Pierzga. Zjawiska i przemiany zachodzące w przyniesionych obnóżach pyłku, cz.1

Słowo „pierzga” definiowane jest przez słowniki w oparciu o obserwacje pszczelarskie jako pyłek lub obnóża pyłku, ubite głowami pszczół w komórkach plastrów i poddane aktywności mikroorganizmów. Mikroorganizmy przetwarzają cukry z powierzchni ziaren pyłku i przestrzeni między nimi w kwas mlekowy, nieznacznie zakwaszając ich otoczenie i konserwując masy pyłku w komórce.

Pszczoła zrzucająca obnóża.
fot.© Milan Motyka

Znaczenie słowa pierzga

W masach zgromadzonego w komórkach pyłku zachodzi nie tylko fermentacja mlekowa, lecz również inne przemiany, z którymi dobrze się zapoznać. Warto również dowiedzieć się, jakie czynniki mają wpływ na dłuższe przechowywanie pyłku, żeby móc skutecznie go konserwować.

Artykuł jest próbą analizy zjawisk zachodzących w pyłku przyniesionym w postaci obnóży pyłkowych do komórek plastra pszczelego w oparciu o zebraną wcześniej wiedzę i poczynione obserwacje.

Pylniki i centralnie położony słupek w kwiecie maku polnego.
fot.© Artur Kania

Funkcje i cechy pyłku

Ażeby dobrze zrozumieć przemiany zachodzące w masach pyłku przyniesionych do ula, należy poznać pewne podstawy związane z powstawaniem pyłku, jego zbiorem i warunkami przechowywania w komórkach plastra. Te czynniki decydują o przemianach w masach ziaren pyłku i o tym jak długo zachowają nierozłożone i nieutlenione składniki odżywcze.

Pszczoły zwiadowczynie zanęcone intensywnym zapachem wytwarzanym przez kwiaty lub pszczoły zbieraczki zrekrutowane przez zwiadowczynie, lecą do kwitnącego łanu, ażeby zebrać określone produkty roślinne. Po pęknięciu pylników i wysypaniu, pyłek roślin owadopylnych jest eksponowany w kwiecie do czasu zebrania go przez owady.

Otwarte, dojrzałe pylniki znajdują się zwykle na powierzchni kwiatu, najczęściej otaczają słupek znajdujący się centralnie. Pszczoła zbiera ziarna pyłku do koszyczków, które znajdują się po zewnętrznej stronie 3 pary odnóży.

Zbieraczka, sczesując pyłek szczoteczkami znajdującymi się po wewnętrznej stronie tylnych odnóży, napełnia koszyczek i max. po 0,5-1 h powstaje para obnóży pyłkowych, czyli dwie grudki pyłku przypominające bochny chleba lub nasiona fasoli.

Pszczoła formuje obnóża pyłkowe w locie, podczas unoszenia się nad kwiatem, inaczej niż robi to z ładunkami żywicy. Im atrakcyjniejszy zapachowo i wymiarowo pyłek, tym zbieraczka zbiera go szybciej, szybciej formuje obnóża i częściej odwiedza rośliny pylące.

Ziarna pyłku zebrane z pręcików pylników są roślinnymi męskimi komórkami rozrodczymi, koniecznymi do zapłodnienia komórek jajowych i komórek centralnych znajdujących się w zalążni kwiatów żeńskich. Żywotność ziaren pyłku, czyli zdolność do kiełkowania i zapłodnienia zalążków przez „kwiatowe plemniki” w niewłaściwych warunkach jest czasowo ograniczona (rzadko dochodzi do kilku dni), różni się zależnie od gatunku rośliny i warunków środowiska.

Żywotne ziarno pyłku to takie, które po naniesieniu na znamię słupka chłonie wodę, pęcznieje i zaczyna kiełkować.

Zbieraczka pyłku na chabrze. Charakterystyczny, kremowy pyłek zbierany jest w dużych ilościach od początku czerwca do zbioru zbóż ozimych.
fot.© Artur Kania

Gdy pyłek trafi do gniazda

Pszczoły zbierają żywe ziarna pyłku, dlatego możliwe jest zapylenie. Obnóża pyłkowe przyniesione do ula są zrzucane z koszyczków do komórek pszczelich. Pszczoła po wejściu tyłem do komórek zrzuca obnóża pyłkowe, które następnie pszczoły ulowe ubijają głowami.

Zbieraczki pyłku nie muszą czekać na odbiór obnóży pyłkowych. Po pozostawieniu ich w komórkach plastra, mogą od razu lecieć po następne ładunki. Pszczoła uzupełnia komórkę do około ⅔ wysokości. Ze zgromadzonego blisko czerwiu pyłku korzystają najmłodsze pszczoły, w tym pszczoły karmicielki.

Obnóża pyłkowe utworzone z ziaren pyłku, przypominające ikrę ryb, tzw. kawior.
fot.© Artur Kania

Zjadając masy pyłku i trawiąc wnętrza ziaren, uzupełniają brakujące składniki w ciele tłuszczowym i w hemolimfie. Zgromadzone w hemolimfie składniki, podczas krążenia w ciele pszczół przekazywane są do różnych gruczołów, w tym mlecznych i woskowych.

Enzymy jelita środkowego, gruczołów mlecznych i woskowych, przemieniają składniki pokarmowe, w swoiste składniki charakterystyczne dla określonego gruczołu.

Konserwacja pyłku w gnieździe

Bakterie, które z różnych przyczyn znalazły się w masach kitu pyłkowego, pobierają i trawią znajdujące się w nim dodane przez pszczoły cukry, następnie wydalają kwas mlekowy i inne metabolity. Procesy zachodzące w tym czasie doprowadzają do zmian jakościowych i w niewielkim procencie ilościowych, w masach pyłku.

Niektórzy badacze wyraźnie określają, kiedy pyłek staje się pierzgą, wyznaczając granicę pojęciową i praktyczną tym produktom. Twierdzą, że już po tygodniu przebywania w komórkach masy pyłku ulegają przekształceniu w pierzgę.

Inni, na podstawie analiz i porównania składu pyłku po różnym czasie przechowywania, twierdzą, że są to 2 tygodnie. Niektórzy uważają, że pyłek zjadany jest przez pszczoły dopiero po tzw. „przetworzeniu” w pierzgę. Zależnie od warunków w gnieździe, gatunku pyłku, ilości dodanego przez pszczoły lepiszcza, miodu, nektaru lub syropu, czas przemian pozytywnych i negatywnych w masach pyłku może być różny i niekoniecznie musi trwać tydzień czy dwa.

Pszczoły przynoszą do ula obnóża pyłkowe z przeznaczeniem do bezpośredniej konsumpcji przez pszczoły młode, a nie do długiego przechowywania i nie po to, żeby go zakonserwować. Pyłek 2-dniowy lub 4-dniowy może być także konsumowany przez pszczoły.

Stawianie niepewnych przedziałów dla niezjedzonego pyłku, nie zawsze jest rozsądne. Ziarna w tym czasie stają się martwe, ich wnętrze nie podlega przemianom. Tłuszczowo-cukrowa otoczka ziaren pyłku wypełniająca przestwory między ziarnami, przetwarzana jest przez różnorodne bakterie.

Ilość powstającego kwasu mlekowego dla danego gatunku pyłku, zależy od ilości lepiszcza cukrowego, tj. nektaru lub miodu dodanego przez zbieraczki pyłku podczas formowania obnóży w trakcie zbioru. Ilość dodanych cukrów zależy także od tego, ile pierwotnie lepiszcza tłuszczowego znajdowało się na ziarnach.

Pszczoły zbierając pyłek z roślin, które nie wytwarzają kitu pyłkowego, podczas formowania obnóży muszą dodać więcej lepiszcza. Ilość powstałego kwasu obniża w niewielkim stopniu kwasowość produktu końcowego od wartości pH 4,1 i 5,9 do pH 3,8 - 4,3, (Herbert i Shimanuki 1978).

Ze względu na stałą konsystencję pierzgi i niejednolitą zawartość wody, przemieszczanie się bakterii między ugniecionymi obnóżami jest ograniczone. Według Warakomskiej (1987) pyłek magazynowany w komórce „przetworzony” traci właściwości uczulające.

Kwas mlekowy w pierzdze

Powszechnie uważa się, że kwas mlekowy w masach pyłku skutecznie konserwuje. Ze względu na to, że pyłek zawiera minimalne ilości kwasu mlekowego, od 0,1-1,5%, nie może zakwasić pyłku do tego stopnia, żeby go zakonserwować i nie chroni skutecznie mas pyłku przed psuciem.

Kwas mlekowy w takich ilościach spełnia głównie funkcje dietetyczne. Należy dodać, że nie tylko kwas mlekowy ma właściwości konserwujące, ale także kwas askorbinowy (Wit. C) oraz kwasy tłuszczowe znajdujące się kicie pyłkowym (może także inne składniki obecne w otoczce ziaren pyłku), jednak ich ilość nie zapewnia skutecznej ochrony.

Należy pamiętać, że w nieoptymalnych warunkach, w tych ilościach, żaden z wymienionych składników nie ma należytych właściwości konserwujących.

Słupki pierzgi pobrane z komórek plastrów. Widoczne nierówne warstwy ubitych obnóży pyłku.
fot.© Artur Kania

Kapusta podczas kiszenia traci pewne składniki, ale zyskuje na smaku i już po kilku tygodniach zaczyna się psuć. Pyłku przechowywanego w komórkach nie można porównywać z kapustą kiszoną, ogórkami i innymi produktami, w których fermentowane są także cukry do kwasu mlekowego.

W przypadku tych produktów fermentacja przebiega w warunkach wodnych, a pyłek jest przecież mączysty i raczej suchy. Cdn.

Artur Kania

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"