Z artykułu dowiesz się m.in.:

• czy pszczoła miodna zapyla większość roślin uprawnych;
• czy dzikim zapylaczom potrzeba tylko większej ilości kwiatów;
• czy produkcja żywotnych nasion wymaga jednoczesnej obecności dwóch okazów roślin różnej płci.

Niejasności związane z terminami „pszczoła” i „zapylacz” w kampaniach społecznych: uproszczenia, pomyłki, beewashing, cz. 1.

Światowy Dzień Pszczół 20 maja oraz Wielki Dzień Pszczół 8 sierpnia celebrowane są w Polsce coraz szumniej. Wzmożenie w sprawie dzikich zapylaczy zaczyna się już wczesną wiosną, gdy w wielu miejscach może jeszcze leżeć śnieg, mianowicie 14 marca w Światowy Dzień Motyli. W powszechnej opinii ścierają się dwie narracje: proekologiczna, o niezbędności pszczół i motyli dla ludzkości oraz antyekologiczna, o konieczności dalszego czynienia sobie Ziemi poddaną i bezwzględnej walki z ekoterroryzmem.

Dzięki wysiłkom nauczycieli, urzędów i NGOSów nie tylko pszczelarze, lecz całe społeczeństwo docenia kluczowe znaczenie pszczoły miodnej dla ludzkości. Ludzi dzieli jedynie taktyka w kwestii troski o dobrostan Apis mellifera.

Niekiedy znaczenie tych udomowionych błonkówek wręcz się przecenia. Pamiętajmy bowiem, że 99% dwucukrów zużywanych przez ludzi i zwierzęta gospodarskie wyprodukowanych zostało przez ledwie dwa gatunki roślin: trzcinę cukrową i buraka cukrowego. Tylko 1% czerpiemy z miodów. Znaczenie brzóz Betula, klonów cukrowych Acer saccharum, jubei okazałej (palmy miodowej) Jubaea chilensis, arengi pierzastej (winosłoczy cukrowej) Arenga pinnata czy daktylowca leśnego Phoenix sylvestris jako źródeł mono- i disacharydów jest pomijalne [Gonzalez i in. 2009, Sanyang i in. 2016, Prasad, Shivay 2020, Ali i in. 2021, Jara i in. 2022]. Z drugiej strony pszczelarzom oraz wielu innym ludziom ciężko pogodzić się z tezą o nadmiernym napszczeleniu krajów wysokorozwiniętych, oraz o konkurencji między pszczołą miodną a wieloma dzikimi zapylaczami [Garibaldi i in. 2013, Celary, Flaga 2015, Rader i in. 2016, Warecki 2019, Cole i in. 2020, Kajzer-Bpnk, Kierat 2020, Wignall i in. 2020, Angellela i in. 2021, Kierat i in. 2021, 2022, Płaskonka i in. 2024].

Dlatego warto przyjrzeć się mitom, nadmiernym uproszczeniom w przestrzeni medialnej i półprawdom, rozpowszechnionym w społeczeństwie, zwłaszcza podczas ocierających się o beewashing¹ kampanii edukacyjnych i promocyjnych rozmaitych korporacji. Poniższy „zbiór bzdur” o A. mellifera, dzikich zapylaczach, wreszcie samym procesie zapylania zestawiłem na podstawie swego wieloletniego doświadczenia edukatora, dziennikarza naukowego oraz łąkarza miejskiego.

Mit/nadmierne uproszczenie: większość roślin uprawnych potrzebuje A. mellifera do wydania nasion. Błąd! Większość okrytozalążkowych zależna jest od zwierzęcych nośników pyłku, przede wszystkim owadów, ptaków i nietoperzy. Tym niemniej akurat wśród głównych plonów mamy nadreprezentację gatunków wiatropylnych: pszenica, ryż, kukurydza oraz trzcina cukrowa. Niektóre warzywa, rośliny pastewne i ozdobne wymagają trzmieli Bombus, ew. trzmieli i zawisaków Sphingidae. Dotyczy to m.in. wielu koniczyn, lucerny, bobu, wyki czy orlików. Szereg warzyw (pomidory, oberżyny) i owoców jagodowych (borówki) najskuteczniej zapylany jest przez samotnice stosujące zapylanie wibracyjne (ang. buzz pollination). Istnieją rośliny uprawne niezależne od pszczoły miodnej, choć zależne od innych, zwierzęcych przenosicieli pyłku np.:

Mit/nadmierne uproszczenie: Na całym świecie giną pszczoły miodne. Fakty: Rodzin pszczoły miodnej w skali świata przybywa. Lokalnie zdarzają się przypadki wytrucia pestycydami bądź masowego padania wskutek nieprawidłowego leczenia. Dodajmy tu od razu, że przybywa także kilku innych gatunków błonkówek, udomawianych właśnie i hodowanych komercyjnie przez człowieka, szczególnie pewnych trzmieli, samotnic (np.: murarki rudej Osmia rufa) tudzież melipon (pszczół bezżądłowych Meliponinae) [Celary, Flaga 2015, Kierat i in. 2021, 2022]. Odtwarzają się populacje nielicznych gatunków samotnic, jakie w toku ewolucji nauczyły się czerpać korzyści z presji człowieka i doczekały zmiany naszego stosunku do martwego drewna, upowszechnienia miejskich łąk i pasów kwiatowych na wsiach np. zadrzechni fioletowej Xylocopa violacea na południu Polski [Regner i in. 2016]. Jednak zdecydowana większość rodzimych, dzikich błonkówek i w ogóle stawonogów szybko wymiera. Jedną z fundamentalnych przyczyn tego „szóstego wielkiego wymierania” owadów stała się presja ze strony nielicznych gatunków hodowanych przez człowieka [Banaszak 2000, Kajzer-Bonk, Kierat 2020, Warecki 2019, Wignall i in. 2020, Kierat i in. 2022]. Parki narodowe i rezerwaty dość dobrze spełniają swoją rolę ostoi rzadkiej entomofauny oraz niezbędnych im roślin, jednak utworzono ich zbyt mało [Kowalczyk, Watała 1991, Kowalczyk, Kurzac 2003, 2007; Kowalczyk, Szczepko 2004]. Hoteliki dla owadów oraz sandaria² to krok w dobrym kierunku jako zamiennik utraconych siedlisk naturalnych i półnaturalnych, także w warunkach miejskiej wyspy ciepła. Miejscami mogą jednak szkodzić jako „rozsadniki” inwazyjnych gatunków obcych, wyniszczających rodzime błonkówki czy muchówki [Papanikalaou i in. 2017, Geslin i in. 2020, Russo i in. 2021, Płaskonka i in. 2024].

Mit/nadmierne uproszczenie: Dzikimi zapylaczami są tylko motyle, ćmy oraz dzikie pszczoły. Fakty: Zapylania dokonują także siły przyrody nieożywionej (wiatr i woda) oraz wiele grup zwierząt (od ptaków i nietoperzy, przez drobne, nadrzewne torbacze, małpiatki i gekony, po ślimaki). W Europie, w tym w Polsce niezwykle ważną grupą zapylaczy pozostają bzygi Syrphidae. Bzygowate świadczą też szereg innych usług ekosystemowych np.: oczyszczają wody słodkie i osady denne (podrodzina Eristalinae), jak również tępią mszyce w naszych uprawach (podrodzina Syrphinae) albo gąsienice ciem niepożądanych w lasach i sadach (np.: milik dziwaczek Xandrus comtus). Życie Syrphidae bywa fascynujące. Wiele z nich udaje osy, a fruwa równie sprawnie jak śmigłowce i kolibry (potrafiąc zawisnąć w powietrzu albo lecieć w tył). Trzmielówka łąkowa Volucella bombans nie tylko wygląda jak trzmiel, lecz również podrzuca niczym kukułka swoje jaja prawdziwym trzmielom i samotnicom, a jej potomstwo wyżera czerw dzikich pszczołowatych [Bańkowska 1963, Król 1997, Kelm i in. 2009, Krawczyk i in. 2011, Campbell i in. 2012, Miranda i in. 2013, Ben-Issa i in. 2017]. Nic dziwnego, że w UK, Francji czy Niemczech wydaje się albumy do oznaczania tych muchówek, przeznaczone dla dzieci, seniorów, rolników czy wędkarzy np.: Rotheray [1993], Ball i Morris [2000], Stubbs i Falk [2002], van Veen [2004] czy Skevington [2019]. Przybywa także poradników nt. doboru roślin ściągających bzygi do warzywnika dla plantatorów i działkowiczek jak: Strader [2013] czy Bot, van de Meutter [2023]. Ukazują się książki popularnonaukowe o charakterze gawęd, wspomnień badaczy, zbioru esejów itd., upowszechniające znajomość Syrphidae w całym społeczeństwie np.: Sjöberg [2014]. Niestety nawet w poważnych, polskich gazetach i portalach o środowisku zdarzało się mylenie bzygów z gzami, bo to i nazwy podobne w wielu językach, i larwy pędzą czasem taki sam tryb życia, i samce w sumie też gustują w kwiatach [Bańkowska 1963, Kazimierczak, Górski 2006]. Pozostaje smutnym paradoksem, że polskie badaczki wniosły wielki wkład w poznanie fauny Syrphidae Mongolii, Korei Północnej i Chin [Bańkowska 1998, 1999 i 2000], jak również niektórych polskich hotspotów bioróżnorodności jak Puszcza Białowieska, Bieszczady czy Dolina Nidy [Bańkowska 1961, 1963 i 1971], natomiast znajomość tej grupy dzikich zapylaczy w Polsce praktycznie zanikła poza wąskim gronem faunistów. Akurat w momencie gdy trzeba je monitorować i chronić ich siedliska w ramach Nature Restoration Law!

Mit/nadmierne uproszczenie: Mrówki uwijające się po śliwach w sadzie, „białych akacjach” na pasieczysku czy po „mimozach” (prawdziwych akacjach)³, obserwowanych na urlopie w Meksyku, też zapylają kwiaty. Fakty: mrówki, choć są błonkówkami dość blisko spokrewnionymi z pewnymi osami, choć mają niezaprzeczalne zasługi dla rozsiewania nasion wielu roślin, to są prawdziwymi antyzapylaczami. W toku ewolucji szereg roślin „nauczyło się” płacić mrówkom przy pomocy nektariów pozakwiatowych za ochronę przed roślinożercami (jak gąsienice ciem w polskich sadach, a żyrafy na sawannach Afryki) tudzież za omijanie kwiatów/kwiatostanów. Niewiele substancji szkodzi pyłkowi i słupkowi tak mocno jak kwas mrówkowy. Udowodniono to dla Brassica (kapusty, rzepaku i gorczycy) i Acacia. Mimo milionów lat koewolucji mrówek z okrytozalążkowymi naukowcom trudno było wskazać gatunki niewątpliwie zapylane, a nie okradane z pyłku i nektaru przez owady. Storczyk Leporella fimbriata zapylany jest przez samce mrówek, a nie dajmy na to pszczół i os, na drodze pseudokopulacji. Opinie badaczy różnią się odnośnie do roli mrówek jako dodatkowych zapylaczy gatunków o niepozornych, ubogich w nektar kwiatach [Peakall 1989, Rostas, Tautz 2011, del Toro i in. 2012].

Mit/nadmierne uproszczenie: Aktywność pszczół i reszty owadów to warunek konieczny, ale niewystarczający do zawiązania nasion przez rośliny. Produkcja żywotnych nasion wymaga jednoczesnej obecności dwóch okazów roślin różnej płci. A przynajmniej różnych odmian. Fakty: różne rośliny potrzebują różnych warunków do wydania zdrowych nasion. U gatunków dwupiennych produkcja nasion wymaga obecności osobników męskich i żeńskich oraz dogodnych warunków transferu pyłku. Tym niemniej nie każda roślina dwupienna potrzebuje akurat Apis mellifera jako tragarza pyłku. Chociażby jemiołę zapylają muchy; konopie, pokrzywę, wiele wierzb i cisa wiatr. Od wiatru zależne są tak istotne warzywa jak szpinak warzywny (podczas gdy szpinak nowozelandzki vel trętwian będzie samopylny) i tak znane źródło olejów jak oliwka (choć nowsze obserwacje sugerują pozytywny wpływ pszczoły miodnej). Nawet dla gatunków typowo obcopylnych jak dereń jadalny czy jagoda kamczacka otrzymano już kultywary w pewnym stopniu samopylne [Wasser i in. 1996, Zuntini i in. 2024].

Adam Kapler

Literatura:

1. Ali, S. E., Yuan, Q., Wang, S., & Farag, M. A. (2021). More than sweet: A phytochemical and pharmacological review of sugarcane (Saccharum officinarum L.). Food Bioscience, 44, 101431.
2. Altunsoy, F., Kilic, A., (2012). Seasonal abundance of horse fly (Diptera: Tabanidae) in Western Anatolia. Journal of the Entomological Research Society 14, 95-105.
3. Anderson, M., Rotheray, E. L., & Mathews, F. 2023. Marvellous moths! pollen deposition rate of bramble (Rubus futicosus L. agg.) is greater at night than day. Plos one, 18(3), e0281810.
4. Angellela, G. M., McCullough, C., O’Rourke, M., 2021. Honey bee hives decrease wild bee abundance, species richness, and fruit count on farms regardless of wildflower strips. Sci. Rep. 11, 3202.
5. Arnett, R., Thomas, M, Skelley, P, Frank J. (2002). American Beetles, Volume II: Polyphaga: Scarabaeoidea through Curculionoidea. CRC Press LLC, Boca Raton.
6. Ball, S., Morris, R. (2000). Provisional atlas of British hoverflies (Diptera, Syrphidae). Biological Record Centre, Monks Wood.
7. Banaszak, J. (2000). A checklist of the bee species (Hymenoptera, Apoidea ) of Poland, with remarks on their taxonomy and zoogeography: revised version. Fragmenta Faunistica, 43(14), 135-193.
8. Banaszak, J. (2004). Pszczoły (Apidae). [W:] Fauna Polski. Wykaz gatunków. Bogdanowicz, W., Chudzicka, Z., Pilipiuk, I., Skibinska, E. (red.). MiIZ PAN, Warszawa 1, 358-362.
9. Bańkowska, R., 1963. Syrphidae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVIII Muchówki - Diptera. Zeszyt 34, PWN, Warszawa.
10. Bańkowska, R., 1961. Studia nad muchówkami z rodziny Syrphidae (Diptera) Doliny Nidy. Studies on the family Syrphidae (Diptera) in the Nida Valley. Fragmenta Faunistica, 9(13): 153–201.
11. Bańkowska, R., 1971. Syrphidae (Diptera) Bieszczadów [Syrphidae (Diptera) of the Bieszczady Mountains], Fragmenta Faunistica, 17(17): 401–476.
12. Bańkowska, R., 1995. Fauna Syrphidae (Diptera) Puszczy Białowieskiej [The Syrphidae (Diptera) of Puszcza Bialowieska], Fragmenta Faunistica, 37: 451–483.
13. Bańkowska, R., 1998. Syrphid flies (Syrphidae, Diptera) from North Korea collected by Polish expeditions. Part I (Milesiinae, Microdontinae), Fragmenta Faunistica, 41(10/16): 167–182.
14. Bańkowska, R., 1999. Syrphid flies (Diptera, Syrphidae) from China collected by Polish expeditions, Fragmenta Faunistica, 42(1-6): 11–15.
15. Bańkowska, R., 2000. Syrphid flies (Diptera, Syrphidae) from Mongolia collected by Polish expeditions, Fragmenta Faunistica, 43(1-8): 47–54.
16. Barros, A., Foil, L., (2007). The influence of distance on movement of tabanids (Diptera: Tabanidae) between horses. Veterinary Parasitology 144, 380-384.
17. Ben-Issa, R., Gomez, L., & Gautier, H. (2017). Companion Plants for Aphid Pest Management. Insects, 8(4), 112.
18. Błachuta J., Rosa J., Wiśniewolski W., ….Zgrabczyńska M. (2010). Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części wód w Polsce. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Poznań/Warszawa.
19. Błaszak, C. (red.) (2009). Zoologia t. 1. Bezkręgowce. Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa.
20. Błaszak, C. (red.) (2012). Zoologia t. 2. Stawonogi cz. 2. Tchawkodyszne. Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa.
21. Brusca R., Brusca G. (2002). Invertebrates. Sinauer Associates Inc., Sunderland.
22. Bot, S., van de Meutter, F. (2023) Hoverflies of Britain and North-west Europe: A photographic guide. Bloomsbury Naturalist, London.
23. Burakowski, B., Mroczkowski, M., Stefańska, J. (1987). Katalog Fauny Polski. Tom XXIII, zeszyt 14. Chrząszcze – Coleoptera. Cucujoidea, część 3. Polskie Towarzystwo Entomologiczne-PWN, Warszawa.
24. Bury J., Masło D., Obszarny M. (2016). Nowe dane o rozmieszczeniu skalnika driady Minois dryas (Scopoli, 1763) (Lepidoptera: Nymphalidae) w południowo-wschodniej Polsce z lat 2012–2014. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 35(2), 41–62.
25. Bury, J. (2020). Common Glider–Neptis sappho (Pallas, 1771)(Lepidoptera: Nymphalidae) in south-eastern Poland: another case of oversight or rapid range expansion of a species considered extinct. Annals of the Upper Silesian Museum in Bytom, Entomology, 29, 1-20..
26. Buszko J. (1997). Atlas motyli Polski. Część II. Prządki, zawisaki, niedźwiedziówki. Grupa Image Spzoo/Garmont, Warszawa-Cieszyn.
27. Buszko J. (2000). Atlas motyli Polski. Część III. Falice, wycinki, miernikowce. Grupa Image Spzoo/, Warszawa-Toruń.
28. Buszko J., Masłowski J. (2009). Motyle dzienne Polski. Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea. Koliber, Stary Sącz.
29. Campbell, A., Biesmeijer, J., Varma, V., Wakers, F. (2012). Realising multiple ecosystem services based on the response of three beneficial insect groups to floral traits and trait diversity. Basic and Applied Ecology. 13 (4): 363–370.
30. Celary, W., Flaga, S. (2015). Pszczoły dziko żyjące (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes) – klucz do rozpoznawania rodzin i rodzajów pszczół wraz z ich charakterystyką. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Kraków.
31. Ciesielski T. 2019. Bartnictwo czyli hodowla pszczół dla zysku. Tom 1 i 2. Graf_ika, W-wa.
32. Cios S. (2003). Uwagi nad występowaniem pstrągów, troci, łososi i lipieni w wodach Polski w dawnych czasach. Rocz. Nauk. PZW 16, 17-32.
33. Cios S. (2005). Wzmianki o jętkach w Polsce od XVI do XIX w. References to mayflies in Poland from the 16th to the 19th century. Trichopteron 16, 2-7.
34. Cios, S. (2009). Last record of Palingenia longicauda (OLIVIER) (Ephemeroptera: Palingeniidae) in Poland. Polish Journal of Entomology, 3(78), 32-37.
35. Cole, L. J., Kleijn, D.,... Szentgyörgyi H… & Scheper, J. (2020). A critical analysis of the potential for EU Common Agricultural Policy measures to support wild pollinators on farmland. Journal of Applied Ecology, 57(4), 681-694.
36. Dénes, A. L., Vaida, R. M., Szabó, E., Martynov, A. V., Váncsa, É., Ujvárosi, B., & Keresztes, L. (2022). Cryptic survival and an unexpected recovery of the long-tailed mayfly Palingenia longicauda (Olivier, 1791) (Ephemeroptera: Palingeniidae) in Southeastern Europe. Journal of Insect Conservation, 26(5), 823-838.
37. Garibaldi, L. A., Steffan-Dewenter, I., …Szentgyörgyi H. ... & Klein, A. M. (2013). Wild pollinators enhance fruit set of crops regardless of honey bee abundance. science, 339(6127), 1608-1611.
38. Geslin, B., Gaschet, S., Deschamps-Cottin, M., Flacher, F., Ignace B., et al. (2020). Bee hotels host a high abundance of exotic bees in an urban context. Acta Oecol. 105, 103556.
39. Ghahari, H., Campos-Soldini, M. (2019). An annotated catalogue of blister-beetles (Coleoptera: Tenebrionoidea: Meloidae) of Iran. Entomofauna, 40(5), 59-138.
40. González, L., Navarro, R. M., Bustamante Araya, R., Herrera, M. Á., & Toral Ibáñez, M. (2009). Ecology and management of the Chilean Palm (Jubaea chilensis): history, current situation and perspectives. Palms 53, 68-74.
41. Hahn, M., & Brühl, C. A. 2016. The secret pollinators: an overview of moth pollination with a focus on Europe and North America. Arthropod-Plant Interactions, 10, 21-28.
42. Hannemann, H. (1961). Kleinschmetterlinge oder Microlepidoptera I. Die Wickler (s. str.) (Tortricidae). Die Tierwelt Deutschlands 48. Teil. Gustav Fisher, Jena.
43. Hannemann, H. (1977). Kleinschmetterlinge oder Microlepidoptera III. Federmotten (Pterophoridae), Gespinsmotten (Yponomeutidae), Echte Motten (Tineidae). Die Tierwelt Deutschlands 63. Teil. Gustav Fisher, Jena.
44. Içme, F., & Çevik, Y. (2010). Mad honey poisoning; a case report. Journal of Emergency Medicine Case Reports, 1(2), 33-36.
45. Jara-Arancio, P., da Silva Carvalho, C., Carmona-Ortiz, M. R., Bustamante, R. O., Schmidt Villela, P. M., da Silva Andrade, S. C., ... & Fleury, M. (2022). Genetic diversity and population structure of Jubaea chilensis, an endemic and monotype gender from Chile, based on SNP markers. Plants, 11(15), 1959.
46. Jolivet, P. (1998). Interrelationship between insects and plants. Boca Raton, CRC Press.
47. Jura, C. (red.) (1988). Biologia rozwoju owadów. PWN, W-wa.
48. Jura, C. (red.) (1997). Bezkręgowce – podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Wyd. Naukowe PWN, W-wa.
49. Kajzer-Bonk J., Kierat J., (2020). Efekt (braku) kosiarki. Nauka dla Przyrody, https://naukadlaprzyrody.pl/2020/06/16/efe kt-braku-kosiarki/ [dostęp 18.01.2025]
50. Kajzer-Bonk J., Nowicki P. (2022). Butterflies in trouble: The effectiveness of Natura 2000 network in preventing habitat loss and population declines of endangered species in urban area. Ecol. Indicat. 135, 108518.
51. Kamut, M., & Jezierski, T. (2014). Ecological, behavioural and economic effects of insects on grazing farm animals-a review. Animal Science Papers & Reports, 32(2), 107-119Kazimierczak, K., Górski, P. (2006). Gzy występujące w Polsce - biologia i znaczenie w weterynarii. Życie Weterynaryjne, 81(4): 270–272.
52. Kelm, M., Biesiada A., M. Krawczyk, M., Ciołek, M. (2009). Atrakcyjność kwiatów wybranych roślin zielarskich dla mszycożernych bzygowatych (Syrphidae). Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 539(1), 307–311.
53. Kierat, J., Buchholz, L., Czekońska, K., Gajda, A., … Szentgyorgyi, H, … Zych, M. (2021). Opinia naukowców w sprawie zakładania pasiek miejskich jako formy ochrony pszczół. Nauka dla Przyrody, https://naukadlaprzyrody.pl/2021/10/01/opinia-naukowcow-w-sprawie-zakladania-pasiekmiejskich-jako-form/ [dostęp 18.01.2025]
54. Kierat, J., Żmuda, A., & Szentgyörgyi, H. (2022). Pszczoły w mieście. Kosmos, 71(3), 297-305.
55. Koca, I., & Koca, A. F. (2007). Poisoning by mad honey: a brief review. Food and Chemical Toxicology, 45(8), 1315-1318.
56. Kowalczyk, J., Kurzac, T. (2003). Autostrada zagrożeniem dla rzadkich owadów. Przyroda Polski Środkowej, 6, 23–25.
57. Kowalczyk, J., Kurzac, T. (2007). Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki owadów w rezerwacie Polana Siwica w Bolimowskim Parku Krajobrazowym. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 63(4), 60–69.
58. Kowalczyk, J., K. Szczepko, 2004. Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki błonkówek (Hymenoptera) i muchówek (Diptera) zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego i potrzeba zachowania ich siedlisk. Wiadomości Entomologiczne, 23(Supplement 2), 155–158.
59. Kowalczyk, J., Watała, C. (1991). Interesujące muchówki (Diptera: Syrphidae, Conopidae) Łodzi i okolic. Przegląd Zoologiczny, 35, 295–297.
60. Krawczyk, A., Hurej, M., J. Jackowski, J. (2011). Bzygowate oraz ich parazytoidy występujące w uprawie kukurydzy. Journal of Plant Protection Research, 51(1), 93–97.
61. Król, J., (1997). Próby przywabiania owadów pożytecznych w okolice pól buraków cukrowych. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, 202, 239–24.
62. Kundrata, R., Bocak, L. (2011). The phylogeny and limits of Elateridae (Insecta, Coleoptera): is there a common tendency of click beetles to soft-bodiedness and neoteny?. Zoologica Scripta, 40 (4), 364–378.
63. Łangowska, A., Yosef, R., Skórka, P., & Tryjanowski, P. (2018). Mist-netting of migrating bee-eaters positively influences honey bee colony performance. Journal of Apicultural Science, 62(1), 67-78.
64. Majewski, E. (1889). Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV wieku aż do chwili obecnej. Drukarnia Noskowskiego, Warszawa.
65. Martin, Y., Titeux, N., & van Dyck, H. (2021). Range expansion, habitat use, and choosiness in a butterfly under climate change: Marginality and tolerance of oviposition site selection. Ecology and Evolution, 11(5), 2336-2345.
66. Michalski, M. (2007). Straty ekonomiczne powodowane inwazjami pasożytniczymi u zwierząt i sposoby ich wyceny. Medycyna Weterynaryjna 63, 643-647.
67. Miranda, G. F. G., Young, A. D., Locke, M. M., Marshall, S. A., Skevington, J. H., & Thompson, F. C. (2013). Key to the genera of Nearctic Syrphidae. Canadian Journal of Arthropod Identification, 23(1), 1-351.
68. Modlinger, R., Liška, J. (2016). Review of Lepidoptera with trophic relationships to (L.) in the conditions of Czechia. Central European Forestry Journal, 62(4), 178-194.
69. Moreno-Opo, R., Núñez, J. C., & Pina, M. (2018). European bee-eaters (Merops apiaster) and apiculture: understanding their interactions and the usefulness of nonlethal techniques to prevent damage at apiaries. European Journal of Wildlife Research, 64(5), 55.
70. Nowacki J., Buszko J. (2019). Atlas motyli Polski. Część IV. Sówki. Grupa Image Spzoo/, Warszawa.
71. Nunes, C. E. P., Maruyama, P. K., Azevedo-Silva, M., & Sazima, M. (2018). Parasitoids turn herbivores into mutualists in a nursery system involving active pollination. Current Biology, 28(6), 980-986. Papanikalou A., Kuhn I., Frenzel M., Schweiger O. 2017. Semi-natural habitats mitigate the effects of temperature rise on wild bees. J. Appl. Ecol. 54, 527-536.
72. Peakall, R. (1989). The unique pollination of Leporella fimbriata (Orchidaceae) – pollination by pseudocopulating male ants (Myrmecia urens, Formicidae). Plant Systematics and Evolution, 167, 137-148.
73. Pittaway, A. (1993). The hawkmoths of the western Palaearctic. Harley Books & Natural History Museum, London.
74. Płaskonka, B., Roguz, K., & Zych, M. (2024). Seks w wielkim mieście: wpływ urbanizacji na ekologiczne relacje roślina-zapylacz. Kosmos, 73(2), 161-172.
75. Prasad, R., & Shivay, Y. S. (2020). Ecosystems and history of evolution and spread of sugar producing plants in the world-an overview. International Journal of Bio-resource and Stress Management, 11(4), 1-4.
76. Rader, R., Bartomeus, I.,... Szentgyörgyi H… & Woyciechowski, M. (2016). Non-bee insects are important contributors to global crop pollination. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(1), 146-151.
77. Razowski, J. (1987). Słownik entomologiczny. PWN, W-wa.
78. Regner J., Smolis A., Kadej M. (2016). Zadrzechnia fioletowa Xylocopa violacea (Linnaeus, 1758) na Dolnym Śląsku – kolejne stwierdzenie w XXI wieku. Przyroda Sudetów, 19, 83–86.
79. Romaniuk, K. (1999). Wpływ inwazji muchówek na zwierzęta gospodarskie. Wiadomości Parazytologiczne 45, 323-326.
80. Rostas, M. Tautz, J. 2011: Ants as pollinators of plants and the role of floral scents. pp. 149-161. In: DUBINSKY, Z. & SECKBACH, J. (Eds.): All flesh is grass: plant-animal interrelationships. Springer Netherlands, Dordrecht.
81. Rotheray, G. (1993). Colour Guide to Hoverfly Larvae (Diptera, Syrphidae) in Britain and Europe. Dipterists Digest, 9: 155.
82. Ruppert E., Fox R., Barnes R. (2004). Invertebrate Zoology. A functional evolutionary approach. Thomson Learning, London.
83. Russo L., De Keyser , Harmon-Threatt A., Lecroy K., Macivor J. (2021). The managed -to-invasive species continuum in social and solitary bees and impacts on native bee conservation. Curr. Opin. Insect Sci. 46, 43-49.
84. Ruszkowski, A. (1993). Nazewnictwo polskie pszczół (Apoidea, Hymenoptera). Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, XXXVII, 217-223.
85. Sánchez-Vialas, A. Recuero, E., Jiménez-Ruiz, Y. …García-París, M. (2021). Phylogeny of Meloini blister beetles (Coleoptera, Meloidae) and patterns of island colonization in the Western Palaearctic. Zoologica Scripta, 2021, 1-18.
86. Sanyang, M. L., Sapuan, S. M., Jawaid, M., Ishak, M. R., & Sahari, J. (2016). Recent developments in sugar palm (Arenga pinnata) based biocomposites and their potential industrial applications: A review. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 54, 533-549.
87. Scholl, P., Catts, P., Mullen, G. (2009). Myiasis (Muscoidea, Oestroidea). In Gary Mullen; Gary Richard Mullen; Lance Durden (eds.). Medical and Veterinary Entomology (2nd ed.). Academic Press.
88. Schwenke, W. (red.) (1978). Die Forstschädlinge Europas III. Band Schmetterlinge. Paul Parey, Hamburg/Berlin Scoble, M. (1995). The Lepidoptera: Form, Function and Diversity (2nd edition). Oxford University Press & Natural History Museum, Oford/London.
89. Sielezniew, M., Pałka, K., Michalczuk, W., Bystrowski, C., Hołowiński, M., & Czerwiński, M. (2010). False Ringlet Coenonympha oedippus (FABRICIUS, 1787)(Lepidoptera: Nymphalidae) in Poland: state of knowledge and conservation prospects. Oedippus, 26, 20-24.
90. Sielezniew M., Sielezniew I. (2024). Motyle dzienne. Multico, W-wa.
91. Sjöberg, F. (2014). The Fly Trap. Particular Books, London/Dublin.
92. Skevington, J. (ed.) (2019). Field Guide to the Flower Flies of Northeastern North America. Princeton University Press, Priceton.
93. Stebnicka Z. (1987). Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XIX. Chrząszcze – Coleoptera, z. 84. Majkowate – Meloidae. Polskie Towarzystwo Entomologiczne-PWN, W-wa.
94. Strader V. (2013). Hover Flies, a Gardener's Friend. University of California Agriculture and Natural Resources, Los Angeles.
95. Strausz, M., Fiedler, K., Franzén, M., & Wiemers, M. (2012). Habitat and host plant use of the Large Copper Butterfly Lycaena dispar in an urban environment. Journal of Insect Conservation, 16, 709-721.
96. Stubbs, A., Falk, S. (2002) British Hoverflies: An Illustrated Identification Guide. British Entomological and Natural History Society, Reading.
97. Tallamy, D.W., Shropshire, K., (2009). Ranking Lepidopteran use of native versus introduced plants. Conservation Biology, 23, 941−947.
98. del Toro, I., Ribbons, R. R., Pelini, S. L. (2012). The little things that run the world revisited: a review of ant-mediated ecosystem services and disservices (Hymenoptera: Formicidae). Myrmecological News, 17(0), 133-146.
99. Trojan, P. (1979). Tabanidae-ślepaki (Insecta: Diptera). Fauna Polski, 8, 1-307.
100. Tuskes, P., Tuttle, J. Collins, M. (1996). The Wild Silk Moths of North America. Cornell University Press, Ithaca.
101. van Veen, M. (2004) Hoverflies of Northwest Europe: Identification Keys to the Syrphidae. KNNV Publishing, Utrecht.
102. Warecki A. (2019). Motyle dzienne Polski. Atlas bionomii. Koliber, Stary Sącz.
103. Waser, N., L. Chittka, M. Price, N. M. Williams, and J. Ollerton. (1996). Generalization in pollination systems, andwhy it matters. Ecology 77, 1043–1060.
104. Wignall, V. R., Brolly, M., Uthoff, C., Norton, K. E., Chipperfield, H. M., Balfour, N. J., & Ratnieks, F. L. (2020). Exploitative competition and displacement mediated by eusocial bees: experimental evidence in a wild pollinator community. Behavioral Ecology and Sociobiology, 74, 1-15.
105. Wilkaniec, B. (red.) (2009). Entomologia stosowana. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań.
106. Yeates, D., Wiegmann, B., …Pape, T., (2007). Phylogeny and systematics of Diptera: Two decades of progress and prospects. Zootaxa 1668, 565-590.
107. Zuntini, A., Carruthers, T., …Grace E.; et al. (2024). Phylogenomics and the rise of the angiosperms. Nature. 629 (8013), 843–850.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"