Z artykułu dowiesz się m.in.:
- jakie warunki trzeba spełnić, aby wziąć udział w badaniach naukowych;
- jakie są korzyści z nauki obywatelskiej;
- na jakie trudności mogą natafić badacze.
Czy każdy może być naukowcem?
Zgłoś się i pomóż w realizacji europejskich badań pszczół!
Grupy wolontariuszy często pozwalają naukowcom realizować zadania, których wykonanie w inny sposób byłoby niemożliwe. W zależności od tematyki projektu oraz zadań przewidzianych dla wolontariusza – prawie każdy może zostać tzw. naukowcem obywatelskim i przyczynić się do dokonania nowych odkryć lub rozwiązywania naukowych problemów.
„Nauka obywatelska” – co to właściwie jest?
Określenie nauka obywatelska pochodzi z języka angielskiego citizen science (także: community science, crowd science, crowd-sourced science, civic science, participatory monitoring, volunteer monitoring) i ma kilka definicji. Najbardziej ogólnie termin ten jest rozumiany jako praca naukowa podejmowana przez członków społeczeństwa – wolontariuszy, którzy we współpracy lub pod kierunkiem profesjonalnych naukowców, lub instytucji naukowych realizują badania naukowe. Podstawą dla tej idei jest przekonanie, że każdy człowiek niezależnie od wykształcenia, statusu materialnego czy też zawodu, który wykonuje, może uczestniczyć w badaniach naukowych, a nawet jest zdolny do dokonania znaczących odkryć. „Naukowiec obywatelski” to określenie członka społeczeństwa, naukowca-amatora, który angażuje się w pracę naukową, postępując zgodnie ze wskazówkami profesjonalistów, dostarczając im pełnowartościowych materiałów do badań. Nauka obywatelska może przyjmować wiele form. Wolontariusze mogą pomagać, dostarczając próbek (pobranych zgodnie z instrukcją) jako materiału do dalszych analiz, np. laboratoryjnych. Inne projekty wymagają z kolei zbudowania i obsługi własnych przyrządów naukowych w celu zbierania danych eksperymentalnych. W niektórych badaniach potrzebne jest udzielenie pomocy obywateli w analizie danych zbieranych przez zawodowych badaczy np. poprzez rozpoznawanie i klasyfikowanie obrazów. Najczęściej naukowcy obywatelscy potrzebni są, aby pomagać gromadzić dane np. przeprowadzać pomiary, wykonywać fotografie, które następnie są analizowane przez profesjonalistów. Sposobów pomocy może jednak być tyle, ile pomysłów na badania mają profesjonalni naukowcy.
Zysk dla wszystkich!
Korzyści z badań naukowych z udziałem obywateli są wielostronne, choć czasem trudno je od razu dostrzec i zrozumieć.
Pierwszymi bezpośrednimi beneficjentami są profesjonalni naukowcy – otrzymują oni wiele cennych danych do dalszych analiz. Niestety obróbka danych, analizy statystyczne i interpretacja wyników są często czasochłonne, a badania prowadzone na szeroką skalę np. europejską, wymagają również współpracy i porozumienia między wieloma naukowcami, co jeszcze dodatkowo może wydłużyć czas do otrzymania ostatecznych konkluzji i ich opublikowania. Ostateczny wynik m.in. z tego powodu często nie trafia do wolontariuszy, którzy dostarczyli danych, powodując tym samym, że niektórzy zrażają się do brania udziału w kolejnych badaniach. Warto więc podkreślić, że w celu zapobiegania takim nieporozumieniom, zalecaną profesjonalistom praktyką jest zobowiązanie się już na początku współpracy do przekazania wolontariuszom ostatecznych konkluzji w ustalony sposób i w określonym czasie.
Wyniki uzyskane z wielu źródeł w badaniach obywatelskich dają pełniejszy i wiarygodniejszy obraz rzeczywistości niż dane tylko regionalne lub wycinkowe. W projektach np. na skalę europejską możliwe jest zebranie i porównanie danych pomiędzy krajami, strefami klimatycznymi lub z podobnych nisz ekologicznych w wielu lokalizacjach. Czym więcej danych, tym łatwiej można uzyskać wiarygodne wyniki, zidentyfikować i odrzucić skrajne anomalie, czy wyjątki oraz wskazać, jaka zmienność występuje w badanej grupie. Wnioski z takich szerokoskalowych badań mogą też być podstawą do zmiany np. w prowadzonej polityce rolnej Unii Europejskiej lub w politykach konkretnych krajów, albo posłużyć jako wskazówki np. dla rolników.
Oprócz zysków z wniosków wyciągniętych ze zrealizowanych we współpracy projektów, jakie ma całe społeczeństwo, także naukowcy obywatelscy zyskują w bezpośredni sposób w trakcie badań. Dla wiarygodności uzyskanych wyników konieczne jest, aby wszyscy postępowali zgodnie z taką samą, ustaloną przez profesjonalistów metodyką, a często także w określonym czasie. Wolontariusze, biorąc udział w takich badaniach, zyskują nowe umiejętności. Część badań wiąże się z koniecznością odbycia odpowiednich szkoleń, a wszystkie wymagają dyscypliny pracy oraz postępowania zgodnie z przedstawioną instrukcją bez żadnych odstępstw. Taka współpraca umożliwia też obywatelom zrozumienie metod prowadzenia badań, co ułatwia im późniejsze krytyczne analizowanie treści naukowych, jakie docierają do nich z różnych źródeł, a także ich odpowiednie interpretowanie. Ponadto dzięki zaangażowaniu członków społeczeństwa w badania naukowe finansowane z publicznych funduszy łatwiej jest zrozumieć obywatelom, dlaczego i w jakim celu użytkowana jest część płaconych przez nich podatków oraz sprawować niejako kontrolę nad tym procesem.
Nie takie proste jakby się mogło wydawać…
Niektóre projekty uwzględniające udział naukowców obywatelskich napotykają na wiele trudności. Część badań wymaga od wolontariuszy posiadania już pewnych umiejętności lub wiedzy. Na przykład badania związane z pszczołą miodną zakładają, że wolontariuszami będą pszczelarze posiadający swoje rodziny pszczele, które posłużą im jako obiekt badań. Ze względu zaś na wolontaryjny charakter konceptu nauki obywatelskiej uczestnicy takiego przedsięwzięcia nie mogą w większości przypadków liczyć na żadną finansową gratyfikację. Profesjonalni naukowcy często też borykają się z brakiem wystarczającego finansowania na działania marketingowe umożliwiające dotarcie do wszystkich osób potencjalnie zainteresowanych wzięciem udziału w takich przedsięwzięciach. Badania przyrodnicze często wymagają też wykonania ich w odpowiednim czasie, co stanowi kolejne wyzwanie dla profesjonalistów, którzy szybko muszą zrekrutować i odpowiednio przeszkolić wolontariuszy. Naukowcy coraz częściej starają się wprowadzać elementy nauki obywatelskiej do swoich projektów, ale nie wszyscy posiadają już odpowiednie doświadczenie w przygotowywaniu metodyki badań, która będzie wystarczająco zrozumiała dla naukowców obywatelskich m.in. o zróżnicowanym poziomie wykształcenia. Ponadto współpraca z obywatelami wymaga posiadania rozwiniętych umiejętności miękkich takich jak komunikatywność, wyrozumiałość i cierpliwość, które niektórzy profesjonalni badacze muszą rozwijać wraz ze zdobywaniem doświadczenia. Stąd ważne jest też, aby sami wolontariusze wykazywali się cierpliwością i wyrozumiałością dla badaczy, żeby wspólnie osiągnąć obrany cel i zbierać wiarygodne, użyteczne dane.
Zgłoś się jako wolontariusz!
Obecnie realizowanych jest coraz więcej projektów i badań uwzględniających udział naukowców obywatelskich. Owady zapylające jako bardzo ważny element środowiska oraz obiekt badań dają wiele możliwości do zaangażowania społeczeństwa w celu prowadzenia monitoringu oraz zebrania danych, które mogą dać wskazówki np. dla prowadzenia bardziej zrównoważonej i odpowiedzialnej gospodarki rolnej lub poprawy niektórych jej aspektów. Jednym z takich projektów prowadzonych na skalę europejską i finansowanych z funduszy Unii Europejskiej w programie Horyzont Europa jest projekt: „BeeGuards: Odporne pszczelarstwo i hodowla pszczół w celu ochrony naturalnych zasobów genetycznych i usług zapylania”. Projekt BeeGuards ma na celu wzmocnienie odporności europejskiego sektora pszczelarskiego w obliczu zmian klimatycznych poprzez opracowanie holistycznych strategii chowu i hodowli pszczół. Naukowcy z 16 krajów Europy, Izraela i Argentyny tworzący konsorcjum sprawdzają, w jaki sposób czynniki takie jak: gospodarka pasieczna, żywienie, stosowanie syntetycznych substancji chemicznych, globalne ocieplenie i ekstremalne zjawiska pogodowe oddziałują z czynnikami biotycznymi, takimi jak patogeny, pasożyty i mikrobiota oraz w jaki sposób te interakcje wpływają na zdrowie rodzin pszczelich i kondycję sektora pszczelarskiego.
Istotnym filarem projektu BeeGuards jest zaangażowanie pszczelarzy w naukę obywatelską. Jeśli jesteś pszczelarzem, Twoja pomoc będzie bardzo cenna w badaniu dotyczącym skuteczności nowych rozwiązań w pszczelarstwie. Masz wyjątkową szansę przetestowania innowacyjnego podejścia do gospodarki pasiecznej, prezentując jego korzyści szerszej społeczności pszczelarskiej. Co więcej, twoje zapiski i opinie dadzą cenny wgląd w to, jak proponowana metoda działa w praktycznych warunkach pasiecznych. Jesteśmy pewni, że Twoje doświadczenie zdobyte podczas tego badania dostarczy nam dodatkowych informacji, które można wykorzystać do ulepszenia i dostosowania tej metody do lokalnych warunków w Twoim regionie.
Jeśli lubisz obserwować rośliny i zapylacze, Twoja pomoc będzie nieoceniona w badaniu dotyczącym interakcji pszczół miodnych z dzikimi zapylaczami. W tym roku międzynarodowe grono naukowców projektu BeeGuards opracuje także metodykę prowadzenia spisów owadów odwiedzających kwiaty na obszarach wytyczonych w zależności od stopnia napszczelenia. Już teraz możesz się zgłosić jako wolontariusz do tego badania!
Aby zgłosić się do projektu jako naukowiec obywatelski, wejdź na stronę
- https://ec.europa.eu/eusurvey/runner/BeeGuardsCitizenScienceRegister? surveylanguage=PL
lub zeskanuj kod QR. W formularzu wybierasz, w którym z badań chcesz pomóc (możesz nawet w obu). Nie czekaj, bo pierwsze z badań rozpoczyna się już w tym roku!
mgr Magdalena Wilde
Pasieka Magdalena Wilde
dr inż. Jacek Jachuła
dr Aleksandra Splitt
Zakład Pszczelnictwa, Instytut Ogrodnictwa – Państwowy Instytut Badawczy
Finansowane przez Unię Europejską Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie opiniami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Unii Europejskiej. Unia Europejska ani organ przyznający pomoc nie ponoszą za nie odpowiedzialności.
