Rozdział 5. Biotechniczne metody zwalczania pasożyta Varroa destructor

Jak wspominałam wcześniej, najskuteczniejsza jest zintegrowana metoda walki z tym pasożytem, czyli kombinacja rygorystycznego monitoringu liczby roztoczy w rodzinie, biotechnicznych metod zwalczania pasożyta i leczenia farmakologicznego ograniczonego do niezbędnego minimum.

Obecność warrozy w naszych rodzinach pszczelich wymaga zmiany podejścia do metod prowadzenia gospodarki pasiecznej. Nie wystarczy już tylko umiejętne kierowanie rozwojem rodzin pszczelich, ale również niezbędne jest odpowiednie ograniczanie populacji pasożyta.

Fot. Roman Dudzik

USUWANIE CZERWIU

1. Usuwanie czerwiu trutowego

Najczęściej stosowaną (i najłatwiejszą) metodą biotechniczną jest wycinanie czerwiu trutowego. Razem z nim z rodziny usuwane są także znajdujące się pod zasklepami roztocze. Pasożyty warto policzyć i ocenić stopień porażenia rodziny. W metodzie wykorzystuje się fakt, że samice Varroa preferują czerw trutowy ze względu na wielkość komórki, jak również na dłuższy czas trwania rozwoju trutni, a sukces reprodukcji pasożyta wynosi 2,2 do 2,6 potomnych samic (w czerwiu pszczelim tylko 1,3 do 1,5).

Najwyższą skuteczność metody osiągamy, usuwając w sezonie dwie ramki pracy w rodzinie. Należy bardzo pilnować terminu wyjmowania ramki, ponieważ, jeśli dopuścimy do wygryzienia się z niej czerwiu, wraz z nim uwolniona zostanie duża ilość pasożytów, a nasz zabieg, zamiast pomóc, zaszkodzi.

Warto tu przytoczyć amerykański wariant usuwania czerwiu trutowego, który może znaleźć akceptację u tych pszczelarzy, którzy obawiają się, że samice V. destructor niechętnie wchodzą do nowo odbudowanych komórek (świeża woszczyna). W tym celu przeczerwioną ramkę z trutową zabudową umieszczamy w ulu i po zasklepieniu czerwiu trutowego wkładamy ją do zamrażalnika na kilka godzin. Po lekkim rozmrożeniu plaster wsuwamy ponownie do ula, a pszczoły oczyszczą komórki z martwego czerwiu wraz z obecnymi w nim martwymi samicami pasożyta. Metoda prosta i możliwa do zastosowania również w polskich pasiekach.

Należy pamiętać, że przy stosowaniu tej metody konieczne są jesienne zabiegi warrozobójcze.

ZALETY METODY

» redukcja liczby pasożytów w rodzinie

» kontrola nastroju rojowego

WADY METODY

» pracochłonność i czasochłonność

2. Usuwanie czerwiu z rodzin z zastosowaniem plastra pułapki

Metoda dość kontrowersyjna, lecz skuteczna. Polega ona na tym, że na 3 tygodnie przed końcem ostatniego letniego pożytku (najczęściej lipy), z rodzin usuwamy wszystkie plastry z czerwiem, które wkładamy do nowego, odkażonego ula, tworząc tzw. składańce.

Tak przygotowany pień z bardzo małą liczbą pszczół (ale z dużą liczbą zaczerwionych plastrów z czerwiem w różnych stadiach rozwojowych) wywozimy na inne pasieczysko, poddajemy matecznik lub matkę (najlepiej czerwiącą) i stosujemy długo działające środki zwalczające pasożyta, np. Biowar 500, ponieważ zwykle w tym okresie w czerwiu jest najwięcej samic Varroa (Ryc. 2. Usuwanie czerwiu z zastosowaniem plastrów pułapek). Pszczelarze zwykle się dziwią i mają wątpliwości dotyczące tego, że czerw zgromadzony w takim składańcu się nie wygryzie lub dojdzie do jego zaziębienia.

Nie dojdzie – ponieważ jak już wcześniej wspominamy, czerw jest tutaj w różnych stadiach rozwoju, przy czym bardzo dużo jest tego, który się już wygryza. Natomiast dodać należy, że rodziny w ten sposób utworzone są zdrowe, silne i w roku następnym mają realną szansę gromadzenia miodu od wczesnej wiosny.

Ryc. 2. Usuwanie czerwiu z zastosowaniem plastra pułapki.

Do rodzin (w miejsce zabranych plastrów z czerwiem) wstawiamy młody susz bądź węzę oraz zostawiamy jedną ramkę z młodziutkim czerwiem, który posłuży za pułapkę na te osobniki, które w momencie wykonywanych przez nas manipulacji znajdowały się na pszczołach. Po 7-9 dniach komórki z czerwiem są zwykle zakryte i taki plaster musimy z ula usunąć, tworząc kolejną rodzinę „składańca”, do której poddajemy matecznik lub matkę. Dopiero późną jesienią w rodzinach można wykonać kontrolny zabieg warrozobójczy np. Apiwarolem i przekonać się, że osyp będzie bardzo niewielki.

ZALETY METODY

WADY METODY

3. Stosowanie plastrów pułapek

Plastry pułapki, czyli izolowanie matki i usuwanie ramek z czerwiem po zasklepieniu, wymaga od pszczelarza nieco więcej uwagi niż wycinanie czerwiu trutowego czy usuwanie całego czerwiu z rodzin. Ten sposób pozbywania się pasożyta należy rozpocząć również na trzy tygodnie przed końcem ostatniego pożytku, pamiętając o tym, by nie stosować jej pod koniec sezonu, w trakcie wygryzania się pszczół, które będą wchodziły w skład kłębu zimowego.

Ryc. 3. Plastry pułapki.

Matkę umieszcza się w izolatorze, podając jej plaster z suszem do zaczerwienia (1). Po 9 dniach plaster przenosimy poza izolator, tak aby umożliwić pszczołom zasklepienie wszystkich komórek z młodymi larwami. Do izolatora (w miejsce zabranego plastra(1)) wkładamy nowy (2) przeznaczony do zaczerwienia. Po kolejnych 9 dniach (18 dzień) pierwszy plaster (1) już zasklepiony usuwamy z ula, drugi plaster (2) usuwany z izolatora, a matkę izolujemy na trzecim plastrze (3). Po 27 dniach drugi już zasklepiony plaster (2) usuwamy z ula, a matkę zaizolowaną na trzecim (3) plastrze uwalniamy z izolatora.

Zastosowanie takiej pułapki pozwala na usunięcie prawie wszystkich pasożytów z rodziny, przy czym wyniki badań prowadzonych w polskich i zagranicznych placówkach naukowych wykazują, że najwięcej pasożytów znajduje się na plastrze zaizolowanym jako drugi.

Fot. 2. Młody plaster pułapka. Fot. Anna Gajda

ZALETY METODY

» usuwanie roztoczy bez stosowania leków

» rozładowanie nastroju rojowego

» ograniczenie matki w czerwieniu w okresie trwania zbioru miodu, co zwiększa możliwości uzyskania przez pszczelarza większej jego ilości

» możliwość wymiany matki – podczas wyjęcia z izolatora ostatniego plastra (z wielkim prawdopodobieństwem pszczoły zaakceptują poddaną w tym czasie nową, młodą)

WADY METODY

» pracochłonność i czasochłonność

PRZERWY W CZERWIENIU MATEK

Metody biotechniczne wykorzystują naturalne mechanizmy zachowania pszczół, w wyniku których w rodzinie nie ma czerwiu. Należą do nich: rojenie się pszczół czy też okresowa przerwa w czerwieniu matek. W obu przypadkach zatrzymany zostaje również cykl infekcji rodzin przez pasożyta.

Współczesne pszczelarstwo zapobiega niekontrolowanemu rojeniu się pszczół poprzez systematyczne tworzenie nowych rodzin, ale sposób ich tworzenia może być również sposobem na pozbycie się warrozy i polepszenia stanu zdrowotnego rodzin. Najlepszym sposobem jest tworzenie sztucznych rojów bądź pakietów.

2. Sztuczna rójka z zastosowaniem plastrów pułapek

Służy walce z warrozą, jak również rozładowywaniu nastroju rojowego. Ul macierzysty (1 na rycinie 4) odstawiamy do tyłu lub na bok. W jego miejsce ustawiamy nowy ul z ramkami z węzą (2 na rycinie 4), co dodatkowo pozwoli pozbyć się też innych patogenów, gdyż gniazdo będzie zupełnie „nowe”, i przenosimy na nie matkę z ula macierzystego.

Wracające zbieraczki natychmiast zasilą nowe gniazdo. Młode pszczoły w ulu macierzaku, w wyniku braku dopływu substancji matecznej zbudują mateczniki ratunkowe na plastrach (około 9 dnia), na których znajdują się komórki z otwartym czerwiem. Należy zostawić im do opieki jeden zaizolowany na plastrze matecznik lub poddać młodą matkę, która z pewnością będzie szybko zaakceptowana.

Gdy wygryzie się cały czerw w macierzaku (po około 21 dniach), do rodziny wprowadza się ramkę z czerwiem otwartym z utworzonego sztucznego roju. Po zasklepieniu komórek na poddanym plastrze należy go usunąć z rodziny (a razem z nimi gros roztoczy). Po decyzji, która matka powinna zostać, jedną z nich likwidujemy, a obie rodziny łączymy (po około 30 dniach). Szczegóły przedstawiono na ryc. 4.

3. Tworzenie odkładów, czyli sztuczny podział rodziny

IZOLACJA MATEK

Fot. 3. Izolator trzyramkowy. Fot. Dariusz Gerula

W sezonie produkcyjnym można zastosować czasowe ograniczenie matek w czerwieniu poprzez jej izolację. Zabieg, podobnie jak w metodach z usuwaniem czerwiu, należy rozpocząć na trzy tygodnie przed końcem głównego pożytku, którym jest najczęściej okres kwitnienia lipy.

Celem takiego zabiegu jest okresowa przerwa w wychowie czerwiu. Matkę należy zaizolować, przy czym rodzaj klateczki bądź izolatora ma tu decydujące znaczenie. Konstrukcja powinna zapewnić obecność w niej pszczół pielęgnujących, ale jednocześnie uniemożliwiać wybudowanie w niej plasterka, na którym matka mogłaby czerwić.

Może również się zdarzyć, że przed zaizolowaniem matki doszło już do cichej wymiany, a pszczoły jeszcze nie usunęły starej. Jeśli w czasie kontroli mateczników w izolatorze (lub w klateczce) znajdziemy martwą matkę, oznacza to, że w ulu jest już młoda.

Fot. 4. Izolator jednoramkowy. Fot. Dariusz Gerula

Matka umieszczona w izolatorze jest bardzo starannie pielęgnowana przez otaczającą ją świtę. Po upływie 25–26 dni, czyli po wygryzieniu się czerwiu ze wszystkich komórek, matkę należy uwolnić lub ją wycofać i poddać nową, młodą, najlepiej czerwiącą.

ZALETY METODY:

» istotne ograniczenie stopnia porażenia rodzin przez pasożyta

» możliwość odwirowania dużej ilości miodu

» bardzo łatwa wymiana matki

» rodziny nie są osłabiane, ponieważ nie wycofujemy z nich czerwiu

» możliwość zbioru miodu jesiennego

» łatwa

WADY METODY

Fot. 5. Izolator Petra Chmary. Fot. Dariusz Gerula

Dlatego jesienią, przy przedłużającym się czerwieniu (szczególnie młodych matek) taka izolacja jest bardzo celowa i znacznie podnosi skuteczność zabiegów przeciwroztoczowych. Pozostawienie matki w izolatorze na okres zimowli zapobiega pojawieniu się czerwiu w czasie zimy i wczesną wiosną, co uniemożliwia rozmnażanie się roztoczy.

Należy jednak bezwzględnie pamiętać, że tego typu izolator może być stosowany tylko w silnych rodzinach, które zimujemy „na czarno”, bardzo ciasno i z odpowiednimi zapasami. Nie możemy dopuścić do tego, aby kłąb został zmuszony do pozostania z matką, a skończy mu się pokarm na otaczających ją plastrach, co doprowadzi do ich śmierci głodowej lub do sytuacji, gdy kłąb się przesunie i pozostawi matkę w izolatorze.

Dennice otwarte (higieniczne)

Są bardzo dobrym narzędziem pomagającym ograniczyć matkę w czerwieniu, gdy skończy się sezon i spadną temperatury (również w rodzinie). Mamy dwa warianty takich dennic: otwartą na stałe i zamykaną za pomocą wsuwanej szuflady. Ta pierwsza wymaga wymiany na zamkniętą dennicę w momencie, gdy chcemy, aby matka znów zaczęła czerwić, natomiast drugą możemy po prostu zamknąć.

Fot. 6. Dennica higieniczna. Fot. Firma Łysoń

Podsumowanie

Głównym celem przedstawionych metod walki z warrozą jest wzmocnienie skuteczności środków stosowanych do zwalczania pasożyta, a jednocześnie ograniczenie stosowania leków w rodzinach pszczelich. Jest to również dbałość o jakość produktów pszczelich i zapobieganie wytwarzaniu przez pasożyta oporności na stosowane medykamenty.

Technika zintegrowanego przeciwdziałania warrozie pozwala na utrzymanie poziomu roztoczy w rodzinie na poziomie 2-5% (czyli 2-5 samic pasożyta na 100 pszczół dorosłych), a aktualne dane sugerują, że za pomocą takiego progu porażenia, może być prowadzona skuteczna strategia zmniejszenia strat rodzin pszczelich.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"