PRZYRODA WOKÓŁ PASIEKI

Rośliny użytkowe źródłem pokarmu dla pszczoły miodnej, cz. 2.

Tak jak wspomniano w poprzedniej części artykułu rośliny użytkowe wykorzystywane przez ludzi do różnorodnych celów, mogą być świetnym źródłem pokarmu dla pszczół. Osoby, które tworzą swój ogród, by nie tylko cieszył oko, lecz również dostarczał owoców, warzyw czy ziół, mogą sadzić w nim gatunki przydatne także dla pszczół.

Hyzop lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Hyzop lekarski (= józefek) – Hyssopus officinalis L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest byliną o krzewiastym pokroju, którą cechuje silny, aromatyczny zapach przypominający nieco kamforę. Jej uprawa została rozpowszechniona dzięki zakonnikom i ich przyklasztornym ogrodom. Roślina wykształca silny korzeń palowy oraz wzniesione, czterokanciaste pędy o długości do 50 cm, które od dołu drewnieją.

Liście wyrastają naprzeciwlegle. Mają lancetowaty lub równowąski kształt, są drobne, siedzące, wiecznie zielone. Cechuje je obecność jednego nerwu oraz włosków gruczołowych odpowiedzialnych za produkcję olejku eterycznego.

Kwiaty wyrastają po 7–15 z kątów liści tworząc jednostronne, kłosowate kwiatostany. Korona jest dwuwargowa o niebieskofioletowej, rzadziej białej lub różowej barwie. Kwitnienie trwa od końca VI do VIII. Etymologia łacińskiej nazwy rodzajowej rośliny jest niejasna, być może nawiązuje do greckiego słowa hyssós = włócznia, dzida, na której podano umierającemu Chrystusowi gąbkę namoczoną octem i hyzopem.

Do końca nie wiadomo czy tamten hyzop można utożsamiać ze współczesnym gatunkiem. Owoc to poczwórna rozłupnia. Od wieków roślinę wykorzystywano w celach leczniczych (działa napotnie, wykrztuśnie, stymulująco i wiatropędnie) i przyprawowych.

Stosowana jest przy produkcji likierów (m.in. francuskiego Chartreuse, benedyktyńskiego) i wermutów oraz w przemyśle perfumeryjnym. Na Bliskim Wschodzie ze sfermentowanych liści sporządza się niskoalkoholowe sorbety. Kwiaty mogą stanowić dodatek do różnych potraw.

W krajach protestanckich gałązki hyzopu wkładane były między karty książeczek do nabożeństwa i śpiewników, co miało chronić przed zaśnięciem podczas długich kazań. Hyzop jest także wykorzystywany jako roślina ozdobna. Zimą chętnie zjadają go (a tym samym uszkadzają) zające.

Lawenda wąskolistna.
fot.© Aneta Sulborska

Lawenda wąskolistna (= lawenda lekarska, lawenda zwykła, lawenda prawdziwa) – Lavandula angustifolia Mill.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest wiecznie zieloną byliną o charakterystycznym, przyjemnym zapachu. Wykształca głęboki system korzeniowy (do 2 m długości) oraz filcowato owłosione, rozgałęzione łodygi z lancetowatymi lub równowąskimi liśćmi o podwiniętym brzegu.

Wyrastają one naprzeciwlegle na bardzo krótkich ogonkach bądź są siedzące (pozbawione ogonków), osiągają długość 2-5 cm. Kwiaty zebrane są na szczycie pędów w kłosokształtne kwiatostany. Ich korona jest dwuwargowa, niebieskofioletowa o długości 8-12 mm.

Kielich cechuje niebieska barwa oraz duże zagęszczenie włosków gruczołowych produkujących olejek eteryczny. Kwitnienie zaczyna się w VI i trwa do VIII. Po przekwitnięciu zaleca się przycinanie roślin – wówczas się rozkrzewią i będą obficiej kwitły.

Lawenda najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych, ciepłych, o wystawie południowej. Podczas mroźnych, bezśnieżnych zim może przemarzać, dlatego zaleca się jej okrywanie na zimę. Preferuje gleby średnio zwięzłe, przepuszczalne, żyzne, ciepłe i zasobne w wapń.

Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku późną jesienią lub wczesną wiosną pod osłonami po wcześniejszej stratyfikacji (w wilgotnym piasku przez 1,5-2 miesiące w temperaturze 0-3°C). Innym sposobem jest rozmnażanie wegetatywne przez podział starszych egzemplarzy lub sadzonki wierzchołkowe pozyskiwane przez odcinanie pędów (i ukorzenianie ich w inspektach lub pod osłonami) lub kopczykowanie (egzemplarze mateczne przycięte na wysokość 10-15 cm przysypuje się ziemią na około rok, po czym wiosną rozgarnia się kopczyk i odcina ukorzenione sadzonki).

Prawoślaz lekarski.
fot.© Aneta Sulborska

Prawoślaz lekarski – Althaea officinalis L.

Rodzina: Malvaceae – ślazowate

Jest byliną wykształcającą podziemne, grube kłącze, z którego wyrasta wiele mięsistych korzeni. Część nadziemną stanowią liczne, słabo rozgałęzione łodygi o wysokości do 1,5 m. Liście mają sercowaty lub okrągławy zarys oraz karbowany brzeg.

Dolne są pięcioklapowe, górne trójklapowe, jedne i drugie – ostro zakończone. Osiągają długość do 15 cm, na łodydze rozmieszczone są skrętolegle. Zarówno łodyga jak i liście pokryte są włoskami, które nadają roślinie srebrzysty odcień.

Kwitnienie przypada na VII-VIII a często przedłuża się do IX. Kwiaty wyrastają w pęczkach umieszczonych w kątach liści. Kwitnienie rozpoczyna się od niżej położonych kwiatów, następnie obejmuje środkowe i górne. Pojedynczy kwiat żyje 3-4 dni, dlatego też obok kwiatów świeżo rozkwitłych znajdują się również przekwitnięte.

Korona kwiatów ma barwę bladoróżową lub białą oraz średnicę do 5 cm. Owocem jest rozłupnia. Bogate w śluzy liście, kwiaty i korzenie rośliny wykorzystywane są w lecznictwie (już od starożytności), zwłaszcza w chorobach górnych dróg oddechowych (głównie przy suchym kaszlu).

Wodne wyciągi z prawoślazu pomocne są przy uszkodzeniach błon śluzowych żrącymi substancjami i gorącymi płynami. Zewnętrznie roślinę stosuje się na czyraki, wrzody, oparzenia i w stanach zapalnych skóry.

O wykorzystaniu prawoślazu w fitoterapii informuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słów gr. álthos = lek, środek leczniczy lub althaino = leczę, pomagam zdrowiu. Korzenie znalazły także zastosowanie w cukiernictwie.

Z kwiatów można przyrządzać herbatę a z łodyg pozyskiwać włókno.

Słonecznik zwyczajny.
fot.© Aneta Sulborska

Słonecznik zwyczajny – Helianthus annuus L.
Rodzina: Asteraceae – astrowate

Słonecznik jest jednoroczną rośliną pochodzącą z Ameryki Północnej, gdzie od dawna był uprawiany i wykorzystywany przez Indian. Do Europy dotarł w XVI w. jako roślina ozdobna. Dopiero w XIX w. w Rosji roślinę zaczęto uprawiać na szerszą skalę, by z jej nasion wytłaczać olej.

Słonecznik wykształca długą (1-2,5 m wysokości), rozgałęzioną w górnej części i pokrytą szorstkimi włoskami łodygę, która wewnątrz wypełniona jest gąbczastym rdzeniem. Liście mają owalnie sercowaty kształt, zaostrzony wierzchołek i piłkowany brzeg, wyrastają na długich ogonkach.

Kwiaty zebrane są w koszyczkowate kwiatostany o średnicy 30-70 cm. Jeden koszyczek tworzy około 1500 kwiatów.

Słonecznik wymaga głębokich, przepuszczalnych i żyznych gleb. Lubi słoneczne stanowiska. Rozmnaża się z nasion wysiewanych w V-VI co 50-100 cm.

Szałwia lekarska.
fot.© Aneta Sulborska

Szałwia lekarska – Salvia officinalis L.
Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest balsamicznie pachnącą byliną o rozgałęzionej, szarokutnerowato owłosionej łodydze dorastającej do 60-70 cm wysokości. Uprawia się ją prawie w całej Europie i Ameryce Płn. Wykształca lancetowate, częściowo zimotrwałe liście o długich ogonkach.

Kwitnie w VI-VII. Jasnofioletowe kwiaty zebrane są po 5-10 w nibyokółki na szczycie łodygi. Kielich jest dwuwargowy, dzwonkowaty, z włoskami wydzielniczymi na powierzchni. Korona kwiatu osiąga do 3 cm długości i składa się z dwóch warg – górna jest prawie prosta, dolna z trzema łatkami.

Tkanka produkująca nektar zlokalizowana jest u podstawy zalążni słupka. Owoc to rozłupnia, która po dojrzeniu rozpada się na prawie kuliste, cztery rozłupki w czarnym kolorze. Szałwia już od starożytności wykorzystywana była w lecznictwie (wykazuje działanie przeciwzapalne, ściągające i dezynfekujące, m.in. zalecana jest przy nadmiernej potliwości) i kosmetyce.

Stanowi także przyprawę do sałatek, ryb i warzyw. Od tego gatunku pochodzi nazwa całego rodzaju wywodząca się od łacińskiego słowa salvus, czyli zdrowy lub salvare = uzdrawiać. Liście (dodawane do tłustych potraw, w postaci herbaty) ułatwią trawienie, a napar z nich można zastosować do przemywania ran.

Olejek szałwiowy służy jako utrwalacz zapachów w perfumerii. Uważa się, że liście odstraszają mole. Można nimi czyścić zęby, wyrabia się z nich płyny do ust i pasty do zębów. Włożone miedzy karty modlitewników miały chronić kobiety przed zasypianiem w kościele podczas nudnych kazań.

Herbata szałwiowa stanowiła popularny napój w Anglii, zanim zastąpiła ją herbata czarna. W antycznym Rzymie uważana była za roślinę świętą. Naparem z ziela można przyciemniać siwe włosy.

dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"