Z artykułu dowiesz się m.in.:

• jak wysoce wyspecjalizowane są poszczególne zadania stawiane przed pszczołami pracującymi na zewnątrz ula;
• w jakich okolicznościach i po co zbieraczki wysyłają sygnały wibroakustyczne;
• czy ilość gromadzonych zapasów jest warunkowana genetycznie.

Polietyzm u pszczół miodnych: zbieraczka –głowa rodziny cz. 2.

W optymalnych warunkach w rodzinie, pszczoły robotnice znajdują się w różnym wieku i wykonują poszczególne prace wewnątrz ula, które związane są z rozwojem osobniczym i aktualną sytuacją w kolonii. Do pracy poza ulem robotnice przystępują ok. 21 dnia życia. Nazywane są pszczołami lotnymi albo zbieraczkami. Na tym etapie życia pełnią najważniejszą funkcję utrzymania rodziny przy życiu – zdobywają surowce: pokarm (nektar, spadź i pyłek), wodę oraz substancje balsamiczne. To, ile zbieraczek w danej rodzinie zajmuje się pozyskiwaniem danego surowca, zależy od aktualnych potrzeb rodziny i dostępności tych substancji w naturze. Niemniej przeważająca liczba lotnych pszczół zajmuje się zbieraniem nektaru. Wyjątek stanowi wczesna wiosna, gdy zapotrzebowanie na pyłek jest największe, również liczba zbieraczek trudniąca się pozyskiwaniem pyłku dla rodziny jest zdecydowanie większa. Artykuł opisuje, jak wysoce wyspecjalizowane są poszczególne zadania stawiane przed pszczołami pracującymi na zewnątrz ula oraz odpowiada na pytanie, czy zbieraczka może stać się ponownie opiekunką?

Surowce płynne– nektar i spadź

Dowiedziono, że pszczoły cechują się wiernością kwiatową [Grüter i in. 2011; Martin i Farina 2016] i pobierają nektar z większych źródeł pożytku aż do jego wyczerpania [Townsend-Mehler i in. 2011]. Pszczoły posiadają aparat gębowy gryząco-ssący, przystosowany m.in. do zbierania nektaru z nektarników kwiatów roślin za pomocą języczka pokrytego szczecinowatymi włoskami, który zakończony jest łyżeczką [Wu i in. 2015]. Fotografia 2 przedstawia budowę aparatu gębowego. Pszczoła pobiera średnio 25 mg nektaru, który magazynuje w wolu miodowym. W trakcie tego procesu nektar miesza się z wydzielinami dwóch gruczołów: ślinowych i gardzielowych. Jest to wydzielina zawierająca m.in. enzymy hydrolityczne, odpowiedzialne za przemiany węglowodanów w nektarze [White 1992]. Po powrocie do ula pszczoła zbieraczka oddaje nektar kolejnym pszczołom pracującym wewnątrz ula, które zajmują się przerabianiem przyniesionego pokarmu (więcej informacji o podziale prac wewnątrz ula znajduje się w artykule pt. Polietyzm u pszczół miodnych: od sprzątaczki po strażniczkę, cz. 1., „Pasieka” 1/2025). Ilość gromadzonych zapasów jest warunkowana genetyczną skłonnością do zbierania (ang. foraging behaviour), ale i zdolnością do przetwarzania zebranego nektaru w zapasy (ang. hoarding behaviour) [Paleolog 1996; Paleolog i in. 1999].

Pyłek kwiatowy

Mechanizmy zbierania pyłku i nektaru przez pszczoły lotne są odmienne. Zbieraczki wylatujące po nektar kierują się długoterminową maksymalizacją zysku. Oznacza to, że czy jest zapotrzebowanie, czy też go nie ma, pszczoły i tak zbierają nektar, który w dłuższej perspektywie będzie im potrzebny [Wilde 2008]. Zbieraczki wylatujące po pyłek kierują się celem krótkoterminowym, czyli podejmują tę pracę wtedy, kiedy jest taka potrzeba. Zbiór pyłku stymulują: duża ilość czerwiu niezasklepionego oraz brak zapasów pierzgi, a hamują: brak miejsca w plastrach, mała ilość czerwiu i duże zapasy pierzgi [Borsuk 2011].

Substancje balsamiczne

Zbieraniem substancji balsamicznych i żywicznych (np. z pąków kwiatowych i liściowych drzew), zajmują się najstarsze z pszczół lotnych, stanowiące wyspecjalizowaną grupę zbieraczek. Zbieraczka zeskrobuje lub odrywa kawałki lepkich substancji za pomocą żuwaczek, wspomagając się pierwszą parą odnóży. Tak jak pyłek kwiatowy, substancje balsamiczne również są transportowane w koszyczkach na trzeciej parze odnóży, ale wkładane są nogami drugiej pary odnóży od zewnątrz bezpośrednio do koszyczków. Rozładowaniem zajmują się pszczoły wewnątrz ula, które specjalizują się budową gniazda lub aktualnie zajmują się porządkami. Partiami pobierają przyniesione substancje z koszyczków zbieraczki i żują, mieszając ze śliną i woskiem pszczelim, powodując jej uplastycznienie. Następnie tak przygotowaną masą (nazywaną już kitem pszczelim lub propolisem) uszczelniają wszelkie szczeliny, regulując w ten sposób wentylację wewnątrz ula. W rezultacie zbieraczka trudniąca się pozyskiwaniem substancji balsamicznych niekiedy musi czekać kilka godzin na całkowity rozładunek. Ilość zbieranego i wykorzystywanego przez pszczoły propolisu zależy od rasy pszczół (zdolności do kitowania).

Woda

Przynoszeniem do ula wody zajmują się pszczoły lotne w różnym wieku. Największe zapotrzebowanie przypada na okres wczesnej wiosny, zanim rozpocznie się dopływ do ula większych ilości nektaru, a w gnieździe rozwija się coraz więcej czerwiu. Latem, podczas najwyższych temperatur, przynoszona przez zbieraczki woda wykorzystywana jest do obniżania temperatury w gnieździe. Woda nie jest magazynowana w ulu, a stopniowo i w miarę potrzeb odbierana od pszczół przynoszących je w wolu miodowym. W chłodne dni pszczoły lotne magazynują w wolu jednorazowo mniej wody, ze względu na szybkie wychłodzenie i związany z tym wysoki wydatek energetyczny.

Słodki ciężar

Praca poza ulem wymaga wysokiej sprawności fizycznej. Masa nektaru przynoszonego do ula przez jedną pszczołę lotną wynosi średnio ok. 25 mg (15–40 mg), a obnóży pyłkowych 10–30 mg i zależy od gatunku roślin, a więc od rozmiaru ziaren pyłku oraz od jego obfitości. Obnóża składają się zazwyczaj z jednego gatunku rośliny. Masa przynoszonej wody jest największa, gdyż jednorazowo zbieraczka jest w stanie przylecieć do ula z wodą o masie 50–55 mg, a pobranie jej trwa 1–3 min. Na zebranie jednego ładunku nektaru pszczoła lotna musi poświęcić 30–80 min (przy trudnodostępnym nektarze nawet 150 min!). Zebranie substancji balsamicznych trwa ok. godziny. Zbieraczki nektaru wykonują w ciągu dnia ok. 10 lotów. Najaktywniejsze wylatują średnio 15 razy w ciągu dnia po pokarm płynny lub pyłek.

Wbudowany GPS i komunikacja

Pszczoły zbieraczki lecąc na miejsce występowania pożytku, kierują się położeniem Słońca lub stopniem nasilenia światła spolaryzowanego, ale nie mniejszą rolę odgrywa wygląd krajobrazu i stałe punkty (linia brzegowa rzeki czy lasu). Orientacja według Słońca jest uważana za cechę wrodzoną pszczół.

Ze zbieraczki w opiekunkę

Zmiany kontekstu społecznego rodziny pszczelej, np. wywołane przez choroby, nagłe zmiany pogody czy głód, mogą prowadzić do przyśpieszenia tempa rozwoju behawioralnego robotnicy, jego opóźnienia, a nawet odwrócenia [Amdam 2011]. To ostatnie zjawisko, tzn. powrót zbieraczki do pełnienia funkcji opiekunki potomstwa, nosi nazwę rewersjibehawioralnej. U pszczół proces ten jest naturalnym elementem cyklu rozwojowego w sytuacji, gdy rodzina pszczela ulega podziałowi, kiedy to po rójce królowa pozostaje w towarzystwie grupy robotnic-zbieraczek, z których część będzie musiała ponownie zająć się opieką nad potomstwem. Rewersja behawioralna może zajść także na skutek naturalnych zmian demograficznych, prowadzących do deficytu młodych osobników pełniących rolę opiekunek, np. jako skutek agresywnego rabunku, drapieżnictwa (atak szerszeni) czy choroby dziesiątkującej rodzinę [Robinson 1992, Godzińska 2006].

Pszczole lotnej należy się ponadprzeciętne uznanie, bo droga, jaką pokonuje w swoim krótkim, ale za to bardzo intensywnym życiu jest najczystszym świadectwem wytrwałości i oddania rodzinie. Jako zbieraczka – głowa rodziny, pracuje przez około dwa tygodnie, po czym wylatuje z gniazda i już do niego nie wraca.

Dr inż. Marta Burzyńska

Literatura:

1. Amador G.J., Matherne M., Waller D., Mathews M., Gorb S.N., Hu D.L. Honey bee hairs and pollenkitt are essential for pollen capture and removal. Bioinspir Biomim. 2017;12:026015.
2. Amdam G. V., 2011. Social context, stress, and plasticity of aging. Aging Cell 10, 18–27.
3. Borsuk G., Przegląd wybranych zagadnień z badań etologicznych w pszczelarstwie, Kosmos, Tom 60 Nr 3-4 (2011), 401-412.
4. Burzyńska, M. „Polietyzm u pszczół miodnych: od sprzątaczki po strażniczkę, cz. 1.” Pasieka 1/2025, s. 12.
5. Genersch E., Ohe W., Kaatz H., Schroeder A., Otten C., Buchler R., Berg S., Ritter W., Muhlen W., Gisder S. (2010). The German bee monitoring project: a long term study to understand periodically high winter losses of honey bee colonies. Apidologie, 41:332-352.
6. Godzińska E. J., 2006b. Owady społeczne: mity i fakty. Kosmos 56, 371–381.
7. Grüter C., Moore H., Firmin N., Helantera H., Ratnieks F.L.W. (2011). Flower constancy in honey bee workers (Apis mellifera) depends on ecologically realistic rewards. J Exp Biol 214:1397–1402.
8. Herrmann M., Trenzcek T., Fahrenhorst H., Engels W. (2005). Characters that differ between diploid and haploid honey bee (Apis mellifera) drones. Genet Mol Res. 30;4(4):624-41.
9. Huang Z.Y., Robinson G.E. (1992). Honeybee colony integration: worker-worker interactions mediate hormonally regulated plasticity in division of labor. Proc Natl Acad Sci USA 89, 11726-11729.
10. Kamakura M. (2011). Royalactin induces queen differentiation in honeybees. Nature, 473, 478-483.
11. Łopuch S., Tofilski A., 2017b. Importance Of Wing Movements For Information Transfer During Honey Bee Waggle Dance. Ethology 123, 974-980.
12. Martin C. S., Farina W. M., (2016) Honeybee floral constancy and pollination efficiency in sunflower (Helianthus annuus) crops for hybrid seed production. Apidologie 47:161–170.
13. Mattila H.R., Harris J.L., Otis G.W. (2001). Timing of production of winter bees in honey bee (Apis mellifera) colonies. Insectes Soc, 48:88-93.
14. Michener C. D. (1969). Comparative Social Behavior of Bees, Annual Review of Entomology, 14, s. 299-342.
15. Paleolog J., 1996. Specyfika pracy hodowlanej w pszczelnictwie. I Ocena wartości użytkowej i hodowlanej. Przegląd Hodowlany 4, 24–26.
16. Paleolog J., Flis W., 1999. Wpływ genotypu i środowiska na zdolność pobierania wziątku u pszczoły miodnej w testach polowych i laboratoryjnych. Annales UMCS 17, 289–294.
17. Prabucki J., 1998. Praca zbiorowa: Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin.
18. Ribbands C.R., Kalmus H., Nixon H.L. (1952). New evidence of communication in the honeybee colony. Nature 170, 438-440.
19. Robinson G. E., 1992. Regulation of division of labor in insect societies. Annu. Rev. Entomol. 37, 637–665.
20. Robinson G. E., 2002. Genomics and integrative analyses of division of labor in honeybee colonies. Am. Nat. (Suppl.) 160, 160–171.
21. Robinson G. E., Fahrbach S. E., Winston M. L., 1997. Insect societies and the molecular biology of social behavior. BioEssays 19, 1099–1108.
22. Seehuus S. C., Norberg K., Gimsa U., Krekling T., Amdam G. V. (2006). Reproductive protein protects functionally sterile honey bee workers from oxidative stress. Proc. Natl. Acad. Sci., 103, 962-967.
23. Seeley T. (1989). The Honey Bee Colony as a Superorganism. American Scientist, 77(6), 546-553.
24. Snodgrass R.E. (1956). The Anatomy of the Honeybee, Cornell University Press, Ithaca, NY.
25. Thom C., Gilley D. C., Hooper J., Esch H. E., 2007.The Scent Of The Waggle Dance. Plos Biol. 5, E228.
26. Townsend-Mehler J.M., Dyer F.C., Maida K. (2010). Deciding when to explore and when to persist: a comparison of honeybees and bumblebees in their response to downshifts in reward. Behav Ecol Sociobiol 65:305–312.
27. Von Frisch K., 1967. The dance language andorientation of bees. Harvard University Press,Cambridge.
28. White J.W. (1992). Honey. In The Hive and the Honeybee; Graham, J. M., Ed.; Dadant & Sons: Hamilton, IL; 869–925.
29. Wilde J., 2008. Hodowla pszczół. PWRiL, Poznań.
30. Wilson E. O. (1971). Insect societies. Cambridge: MA: Harvard University Press.
31. Wu J., Zhu R., Yan S., Yang Y. (2015). Erection pattern and section-wise wettability of a honeybee's glossal hairs in nectar feeding, Journal of Experimental Biology 218: 664-667.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"