Czy pszczołom grozi zagłada?

Dobre wyniki przyszłego sezonu pszczelarskiego zależą od prawidłowego zazimowania rodzin i warunków przebiegu zimowli. Tylko żywe, silne i zdrowe rodziny wiosną dają tego pewność. Taką ogólną prawidłowość zakłócają liczne doniesienia z wielu regionów Polski o niespotykanych stratach zimowych. Stają się one największym problemem dzisiejszego pszczelarstwa i bynajmniej nie wynikają z winy pszczelarza.

Przeciętny osyp zimowy w 2015 r.
fot.© Michał i Krzysztof Zawilak

Celem opracowania jest przedstawienie poczynionych spostrzeżeń na temat zimowania pszczół oraz ukazanie dynamiki i skali strat na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.

Pomyślne zimowanie pszczół

Zasady przygotowania rodzin do zimy są pszczelarzom powszechnie znane. Głównie zwraca się w nich uwagę na:

• siłę i stan zdrowotny rodzin, a szczególnie na zwalczanie warrozy,
• stymulacyjne czerwienie matek już od połowy lipca do trzeciej dekady sierpnia,
• wstępne ułożenie plastrów gniazdowych,
• uzupełnienie zapasów zimowych,
• jesienny przegląd gniazd.

Objaw nadmiernej śmiertelności pszczół w czasie zimowli, widoczny w postaci osypu, zwykle można było uważać jako złe ich przygotowanie.

Niezmiernie ważne są warunki, w jakich przebiega zimowla. Czynniki decydujące o nich mogą być całkowicie niezależne od pszczelarza, jak np. temperatury, wiatry, duża wilgotność oraz takie, na które może on w dużym stopniu oddziaływać.

Do tych drugich należą przede wszystkim: stan techniczny i typ ula, jakość plastrów, na których zimują pszczoły, ilość, jakość i sposób rozmieszczenia zapasów.

Pasieka podczas zimowli.
fot.© Michał i Krzysztof Zawilak

Pszczoły przystosowały się do niskiej temperatury, a nawet istnieje pogląd, że chłód zimowy działa na nich „uzdrawiająco, zwiększa odporność i hartuje”. Najlepiej zimują one przy stabilnej temperaturze zewnętrznej, bliskiej 0°C, przy której intensywność wytwarzania ciepła jest minimalna.

Silne wiatry są przyczyną nadmiernej wymiany powietrza między otoczeniem a wolną przestrzenią ula, co powoduje obniżenie temperatury powietrza otaczającego kłąb. Zmusza to z kolei pszczoły do podniesienia temperatury, aby wokół kłębu utrzymać graniczną temperaturę 10°C.

Ważnym warunkiem pomyślnego zimowania rodzin – co jest związane z ich przygotowaniem – to zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości zapasów. Zapasy te powinny być prawidłowo rozmieszczone na ograniczonej liczbie plastrów.

Zalecana ilość pokarmu zależy od typu ula i ilości ramek obsiadanych „na czarno” przez pszczoły. Normy przewidują ok. 1,6-2,0 kg zapasów na plaster. Stwierdzono również, że dokarmianie syropem cukrowym powoduje mniejsze zawilgocenie gniazd. W gnieździe powinien znajdować się zapas pierzgi (na 2-3 plastrach).

Straty zimowe

Straty zimowe pszczół w wysokości 5-10% oceniane były zazwyczaj na podstawie osypu. W ostatnich latach jednak wielkość osypu wyraźnie nie odzwierciedla pełnych strat. Dlatego osyp stał się poniekąd sprawą uboczną. Obserwuje się niepokojąco duże straty pszczół poza ulem.

Nie ma zgodności poglądów co do przyczyn tego zjawiska. Najczęściej wymienia się: porażenie Varroa d., nosemozę, choroby wirusowe i szerokie stosowanie neonikotynoidów. Wiadomo natomiast, że straty te nie są sporadyczne i corocznie się nasilają.

W dalszej części opracowania podjąłem próbę oceny zarówno wielkości osypu, jak również pełnych strat zimowych w latach 2000-2015. Obserwacje przeprowadziłem w stacjonarnej pasiece przyleśnej, liczącej średnio 67 rodzin. W korzystnych warunkach pogodowo-pożytkowych korzysta ona z pożytków: wielokwiatowego, akacjowego, lipowo-spadziowego i nawłociowego.

W poszczególnych latach rodziny istotnie nie różniły się pod względem siły i sposobu przygotowania do zimowli. Zimowały one w dwóch korpusach o ramce 360 cm × 180 cm (Ul elementowy, „Pasieka” nr 5/2010). Średnia rodzina była zazimowana na 2 × 6 ramkach, co odpowiada sześciu ramkom warszawskich poszerzanych.

Ocena strat zimowych w latach 2000-2015

Wyniki zimowania rodzin pszczelich w latach 2000-2015 można prześledzić na podstawie danych w tabeli 1.

W okresie tym w osypie było średnio 423 pszczół, zaś średnie straty rodzin wynosiły 13,4%. Miarą zmienności strat w poszczególnych latach są odchylenia od powyższych średnich. Odchylenia te przedstawiłem graficznie na rys. 1.

Rys. 1. Odchylenia od średnich wielkości osypu i spadku rodzin w latach 2000-2015

Wielkość osypu w badanym czasie cechowała duża zmienność. Odchylenia od średniej wielkości kształtowały się na poziomie od -80% do 95%. Liniowy trend wielkości osypu jest nieznacznie malejący. Ze względu na wielkość osypu najkorzystniej wypadły lata: 2001, 2007, 2008, 2014 i 2015, w których był on mniejszy od średniego o odpowiednio: 56, 79, 40, 68 i 80%.

Największy osyp wystąpił w latach 2006 i 2011. Kształtował się on powyżej średniego odpowiednio o 95 i 90%.

Tab. 2. Średniomiesięczne temperatury powietrza podczas zimowli w okolicach Wrocławia w latach 2010-2015 (w °C)

W roku 2015 okazało się, że zjawisko masowego ginięcia pszczół stało się realne, bowiem straty zimowe osiągnęły niespotykany dotychczas poziom 37,7%. W stosunku do poprzedniego roku były one ponad dwukrotnie wyższe. Gdyby więc przyjąć tak groźną dynamikę spadku rodzin należałoby oczekiwać, że w ciągu następnego dziesięciolecia ulegną one zagładzie.

Jednakże trzeba mieć nadzieję, że nadzwyczajna pożyteczność pszczół w przyrodzie będzie bardziej doceniona i ten niepokojący trend ich ginięcia zostanie wcześniej powstrzymany.

Wnioski:

1. Wielkość osypu nie odzwierciedla pełnych strat zimowych pszczół. Współczynnik korelacji między tymi wielkościami wynosi -0,17, co dowodzi, że nie zachodzi tu liniowy związek.
2. W ostatnich dziesięciu latach straty rodzin podczas zimowli corocznie wzrastają średnio o 2,1 pkt.%.
3. W latach 2012-2015 skala strat zimowych ma cechy zjawiska masowego ginięcia pszczół.

Michał Zawilak
Krzysztof Zawilak

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"