NAUKA W PASIECE

Pszczoła, która lubi kokę

W książce E. E. Schmitta „Kobieta w lustrze” możemy przeczytać, że tylko ludzie, spośród wszystkich zwierząt, stosują używki. Oczywiście jest to błędne stwierdzenie - już dawno odkryto, że delfiny narkotyzują się rozdymkami (ryby wydzielają psychoaktywną tetrodotoksynę), słonie zajadają się sfermentowanymi owocami, a konie z przyjemnością jedzą narkotyczną ostrołódkę (Oxytropis DC.). A pszczoły? Czy społeczność pracoholików może pozwolić sobie na „odjazd”?

fot.© Pixabay

Roślina dealerem

Zacznijmy od tego, że pszczoły miodne i trzmiele bardzo słabo wykrywają obecność związków toksycznych w nektarze. Rośliny zazwyczaj produkują substancje, które pobudzają i uzależniają pszczoły, oferując związki takie jak kofeina czy nikotyna.

Wszelkie substancje psychoaktywne i trujące przede wszystkim odstraszają roślinożerców, jednak ich obecność w nektarze wpływa na owady. Według zespołu Erin Jo Tiedeken [2014] pszczoły miodne i trzmiele nie unikają kwiatów, których nektar zawiera substancje niekorzystnie wpływające na ich kondycję, co wskazuje na problemy z nauką rozpoznawania obecności toksyn w nektarze.

Ale czy na pewno o to chodzi? Czy pszczoły nie zapamiętują, które kwiaty dają im „kopa”? Zacznijmy od substancji, od której uzależniona jest większość z nas...

Kawa na ławę

Kofeina – używka, dzięki której nasz mózg może funkcjonować w poniedziałek – jest substancją popularną wśród pszczół miodnych. Nad jej wpływem na owady pochylili się naukowcy z Haify i odkryli, że kwiaty kawy arabskiej (Coffea arabica) są chętniej odwiedzane niż bogate w pełnowartościowy nektar kwiaty roślin pożytkowych rosnących w pobliżu [Singaravelan i in. 2005].

Nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie to, że kofeina… uzależnia pszczoły. Robotnice odwiedzały kwiaty kawy, nawet gdy przestały nektarować. Niechętnie szukały nowych źródeł pokarmu. Dalsze badania wykazały, że jeśli w otoczeniu pasieki znajduje się 40% roślin zawierających w nektarze nawet małe dawki kofeiny, to produkcja miodu w każdej rodzinie pszczelej spada o 15% na dzień.

Autorka badań podkreśliła, że produkcja nektaru z kofeiną jest korzystna wyłącznie dla rośliny [Couvillon 2015].

Kofeina działa nie tylko na ludzi, lecz także na pszczoły.
fot.© Unsplash

Palenie poważnie szkodzi tobie i pszczołom w twoim otoczeniu

O ile kofeina to alkaloid, który dość łatwo możemy odstawić, o tyle nikotyna to psychostymulant cięższego kalibru. Osoby zmagające się z nałogiem wiedzą, że wychodzenie z uzależnienia od papierosów jest bardziej problematyczne.

Nikotyna to tak naprawdę neurotoksyna i nawet okazjonalne podpalanie ma niekorzystny wpływ na mózg ssaków [Abreu-Villaça 2003]. Nikotyna naturalnie występuje w tkankach takich gatunków roślin jak: tytoń bakun (Nicotiana rustica L.), tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum L.), trojeść amerykańska (Asclepias syriaca L.) i Duboisia hopwoodii (krzew występujący tylko w Australii).

Przeprowadzono niewiele badań nad wpływem nektaru z kwiatów tytoniu szlachetnego na pszczoły, ponieważ tej rośliny nie pozyskuje się dla owoców, lecz liści.

W nektarze lipy drobnolistnej (Tilia cordata) w śladowych ilościach występuje nikotyna.
fot.© Wikipedia.org

Pszczeli klub AA

W naszych warunkach klimatycznych pszczoły mają łatwiejszy dostęp do alkoholu niż do kofeiny czy nikotyny. W końcu fermentacja cukrów, np. z jabłek, zachodzi dość łatwo i szybko a przecież drobnym owadom niewiele trzeba, by się odurzyć.

Zresztą sam nektar może zacząć fermentować jeszcze w kwiecie. Pszczoły miodne to zapalone amatorki alkoholu i dlatego często wykorzystywane są w badaniach nad lekami wspierającymi leczenie alkoholizmu. Większość zwierząt stroni od kieliszka.

Tymczasem pszczoła potrafi wypić ekwiwalent 10 litrów wina wypitych przez człowieka przy jednym posiedzeniu. Charles Abramson z Uniwersytetu w Ohio, który bada alkoholizm, stwierdził: „Pszczoły są w stanie wypić czysty etanol, a nie znam żadnego innego stworzenia, który pije czysty etanol – nawet studenci tego nie robią!” [Boozing bees].

Batalia między entuzjastami marihuany (czy raczej suszonego ziela konopi indyjskiej (Cannabis indica Lam.)) a przeciwnikami narkotyków, trwa w najlepsze. Za osławione właściwości psychoaktywne tej rośliny, odpowiada w największej mierze związek THC (tetrahydrocannabinol) działający psychoaktywnie na mózg człowieka.

Tkanki rośliny zawierają również związki o właściwościach leczniczych, m.in. CBD (kannabidiol) działającym przeciwlękowo, terapeutycznie i przeciwpsychotycznie. Obie te substancje są kannabinoidami, czyli organicznymi substancjami chemicznymi, które oddziałują na receptory kannabinoidowe w mózgach większości zwierząt, powodując różnorodne reakcje.

Morfeusz i pszczoła

Morfina, wchodząca w skład opium, znana jest jako silny środek odurzający i przeciwbólowy. Ma właściwości uspokajające i nasenne. Po raz pierwszy została wyizolowana w 1805 r. przez niemieckiego farmaceutę, Friedricha Sertürnera, który nadał jej nazwę od greckiego boga snu, Morfeusza.

Naturalnym źródłem morfiny są torebki maku lekarskiego (Papaver somniferum L.). Kwiaty tego gatunku nie wytwarzają nektaru. Dostarczają pszczołom wyłącznie pyłku doskonałej jakości. Z tej rośliny pozyskuje się również opium i pochodną tych związków, czyli heroinę.

Mak nie dostarcza nektaru. Jednak nie powstrzymało to naukowców, przed podaniem pszczołom morfiny.
fot.© Jens Vogel, źrodło: Unsplash

Natomiast zdolności poruszania się pszczół pod wpływem morfiny nie uległa pogorszeniu. Mało tego! Te karmione narkotykiem przez 2 lub 4 dni, były szybsze niż pszczoły z kontroli. Jednak dłuższe przyjmowanie opiatu powodowało wyrównanie tempa w grupie kontrolnej i testowej.

Przyjmowanie narkotyku nie miało wpływu na masę pszczół.

„Breaking bad” wersja pszczela

Podawanie pszczołom narkotyków takich jak amfetamina, kokaina, nikotyna i morfina zmieniało morfologię dendrytów i kolców dendrycznych neuronów, w kilku regionach mózgu związanych z odbieraniem bodźców motywacyjnych, nagrody i nauki.

Te badania sugerują, że narkotyki „reorganizują” połączenia synaptyczne w niektórych rejonach mózgu, co powoduje zaburzenia poznania. Używki to bomba z opóźnionym zapłonem. Wyjaśniają tym samym, dlaczego efekt działania morfiny na pszczoły był widoczny podczas jej regularnego podawania dopiero po pewnym czasie.

Pszczoły miodne to organizmy modelowe, które mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia uzależnień u ludzi. Tak jak w przypadku naszego społeczeństwa używki niszczą rodziny (jak pszczoły, które są wyrzucane z ula po wypiciu alkoholu), doprowadzają do upadków przedsiębiorstw (obniżenie wydajności rodzin pszczelich po kofeinie) czy nie są w stanie funkcjonować jako jednostki (pszczoły przechodzące syndrom odstawienia po kokainie).

Pszczoły przypominają nam, że lepiej nie przesadzać z używkami - nawet z kawą.

Martyna Walerowicz

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"