Rośliny użytkowe źródłem pokarmu dla pszczoły miodnej

Wśród roślin użytkowych wykorzystywanych przez człowieka w celach konsumpcyjnych, leczniczych, barwierskich lub kosmetycznych znajduje się wiele gatunków dostarczających pszczołom nektaru i/lub pyłku. Największe znaczenie dla pszczelarstwa mają gatunki uprawiane na dużych areałach (np. na plantacjach zielarskich, nasiennych), ale również mniejsze kwatery z tymi roślinami w przydomowym ogrodzie mogą stanowić uzupełnienie bazy pożytkowej.

Ogórecznik lekarski (=borak) – Borago officinalis L.
Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Jest rośliną jednoroczną wykształcającą wzniesioną łodygę o wysokości 20-70 cm z jajowatymi lub lancetowatymi liśćmi o pomarszczonej blaszce. Dolne liście osiągają długość do 30 cm, zaopatrzone są w oskrzydlony ogonek i tworzą rozetę, liście górne i środkowe są mniejsze, siedzące.

Ogórecznik lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Zarówno łodygę jak i liście pokrywają szorstkie włoski mechaniczne, od których prawdopodobnie wywodzi się łacińska nazwa rodzajowa Borago (łac. borra = krótka, sztywna szczecina). Z kolei greckie słowo borá oznacza potrawę, pożywienie, paszę, co związane jest z wykorzystywaniem rośliny (ze względu na ogórkowy smak ziela) jako dodatek do sałatek i surówek.

Ów smak był powodem, dla którego roślina zyskała polską nazwę „ogórecznik”. Kwitnienie rośliny przypada na VI-VIII. Zwisające kwiaty o średnicy około 3 cm zebrane są w luźne, rozgałęzione kwiatostany (skrętki). Pojedynczy kwiat żyje bardzo krótko, około doby.

Korona kwiatów początkowo jest różowa, z czasem zmienia kolor na żywoniebieski, rzadko bywa biała. Z płatków wyrastają białe wyrostki nazywane osklepkami. Bardzo charakterystyczny wygląd mają pręciki. Ich nitki są rozszerzone, zaopatrzone w wyrostki (obejmujące do połowy główki pręcikowe), a główki ściśle do siebie przylegają, tworząc stożkowato uformowaną rurkę, do wnętrza której wysypuje się pyłek.

Fasola wielokwiatowa – Phaseolus coccineus L.
Rodzina: Fabaceae – bobowate

Roślina w stanie naturalnym występuje w Ameryce, gdzie od dawna była uprawiana przez tamtejszych Indian, do Europy zaś dotarła w XVI w. Z natury jest byliną, zaś w klimacie umiarkowanym uprawiana jest jako roślina jednoroczna.

Fasola wielokwiatowa.
fot.© Aneta Sulborska

Wykształca długą (do 4 m), wijącą się (zawsze w lewą stronę) łodygę, dlatego wymaga podpór. Podobno, aby wykonać wokół tyczki jeden pełny obrót o promieniu równym 7,5 cm, roślina potrzebuje 10 min, a takich obrotów w ciągu dnia może wykonać nawet 16.

W uprawie, obok odmian tyczkowych, znajdują się także odmiany karłowe. Fasola wykształca duże, trójlistkowe liście. Jej kwiaty zebrane są w groniaste kwiatostany o długości do 40 cm wyrastające z kątów liści. Są duże (do 3 cm długości), długoszypułkowe i mają typową budowę motylkową.

Płatki korony najczęściej przybierają szkarłatny kolor, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa (łac. coccum = szkarłat, purpura, kolor szkarłatny), rzadziej biały lub różowy. Z powodu pięknych kwiatów roślina popularnie nazywana jest „pięknym jasiem”.

Kwitnienie trwa od końca VI do początku VIII. Owocem jest szorstki, łukowato zagięty strąk o długości do 16 cm. Do jego wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rośliny wywodząca się od greckiego słowa pháselos = lekkie czółno.

Nasiona barwy białej, czarnej, czerwonej z czarnymi plamkami lub fioletowej wykorzystywane są jako pożywienie. Roślina często sadzona jest także w celach ozdobnych.

Fasola jest rośliną ciepłolubną i najlepiej rośnie na ciepłych, słonecznych stanowiskach. Preferuje żyzne, próchniczne, przewiewne i szybko nagrzewające się podłoża. Nie toleruje przymrozków, niekorzystny jest też dla niej spadek temperatury do 1-2°C.

Źle reaguje na silne wiatry (które powodują mechaniczne uszkodzenia) oraz niedobór wody w glebie podczas kwitnienia (co prowadzi do zrzucania kwiatów). Rozmnaża się z nasion wysiewanych wprost do gruntu około 10-15 V (zaczyna kiełkować, gdy gleba ogrzeje się do ok. 11°C, optimum wynosi ok. 20°C) w odstępach co 50-60 cm.

Czarnuszka siewna – Nigella sativa L.
Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Tę jednoroczną roślinę można spotkać w uprawach zbóż (jako chwast), jest także chętnie uprawiana, zwłaszcza w krajach śródziemnomorskich. Wykształca wzniesioną łodygę dorastającą do 10-40 cm wysokości oraz głęboko wcinane (pierzastosieczne) liście z nitkowatymi odcinkami.

Czarnuszka siewna.
fot.© Aneta Sulborska

W VI-VIII (w zależności od terminu siewu) pojawiają się kwiaty o pojedynczym okwiecie. Ich strukturę tworzą białe listki okwiatu z niebieskimi żyłkami, liczne pręciki i 5-10-częściowo zrośniętych słupków. Nektarniki usytuowane są na wewnętrznym okółku listków okwiatu (po dwa na każdym).

Owoc stanowią zrośnięte na całej długości mieszki zawierające czarne, przyjemnie pachnące nasiona, które wykorzystywano w calach przyprawowych już od czasów asyryjskich. Z nasionami związana jest nazwa rośliny.

Hebrajskie ketzah, oznaczające nazwę gatunkową czarnuszki, tłumaczy się jako „czarny kminek”, zaś łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od słowa nigéllus, czarnuszek.

Nasiona czarnuszki stosowane są w piekarnictwie do posypywania pieczywa, stanowią dodatek do sałatek, a także wykorzystywane są w perfumerii i lecznictwie.

Czarnuszka najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych o wystawie południowej, na żyznych, próchnicznych, średnio zwięzłych glebach zasobnych w składniki pokarmowe, zwłaszcza wapń. Rozmnaża się z nasion wysiewanych w III-IV, w rzędy co 30-40 cm.

Nagietek lekarski – Calendula officinalis L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Roślina dorasta do 30-50 cm wysokości. Jej cykl życiowy trwa jeden rok. Wykształca wzniesioną, kanciastą i często rozgałęzioną łodygę, z której wyrastają pary liści. Dolne liście są szerokołopatkowate, całobrzegie, górne lancetowate o ząbkowanym brzegu z sercowatą nasadą obejmującą łodygę.

Nagietek lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Część nadziemna rośliny jest lepko, gruczołowato owłosiona oraz wydziela charakterystyczny, niezbyt przyjemny zapach. Kwiaty zebrane są w koszyczki o średnicy 2-5 cm wyrastające pojedynczo na szczytach łodyg. Listki okrywające dolną część kwiatostanu są zielone, szydlasto zaostrzone i orzęsione.

Kwiaty języczkowate ułożone na obwodzie koszyczka cechują się żółtą lub pomarańczową barwą, osiągają długość 1,5-2 cm i to z nich powstają owoce. Kwiaty rurkowate wypełniające wnętrze kwiatostanu są płonne o czarnopurpurowym kolorze.

Nagietki odznaczają się niewielkimi wymaganiami, niemniej najlepiej rosną na stanowiskach słonecznych i ciepłych oraz średnio zwięzłych i żyznych glebach. Można je rozmnażać przez wysiew owoców (bo to one stanowią materiał siewny) w ilości 7-8 kg/ha w IV-VI wprost do gruntu, w rzędy co 30-40 cm.

Po wschodach siewki należy przerwać, zostawiając między nimi odległość 15-20 cm. Rośliny dają też liczne samosiewy.

Cebula zwyczajna – Allium cepa L.
Rodzina: Amaryllidaceae – amarylkowate

To jedna z najstarszych roślin uprawnych kultywowana w wielu odmianach. Jest byliną, ale w uprawie utrzymuje się ją jako roślinę jednoroczną lub dwuletnią. Część podziemną rośliny stanowi różnokształtna cebula utworzona z ciemnoczerwonych, żółtych, białych lub pomarańczowych łusek.

Z cebul wyrastają obłe, dęte, niebieskawozielone liście tzw. szczypior. Pęd kwiatostanowy pojawia się w drugim lub trzecim roku uprawy.

Cebula zwyczajna.
fot.© Aneta Sulborska

Cebula preferuje stanowiska słoneczne oraz żyzne, przepuszczalne gleby o dużej pojemności wodnej. Można ją rozmnażać z siewu wprost do gruntu (III-IV), z rozsady oraz z dymki.

Cząber ogrodowy – Satureja hortensis L. Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest byliną o czterokątnej, rozgałęzionej łodydze osiągającej 30-50 cm wysokości. Liście są wąskołopatkowate lub równowąskie, całobrzegie, wyrastają naprzeciwlegle lub po 3 w okółkach. Część nadziemna rośliny jest krótko owłosiona oraz silnie i przyjemnie pachnie.

Cząber ogrodowy.
fot.© Aneta Sulborska

Kwiaty wyrastają po kilka z kątów liści tworząc jednostronne, pozorne kłosy. Kielich jest dzwonkowaty, korona zrosłopłatkowa, wargowa o długości do 6 mm. Cechuje ją liliowa, różowa lub biała barwa oraz obecność włosków i ciemniejszych plamek wskazujących owadom drogę do nektaru.

Kwitnienie trwa od VI do IX. Owocem jest czterodzielna rozłupnia. Nazwa Satureja wywodzi się od łacińskiego słowa sáturo = wypełniam, nasycam, gdyż roślina od zamierzchłych czasów użytkowana była jako korzenna przyprawa kuchenna, zwłaszcza do potraw z roślin strączkowych.

Stanowi składnik pieprzu ziołowego a także bułgarskiej czubricy. Olejek eteryczny pozyskiwany z rośliny służy do aromatyzowania zup, pieczywa i konserw. Cząber wykorzystywany jest także w fitoterapii i kosmetyce. W średniowieczu uważany był za afrodyzjak.

Starożytni Rzymianie mieszali go z octem i używali jako sosu.

Lubczyk ogrodowy (= lubszczyk) – Levisticum officinale W. D. J. Koch Rodzina: Apiaceae – selerowate

Tradycja uprawy lubczyku w Europie sięga VIII w. Bylina wykształca żeberkowaną, pustą w środku, w górze silnie rozgałęzioną łodygę, dorastającą do 1,2 m wysokości. Liście mają podwójnie pierzastą blaszkę. Drobne, pachnące kwiaty (pszczoły ponoć lubią ich zapach) o niewyraźnym kielichu i zielonkawożółtej, pięciopłatkowej koronie pojawiają się w VI-VII, tworząc baldachy na szczytach łodyg.

Elementy generatywne kwiatu stanowi pięć pręcików i jeden słupek, którego zalążnię otacza pierścień tkanki nektarnikowej. Kwitnienie jednego kwiatostanu trwa około 6-8 dni. We wszystkich organach rośliny występuje olejek lotny nadający roślinie bulionowy zapach i smak.

Lubczyk ogrodowy.
fot.© Aneta Sulborska

Owocem jest podwójna rozłupnia. Korzenie i liście znalazły zastosowanie jako przyprawa kuchenna. Używane są także do aromatyzowania likierów, papierosów i słodyczy. Młode pędy i liście można wykorzystywać jako warzywo. Wyciąg z ziela jest jednym ze składników przyprawy maggi oraz stanowi dodatek przy produkcji kostek rosołowych.

Ponadto lubczyk znalazł zastosowanie jako roślina kosmetyczna i lecznicza. Dawniej stanowił antidotum na ukąszenia węży, stosowano go także jako afrodyzjak (czasami nazywany jest „zielem miłości”) oraz jako dodatek do kąpieli. Miał również chronić przed niepogodą i czarami.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"