dobry sposób zapobiegania reinwazji roztoczy ze źle leczonych rodzin, gdyż już na wejściu do ula mają one kontakt z lekiem, przez co szybko zamierają i nie stanowią zagrożenia.

Fot. 5. Prawidłowe umiejscowienie pasków. Fot. Andrzej Bober

Błędy w stosowaniu pasków:

Najczęstszymi przyczynami obniżenia skuteczności działania leków w paskach są:

1. Zbyt późne stosowanie (wrzesień, październik).

2. Niewłaściwe umiejscowienie pasków (a przez to zmniejszona ich dostępność dla owadów).

6. Paski do zawieszania w ulu mogą zostać zakitowane przez pszczoły lub przyklejone do powierzchni plastra i jeśli pszczelarz nie kontroluje co jakiś czas sytuacji w rodzinie i nie oczyści pasków dłutem, kończy się to zwykle znacznie obniżoną skutecznością leku.

Fot. 6. Początkowe zbijanie się pszczół przed wylotkiem. Fot. Andrzej Bober

ApiLife Var

Preparat może być stosowany w pszczelarstwie ekologicznym. Ma on formę płytek, które umieszcza się na górnych powierzchniach ramek gniazdowych. Każda płytka zawiera substancje naturalne: tymol, olejek eukaliptusowy, kamforę i mentol. Każde opakowanie zawiera dwie takie płytki.

Na ramkach gniazdowych umieszczamy jedną płytkę podzieloną na 2 mniejsze części w przeciwległych rogach ula. Czynność powtarzamy 3- lub 4-krotnie w odstępach 7-10-dniowych. Płytek nie należy umieszczać w bezpośrednim sąsiedztwie ramek z czerwiem. Leczenie wszystkich rodzin powinno być zsynchronizowane. Nie powinno się stosować preparatu, jeśli temperatura zewnętrzna przekracza 30°C oraz w okresie produkcji miodu konsumpcyjnego.

Apiguard

Lek ma postać tacek z żelem o powolnym uwalnianiu. Jedna tacka to 50 g żelu, który zawiera 12,5 g tymolu. Jedną tackę umieszczamy na górze ramek (żelem do góry), a po całkowitym wyparowaniu żelu kolejną na podobnej zasadzie. Nad tackami powinna być wolna przestrzeń wysokości przynajmniej 0,5 cm.

Leku nie należy umieszczać na ramkach z czerwiem, gdyż pszczoły mogą usuwać larwy i poczwarki z ramek znajdujących się w pobliżu preparatu. Pszczoły mogą usuwać żel z ula. Producent podaje, że skuteczność będzie najwyższa, jeśli będzie on stosowany w okresie późnego lata, gdy zmniejsza się ilość czerwiu w rodzinie.

W przypadku silnego porażenia warrozą produkt można również stosować wiosną, jeśli temperatura przekracza 15°C. Nie stosować, gdy temperatura zewnętrza przekracza 30°C i w okresie produkcji miodu.

Thymowar

Ma postać celulozowych kartoników zawierających po 15 g tymolu. Na ramkach gniazdowych, po usunięciu beleczek, umieszcza się 1–2 kartoniki (w zależności od siły rodziny i rodzaju ula). Paski po 3–4 tygodniach należy wymienić na nowe. Preparat można zastosować maksymalnie dwa razy w sezonie. Nie należy kłaść go w pobliżu ramek z czerwiem, stosować produktu w upalne dni (temp. 30°C) i w trakcie produkcji miodu towarowego, ponieważ może zmieniać jego właściwości organoleptyczne.

Błędy w stosowaniu preparatów z tymolem

Najbardziej odpowiednia temperatura zewnętrzna do skutecznego działania preparatów z tymolem wynosi 20–25°C. Średnia temperatura zewnętrzna poniżej 15°C oraz obecność czerwiu znacznie obniża skuteczność preparatów z tymolem, dlatego pszczelarze, którzy stosują je jako jedyne leczenie warrozy, często tracą rodziny.

Fot. 1. Butelka Varromedu zaopatrzona jest w podziałkę ułatwiającą dozowanie, jednak warto poszczególne kreski zaznaczyć jaskrawym kolorem, ponieważ są one dość słabo widoczne. Fot. Anna Gajda

Varromed

Preparat oparty jest na kwasach organicznych, jako substancjach czynnych i składa się z mieszaniny w większości kwasu szczawiowego dwuwodnego (44 mg/ml) oraz kwasu mrówkowego (5 mg/ml) w syropie cukrowym. Preparat dostępny jest w butelce z podziałką (Fot. 1), która umożliwia łatwe i dość precyzyjne odmierzanie leku, jak również w saszetkach jednorazowych o pojemności 15 ml, w opakowaniach po 12 saszetek.

Varromed podaje się poprzez polewanie pszczół w uliczkach korpusu gniazdowego. Całkowita dawka uzależniona jest od siły rodziny. Na pszczoły w pojedynczej uliczce należy zaaplikować 5-6 ml leku (co pomnożone przez liczbę uliczek da nam całkowitą dawkę leku). Wedle ulotki preparat w okresie od wiosny do jesieni może być podawany wielokrotnie, w odstępach sześciodniowych, jeśli na podstawie średniego dobowego osypu roztoczy pszczelarz uzna, że rodzina wymaga intensywnego leczenia. Jednak, bazując na doniesieniach naukowych dotyczących stosowania kwasu szczawiowego, w rodzinach pszczelich rekomenduje się stosowanie go tylko raz, pod koniec sezonu, gdy temperatura jest jeszcze wyższa niż 0, ale niższa niż 10°C (najlepiej około 3°C). Preparat podaje się po ustaniu lotów pszczół. Oczywiście preparatu nie należy stosować w okresie produkcji miodu towarowego.

Oxybee

Ma finalnie postać zawiesiny, którą sporządzamy, dodając sacharozę z saszetki do butelki z roztworem kwasu szczawiowego dwuwodnego (25 g/750 glicerolu) oraz sacharozy w saszetce (Fot. 2.).

Fot. 2. Przed rozpuszczeniem sacharozy w roztworze kwasu, należy zanurzyć butelkę w naczyniu z gorącą wodą (A), aby roztwór ogrzał się do około 35°C, a następnie wsypać sacharozę z obu saszetek i mieszać do jej całkowitego rozpuszczenia (B). Fot. Anna Gajda

Podobnie jak w przypadku Varromedu polewamy pszczoły 5–6 ml preparatu na uliczkę (Fot. 3.). Ostateczna objętość podanego preparatu nie powinna przekraczać 54 ml na rodzinę. Należy zaopatrzyć się w dużą strzykawkę lub inne akcesoria z podziałką w celu podania odpowiedniej dawki. Przed podaniem zawiesinę powinno się ogrzać do 30–35°C, a temperatura zewnętrzna przy aplikacji to co najmniej 3°C, ale poniżej 10°C (tak, aby pszczoły ciasno siedziały w gnieździe).

Fot. 3. Polewanie pszczół w uliczkach Oxybee za pomocą specjalnego aplikatora. Fot. Anna Gajda

Błędy w stosowaniu kwasów organicznych

1. Ponieważ substancje te działają głównie kontaktowo, pszczelarz może zaszkodzić rodzinom, podając pszczołom więcej roztworu lub bardziej stężony preparat niż zaleca producent. W konsekwencji może dojść do poparzenia narządów gębowych oraz przewodów pokarmowych pszczół. Zdarza się też, że okłębiają one matkę lub ta przestaje czerwić.

2. Kolejnym błędem jest podawanie kwasu szczawiowego więcej niż jeden raz jednemu pokoleniu pszczół. Konsekwencje będą podobne jak te opisane powyżej.

5. Jeśli podajemy kwas szczawiowy pszczołom, które nie formują jeszcze kłębu zimowego, skuteczność ta również spadnie, gdyż dystrybucja leku będzie bardzo ograniczona.

Leki oraz substancje niezarejestrowane dla pszczół…

Zdarza się, że pszczelarz, chcąc zmniejszyć koszty zabiegów przeciwwarrozowych, sięga po produkty niezarejestrowane do leczenia pszczół. Mowa tu na przykład o lekach stosowanych u bydła czy świń, dostępnych w postaci roztworów, które pszczelarz aplikuje pszczołom na wiele sposobów. Najczęściej spotykane są kartoniki lub paski „samoróbki”, ale także domowej roboty tabletki do spalania czy elektryczne parowniki do roztworu leku. Założenie byłoby słuszne, gdyby nie dwa bardzo ważne zastrzeżenia.

Po pierwsze leki zarejestrowane dla pszczół mają dobraną dawkę oraz sposób podania zoptymalizowane tak, aby dawały maksymalny efekt warroabójczy i minimalny toksyczny (każdy lek, czy to ludzki, czy dla zwierząt ma działania niepożądane na organizm, kwestia, czy przeważają one efekt terapeutyczny, jest nierozerwalnie związana z dawką i sposobem podania). Innymi słowy, szereg naukowych jednostek przeprowadziło badania, by sprawdzić jaka dawka i jaka forma podania będą najlepsze dla pszczół.

Stosowanie tych preparatów prowadzi zatem do bezpłodności trutni w leczonych rodzinach, ale co ważniejsze, do strutowienia matek, gdyż nonoksynol 9 zabija też plemniki w zbiorniczku nasienia. Biorąc pod uwagę cenę matek pszczelich i ilość pracy włożoną w rodziny, uważam, że jedynym wnioskiem jest to, że się to zwyczajnie nie opłaca.

Wyjaśnijmy też sprawę chlorku litu. Tutaj również widzimy dwa główne problemy. Otóż po pierwsze udowodniono, że substancja ta ma bardzo negatywny wpływ na czerw. Ponadto nie wiadomo jeszcze, czy chlorek litu nie jest w dalszej perspektywie czasowej szkodliwy dla pszczół.

Fot. Roman Dudzik

Zachęcamy zatem do zaufania nauce i stosowania preparatów leczniczych weterynaryjnych zarejestrowanych do leczenia pszczół, gdyż mamy ich w kraju aż 10, a ich skuteczność jest prawie co roku potwierdzana przez różne ośrodki naukowe. Ponadto za skuteczność, przy prawidłowym stosowaniu, odpowiada producent, więc w wypadku wejścia do obiegu wadliwej serii leku zawsze można uzyskać odszkodowanie.

Fot. antonmakeev.com, freepik

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"