Żywa ściółka w sadzie jako uzupełnienie bazy pożytkowej
W uprawach sadowniczych żywą ściółkę można zdefiniować jako niską lub średniej wysokości roślinę okrywową, którą wprowadza się do sadu, winnicy lub na plantację gatunków jagodowych w celu zabezpieczenia gleby przed zachwaszczeniem.
Taki sposób pielęgnacji gleby jest pracochłonny i trudno go utrzymać w dużych sadach czy na plantacjach towarowych. W mniejszych nasadzeniach, w gospodarstwach agroturystycznych lub w ogrodach przydomowych, jest możliwy i stanowi alternatywę dla stosowania środków chemicznych, ograniczających zachwaszczenie upraw ogrodniczych.
fot.© Krzysztof Kasperek
Właściwie dobrana żywa ściółka spełnia wiele funkcji i może również stanowić dodatkową bazę pożytkową dla owadów pszczołowatych. Roślina okrywowa, z sadowniczego punktu widzenia, powinna w niewielkim stopniu stanowić konkurencję o wodę i składniki pokarmowe przeznaczone dla drzewa lub krzewu owocowego.
Idealna ma płytki system korzeniowy, tworzy niewielką ilość biomasy i skutecznie redukuje zachwaszczenie, natomiast jako gatunek okrywowy, w roli rośliny atrakcyjnej dla pszczół powinna dodatkowo charakteryzować się długim okresem kwitnienia i obfitym nektarowaniem.
Niektóre z dzikich gatunków flory europejskiej oraz roślin uprawnych spełniają zarówno oczekiwania pszczelarza, jak i również sadownika.
Celem artykułu jest opracowanie zestawienia roślin miododajnych i ukazanie możliwości ich wykorzystania jako żywych ściółek w sadzie. Wytypowanie roślin okrywowych przeprowadzono na podstawie badań polowych i przeglądu literatury.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Przedstawione w tabeli 2. gatunki roślin zapewniają możliwość wzbogacania pożytków pszczelich oraz poprawy wydajności miodowej. Wysokość gatunku, typ kwiatostanu, barwa kwiatów oraz pokrój tych roślin jest zróżnicowany. Cechy te pozwalają na uwydatnienie bioróżnorodności i naturalistycznego ich wkomponowania w otaczający krajobraz sadu w gospodarstwie agroturystycznym lub ogrodu przydomowego.
| Gatunek | Okres kwitnienia | Barwa kwiatu | Typ kwiatostanów | Wysokość rośliny (cm) | Pokrój Rośliny |
|---|---|---|---|---|---|
| Kapusta rzepak (Rzepak ozimy) | IV-V | żółta | grono | 100-150 | wzniesiony |
| Koniczyna łąkowa | V-IX | różowa | główka | do 50 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Lucerna nerkowata | V-IX | żółta | grono | 15-60 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Komonica zwyczajna | V-IX | żółta | grono | do 50 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Chaber bławatek | V-IX | niebieska | koszyczek | 20-80 | Wzniesiony |
| Lucerna siewna | V-IX | żółta | grono | 30-90 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Facelia błękitna | V-IX | niebieska | grono | do 80 | wzniesiony |
| Gorczyca biała | V-VIII | żółta | grono | do 60 | wzniesiony |
| Koniczyna biała | V-VI | biała | główka | do 45 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Chaber łąkowy | VI-IX | fioletowa | koszyczek | do 80 | wzniesiony |
| Koniczyna perska | VI-IX | różowa | główka | do 45 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Macierzanka piaskowa | VI-VIII | różowa | główka | 10-30 | płożący |
| Gryka zwyczajna | VI-VIII | biały, jasny róż | wiecha | 15-60 | wzniesiony |
| Wiesiołek dwuletni | VI-VIII | żółta | grono | 50-100 | wzniesiony |
| Wyka siewna | VI-VIII | fioletowa | grono | do 80 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Kapusta rzepak (Rzepak jary) | VI-VIII | żółta | grono | 100-150 | wzniesiony |
| Ogórecznik lekarski | VI-VIII | niebieska | wiecha | do 60 | wzniesiony |
| Żmijowiec zwyczajny | VI-VII | fioletowa | skrętek | do 90 | wzniesiony |
| Wyka kosmata | VI-VII | fioletowa | grono | do 150 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Cykoria podróżnik | VII-X | niebieska | koszyczek | 30-120 | wzniesiony, rozgałęziony |
| Nostrzyk biały | VII-X | biała | grono | 30-150 | rozgałęziony, wzniesiony |
| Nostrzyk żółty | VII-X | żółta | grono | 40-100 | rozgałęziony, wzniesiony |
Klasyfikacja pożytków
Klasyfikacja pożytków dzieli rośliny ze względu na porę kwitnienia. Wyróżnia się pożytki wczesnowiosenne, wiosenne, letnie, jesienne. W tabeli 2. scharakteryzowano gatunki zielne według okresu kwitnienia, od wcześniej do później kwitnących.
fot.© Krzysztof Kasperek
Wykorzystanie takich roślin w gospodarstwie pasiecznym pozwala zupełnie ograniczyć lub co najmniej złagodzić okresy bezpożytkowe i zapewnia rodzinom pszczelim ciągły dostęp do pokarmu i harmonijny rozwój, a dzięki temu zwiększać też zbiory miodu.
Poza gatunkami sadowniczymi, do najwcześniej kwitnących należy kapusta rzepak (rzepak ozimy), który kwitnie w kwietniu i maju. Za okres szczytu pożytkowego przyjmuje się maj, który nie jest jednak w pełni wykorzystywany przez pszczoły, z racji zbyt małej siły rodzin pszczelich w tym okresie wynikającej z konsekwencji niedostatków pożytków ubiegłorocznych (jesiennych), a także wczesnowiosennych.
W okresie majowym kwitnienie rozpoczynają: koniczyna łąkowa, koniczyna biała, lucerna nerkowata, komonica zwyczajna, chaber bławatek, lucerna siewna, facelia błękitna, gorczyca biała. Bogactwo pokarmu kończy się zwykle w ostatniej dekadzie maja, po przekwitnięciu drzew owocowych, rzepaku ozimego i ogólnie dostępnego, również w murawie upraw sadowniczych, mniszka lekarskiego.
Zanim zaczną kwitnąć rośliny późnowiosenne oraz wczesnoletnie takie jak: malina, kruszyna, robinia akacjowa występują braki pożytkowe powodujące często rojenie się pszczół. Aby podtrzymać nastrój roboczy rodzin pszczelich i uzyskać dobre zbiory miodu stosuje się w tym czasie uzupełnienie bazy roślin miododajnych.
Dobrą alternatywą dla zapewnienia w tym okresie ciągłości pożytkowej jest wprowadzenie do uprawy nostrzyka białego, nostrzyka żółtego, wyki siewnej i cykorii podróżnik. Gatunki te charakteryzują się długim terminem kwitnienia, który może trwać nawet do października.
W pełni lata, natomiast, baza pożytkowa dla pszczół jest dosyć dobrze zapewniona. Kwitną takie rośliny jak chaber łąkowy, koniczyna perska, macierzanka piaskowa, gryka zwyczajna, wiesiołek dwuletni, rzepak jary oraz ogórecznik lekarski i żmijowiec zwyczajny.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Przydatność wybranych gatunków
Na ilość i jakość wyprodukowanego pożytku wpływają czynniki klimatyczne, pogodowe, rodzaj i zasobność gleby oraz termin uprawy rośliny miododajnej. Stąd wynikają znaczne różnice w ocenie tej samej rośliny zarówno określające jej wydajność miodową, jak i również stężenie cukrów w nektarze (tab. 3.).
| Gatunek | Wydajność miodowa (kg/ha) | Stężenie cukrów w nektarze (%) | Bibliografia |
|---|---|---|---|
| Chaber bławatek | 350 | b.d. | Pogorzelec 2006 |
| Chaber łąkowy | 200 | b.d. | Pogorzelec 2006 |
| Cykoria podróżnik | 15-46 | 46,0-52,0 | Jabłoński i Kołtowski 2001 |
| Ogórecznik lekarski | 59-211 | 11,4-77,0 | Demianowicz i in. 1960, Lipiński 1982 |
| Żmijowiec zwyczajny | 182-745 | 20,0-76,8 | Demianowicz i in. 1960, Jabłoński i Kołtowski 2002, Pogorzelec 2006, Chwil i Weryszko-Chmielewska 2011, Kołtowski 2011 |
| Kapusta rzepak(rzepak ozimy, rzepak jary) | 12-300 | 9,5-65,5 | Demianowicz i in. 1960, Kołtowski 2001, 2002, 2003, Pogorzelec 2006 |
| Gorczyca biała | 22-100 | 8,3-76,4 | Demianowicz i in. 1960, Lipiński 1982, Masierowska 2003, Pogorzelec 2006, Kołtowski 2011 |
| Komonica zwyczajna | 20-50 | b.d. | Pogorzelec 2006, Kołtowski 2011 |
| Lucerna nerkowata | 30 | b.d. | Pogorzelec 2006 |
| Lucerna siewna | 130-200 | b.d. | Lipiński 1982, Pogorzelec 2006 |
| Nostrzyk biały | 12-680 | 4,0-6,4 | Demianowicz i in. 1963, Pogorzelec 2006, Kołtowski 2011 |
| Nostrzyk żółty | 10-23,5 | 6,3-76,0 | Demianowicz i in. 1963 |
| Koniczyna łąkowa | 100-326,3 | 33,3-57,9 | Jabłoński 2001, Pogorzelec 2006 |
| Koniczyna biała | 47,5-100 | 42,3-78,0 | Demianowicz i in. 1960, Pogorzelec 2006, Kołtowski 2011 |
| Koniczyna perska | 100-200 | b.d. | Pogorzelec 2006 |
| Wyka kosmata | 50 | b.d. | Lipiński 1982 (za Wroną 1971) |
| Facelia błękitna | 77,5-502 (1130) | 8,6-75,2 | Demianowicz i in. 1960, Kołtowski 2011 |
| Macierzanka piaskowa | 48-149 | 11,2-63,0 | Demianowicz i in. 1963, Pogorzelec 2006 |
| Gryka zwyczajna | 80-494 | 35,5-56,0 | Demianowicz i in. 1960, Racys i Montviliene 2005, Pogorzelec 2006, Kołtowski 2011 |
Źródło: opracowanie własne na podstawie przywołanych w tabeli źródeł bibliograficznych.
W wybranej grupie taksonów, przydatnych jako rośliny okrywowe, badania niektórych z nich potwierdziły wysokie stężenie cukru w nektarze. Jak wynika z badań Demianowicz i in., jedną z najwyższych wartości (do 77%) wyróżnia się ogórecznik lekarski.
Nektaruje przez cały dzień, również w niesprzyjających warunkach pogodowych, zapewniając owadom pożywienie. Wysokość ogórecznika lekarskiego nie pozwala go umieścić pod koronami niskopiennych drzew owocowych, które dominują we współczesnych sadach towarowych, a także amatorskich.
Wymaga on uprawy w obecności drzew półpiennych, u których wysokość pnia osiąga co najmniej 60 cm, a niejednokrotnie w ogrodzie lub sadzie przydomowym nawet dochodzi do 1-1,5 m. Wysokoenergetyczny nektar występuje również u koniczyny białej.
Jest on łatwo dostępny dla pszczół. Gatunek ten wykazuje dużą tolerancję na udeptywanie, co może korzystnie wpływać na kondycję żywej ściółki w sadzie przy zastosowaniu jej między rzędami w siewie czystym lub w mieszance z udziałem traw.
Do innych gatunków o wysokocukrowym nektarze należą nostrzyk żółty, gorczyca biała i kapusta rzepak (rzepak ozimy, rzepak jary). Przydatność tych roślin jest również większa w przypadku ich uprawy pod koronami półpiennych drzew lub jako wypełnienie międzyrzędzi w sadzie.
[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów
Podsumowanie
Przedstawione gatunki są polecane do strefy klimatycznej Polski. Z powodzeniem spełnią swoje funkcje jako rośliny okrywowe w sadach, a równocześnie wzbogacą bazę pożytków pokarmowych dla pszczół i innych owadów zapylających.
Oprócz zabezpieczenia gleby przed zachwaszczeniem, zwiększenia bioróżnorodności upraw i innych funkcji ekologicznych, jakie zapewnia żywa ściółka w sadzie, podkreślić należy również jej walory dekoracyjne.
Powodzenie uprawy drzew owocowych z żywą ściółką wymaga spełnienia dodatkowych warunków. Rośliny okrywowe należy wprowadzić dopiero po kilku latach po założeniu uprawy, aby uniknąć negatywnych skutków konkurencji w młodym sadzie, która ogranicza wzrost drzew i opóźnia ich wejścia w okres owocowania.
Ze względu na obecność owadów pożytecznych należy ograniczyć stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, a najlepiej ukierunkować prowadzenie sadu na uprawę ekologiczną.
Iwona Sygutowska,
Anna Pawlikowska,
Agnieszka Cabała,
Marta Czaplicka-Pędzich,
Maria Licznar-Małańczuk
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Źródło artykułu: E.M. Szymański (red.) Pszczelarstwo a ochrona pszczół, Wydawca Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy w Zgorzelcu, Zgorzelec 2015, s. 49-55.
Bibliografia
- Rynek zbóż w Polsce, Agencja Rynku Rolnego, 2013, s. 3,
- Chwil M., Struktura nektarników kwiatowych i wartość pszczelarska wybranych gatunków roślin z podrodziny Prunoideae (Rosaceae), Wydawnictwo UP w Lublinie, Lublin 2013, s. 14-18,
- Chwil M., Weryszko-Chmielewska E., Nectar production and pollen yield of Echium vulgare L. in the climatic conditions of Lublin, [in:] “Acta Scientarium Polonorum”, “Hortorum Cultus” no. 10(3)/2011, pp. 187-196,
- Červenka M., Ferákova V., Háber M., Kresánek J., Paclová L., Peciar V., Šomšák L., Świat roślin skał i minarełów, Wydawnictwo PWRiL, Warszawa 1990, s. 90-325,
- Demianowicz Z., Hłyń M., Jabłoński B., Maksymiuk I., Podgórska J., Ruszkowska B., Szklanowska K., Zimna J., Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Część I, [w:] „Pszczelnicze Zeszyty Naukowe” nr 4(2)/1960, s. 87-104,
- Demianowicz Z., Jabłoński B., Ostrowska W., Szybowski S., Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Część II, [w:] „Pszczelnicze Zeszyty Naukowe” nr 7(2)/1963, s. 95-111,
- Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 118,
- Jabłoński B., Agronomic and beekeeping value of short-tube populations of red clover (Trifolium pratense L.), [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 45/2001, p. 42,
- Jabłoński B. O potrzebie i możliwościach poprawy pożytków pszczelich, Wydawnictwo ISiK, Puławy, 2000, s. 20-50,
- Jabłoński B., Metodyka badań obfitości nektarowania kwiatów i oceny miododajności roślin, Wydawnictwo ISiK, Skierniewice 2003, s. 1-30,
- Jabłoński B., Kołtowski Z., Nectar secretion and honey potential of honey-plant growing under Poland’s conditions. Part 12, [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 45/2001, p. 32,
- Jabłoński B., Kołtowski Z., Nectar secretion and honey potential of honey plants growing under Poland’s conditions. Part 13, [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 46(1)/2002, p. 27,
- Kołtowski Z., Beekeeping value and pollination requirements of double-improved cultivars of spring rapeseed (Brassica napus L. var. oleifera Metzger f. annua Thell.), [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 45/2001, pp. 69-84,
- Kołtowski Z., Beekeeping value of recently cultivated winter rapeseed cultivars, [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 46(2)/2002, pp. 23-33,
- Kołtowski Z., Abundance of nectar secretion and pollen production by polish hybrid composite cultivars of rapeseed, [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 47(2)/2003, pp. 133-138,
- Kołtowski Z., Dobre pożytki pszczele kluczem do wysokich zbiorów miodu w pasiece, [w:] Materiały konferencyjne z II Lubelskiej Konferencji Pszczelarskiej. Aktualne problemy nowoczesnego pszczelarstwa, Pszczela Wola 21-23.01.2011, s. 48-60,
- Licznar-Małańczuk M., Zastosowanie żywych ściółek w rzędach drzew jabłoni jako alternatywnego sposobu pielęgnacji gleby w rzędach drzew jabłoni, Wydawnictwo UP we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 10-13, 103-104, 123-130,
- Lipiński M., Pożytki pszczele, Wydawnictwo PWRiL, Warszawa 1982, s. 454,
- Masierowska M.L., Floral nectaries and nectar production in brown mustard (Brassica juncea) and white mustard (Sinapis alba) (Brassicaceae), [in:] “Plant Systematics and Evolution” no. 238/2003, p. 103,
- Pogorzelec M., Rośliny miododajne. Wydawnictwo Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 2006, s. 16-116,
- Racys J., Montviliene R., Effect of bees-pollinators in buckwheat (Fagopyrum esculentum Moench) crops, [in:] “Journal of Apicultural Science” no. 49(1)/2005, p. 50.
