Z artykułu dowiesz się m.in.:
- w czym ul optymalny termicznie przypomina barć;
- co to jest homeostaza w ulu i jak przekłada się na większą wydajność;
- jakie elementy ula najlepiej ocieplać matami termoizolacyjnymi.
Ul optymalny termicznie – nowa jakość w pszczelarstwie
Pszczoły od tysięcy lat zamieszkiwały naturalne kryjówki, takie jak dziuple czy barcie w pniach drzew. Ich zdolność do utrzymywania odpowiedniej temperatury i wilgotności wewnątrz gniazda stała się punktem wyjścia dla twórcy metod gospodarki w ulu optymalnym termicznie. W niniejszym artykule przyjrzymy się inspiracjom płynącym z natury, porównamy konstrukcję takiego ula do tradycyjnej barci, omówimy główne założenia systemu ociepleń matami termoizolacyjnymi i wyjaśnimy, dlaczego dążenie do homeostazy w rodzinie pszczelej jest tak ważne, zarówno dla owadów, jak i dla pszczelarza. Artykuł powstał na podstawie książki pt. „Ul optymalny termicznie. Rewolucja w pszczelarstwie” (tytuł oryginału „La ruche basse consommation d'énergie. Une «révolution apicole»”) autorstwa M. Guillemaina, D. Merita, J. Riondeta.
W naturze pszczoły wybierają miejsca zapewniające ochronę przed wiatrem, mrozem czy nadmiernym przegrzaniem. Barć, czyli wydrążony pień drzewa, gwarantuje mikroklimat sprzyjający stabilnym warunkom życia. Podobny efekt próbuje się uzyskać w ulu optymalnym termicznie, gdzie zamiast grubej ściany drewna stosuje się maty termoizolacyjne ograniczające straty ciepła i chroniące gniazdo przed gwałtownymi wahaniami temperatury.
Dobrze ocieplony ul to przede wszystkim mniejsze zużycie energii przez rodzinę pszczelą, która nie musi intensywnie ogrzewać gniazda. W efekcie pszczoły mogą przeznaczyć więcej sił na rozwój oraz gromadzenie zapasów. Mniejsze wahania temperatury oznaczają też ograniczenie kondensacji pary wodnej wewnątrz ula, co zapobiega chorobom rozwijającym się w warunkach nadmiernej wilgotności.
Podobieństwa do barci
Choć na pierwszy rzut oka ul i barć różnią się wyglądem, to w obu przypadkach pszczoły znajdują się w zamkniętej przestrzeni chroniącej ją przed czynnikami zewnętrznymi. W barci tę funkcję pełnią grube ściany pnia, a w ulu optymalnym termicznie – odpowiednio zaprojektowana i ocieplona bryła ula. Takie rozwiązania naśladują procesy zachodzące w naturalnym środowisku, gdzie głównym celem jest utrzymanie stabilnej temperatury i optymalnego poziomu wilgotności, potrzebnych do wychowu czerwiu i produkcji miodu.
Ocieplanie kluczowych elementów ula
Zastosowanie mat termoizolacyjnych obejmuje różne części ula. Najistotniejsze jest ocieplenie ścian bocznych rodni, ponieważ to tam pszczoły wychowują czerw, który potrzebuje stabilnej temperatury i wilgotności. Daszek również wymaga izolacji – intensywne nagrzewanie latem czy wyziębianie zimą nie służy rodzinie pszczelej.
Znaczenie homeostazy w rodzinie pszczelej
Autorzy książki na temat gospodarowania w ulu optymalnym termicznie podkreślają znaczenie homeostazy w ulu, rozumianej jako dążenie do utrzymania równowagi w środowisku wewnętrznym rodziny pszczelej, niezależnie od czynników zewnętrznych. W praktyce przekłada się to na zachowanie optymalnego mikroklimatu: właściwej temperatury, odpowiedniej wilgotności oraz stężenia dwutlenku węgla. Gdy pszczoły funkcjonują w warunkach zbliżonych do naturalnych, ogranicza się ich stres, pszczoły są zdrowsze i żyją dłużej, a rodzina jest silniejsza i bardziej wydajna.
Czy w ulach optymalnych termicznie może wystąpić problem z wilgocią?
Zamknięte, dobrze izolowane ule mogą budzić obawy co do nadmiernej wilgoci wewnątrz nich. Autor metody gospodarowania w tych ulach zwracał uwagę, że czerw do prawidłowego rozwoju potrzebuje właśnie wilgoci, a ta z kolei jest szkodliwa dla Varroa destructor. Utrzymywanie rodzin w ulach termoizolowanych opiera się na zarządzaniu mikroklimatem i zapewnieniu wspomnianej homeostazy.
Kiedy pszczoły zamieszkiwały barcie, termoregulacja gniazda przychodziła im z łatwością – ściany barci miały ok. 25 cm grubości, a do tego najczęściej były chronione przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym. Obecnie grubość ścianek uli to zaledwie 25 mm, a słońce potrafi mocno nagrzać całą konstrukcję. Utrzymanie optymalnych warunków temperaturowych wymaga od pszczół sporo energii, zwłaszcza jeśli muszą dogrzać gniazdo. Odbywa się to kosztem większego zużycia pokarmu i szybszego starzenia robotnic. W ulu z ramkami, którymi manipuluje pszczelarz, pszczoły nie są w stanie tak dobrze zarządzać mikroklimatem jak w barci. Do tego każda otwarcie ula go zaburza. Autorzy książki powołują się na badania, według których czerw do dobrego rozwoju wymaga 95% wilgotności i aby ją zapewnić, pszczoły potrzebują wody i w razie potrzeby dostarczają ją do każdej komórki, w której znajduje się czerw otwarty. Jeśli w ulu jest odpowiednio wilgotno, zbieraczki nie muszą przynosić jej z zewnątrz. Do pewnego stopnia więc wilgoć w ulu jest pożądana.
Izolacja ula ma trzy cele: oszczędność pokarmu, mniejsze spracowanie się pszczół (dzięki czemu żyją dłużej, a kolonia jest bardziej liczna) i utrzymanie wilgotności optymalnej dla czerwiu.
Autorzy twierdzą, że w ulach z osiatkowanymi dennicami i wieloma otworami wentylacyjnymi dochodzi do niekorzystnych dla pszczół przeciągów, co zaburza mikroklimat ula. Przyznają jednak, że taka cyrkulacja powietrza jest potrzebna podczas wędrówek, a dennica osiatkowana sprawdza się przy monitorowaniu pasożytów Varroa. Co do wilgotności w ulach, to jest ona tym większa, im większe spożycie pokarmu przez pszczoły (w wyniku metabolizowania cukrów powstaje m.in. CO2 i woda). Ponadto kondensacja pary wodnej ma miejsce, gdy ciepłe powietrze z parą wodną styka się z zimnymi ściankami ula, a więc tymi niedostatecznie ocieplonymi. Właśnie dlatego tak bardzo istotne jest ich ocieplenie.
Ul termoizolacyjny a ratowanie słabych rodzin po zimowli
W przypadku słabych rodzin pszczelich, które wyszły z zimowli z małą liczbą robotnic, najważniejsze jest ograniczenie strat energii niezbędnej do ogrzania gniazda. Zgodnie z opisem w publikacji, w ulach termoizolacyjnych pszczoły mają znacznie stabilniejszy mikroklimat, co pozwala im skupić się na odbudowie sił i szybkim rozpoczęciu wychowu czerwiu w warunkach wiosennych.
Dzięki dodatkowej warstwie ocieplenia ścian i daszka rodzina nie musi angażować tak wielu robotnic do utrzymania odpowiedniej temperatury kłębu. Nawet niewielkie rodziny mogą efektywniej wykorzystać dostępne zasoby: zarówno pokarmu, jak i ograniczonego „kapitału” pracujących pszczół. Autorzy podkreślają, że taka oszczędność energii przyspiesza regenerację rodziny – matka może szybciej rozpocząć intensywne czerwienie, co ma kluczowe znaczenie dla odbudowy siły całego roju.
Kolejnym elementem jest mniejsza wrażliwość słabych rodzin na nagłe wahania temperatury, często występujące na przedwiośniu. W słabiej ocieplonych ulach takie skoki temperatury mogą przedłużać stan osłabienia albo nawet prowadzić do osypania się słabych rodzin. Natomiast w ulach termoizolacyjnych istnieje większa szansa, że nawet niewielka liczba robotnic utrzyma ciepło w gnieździe na wystarczającym poziomie, by przetrwać trudne początki sezonu. W efekcie pszczelarz może liczyć na skuteczniejszą odbudowę słabych rodzin i większą szansę na uzyskanie z nich pożytku.
Różne metody gospodarowania
w ulu optymalnym termicznie
Można wyróżnić kilka metod gospodarki z wykorzystaniem mat termicznych i specjalnie przygotowanych tzw. przegród izolacyjnych wysokiej wydajności, przypominających zatwory (fot. powyżej). Do ich budowy wykorzystano właśnie maty termoizolacyjne. Autorzy szczegółowo omówili w publikacji, jak je samodzielnie przygotować. Metody gospodarki z wykorzystaniem mat i wspomnianych przegród są dość uniwersalne i z pewnymi modyfikacjami można je wykorzystać do różnych celów, np. produkcji odkładów, w tym tych późnych, czy przechowywania matek zapasowych. Głównym zamysłem stworzenia ula optymalnego termicznie jest jednak całoroczna gospodarka, dzięki której pszczoły osiągają homeostazę, oszczędzają energię, rodziny są bardziej wydajne, zdrowsze, a zimowla zakończona sukcesem.
Autorzy wyróżniają cztery fazy rozwoju rodziny pszczelej: wzrostu czerwiu, „reprodukcji” (chęci do rojenia się) rodziny pszczelej, magazynowania pokarmu i fazy „odporności”. Na podstawie reorganizacji w rodzinie pszczelej, w zależności od fazy, w której się ona znajduje, opisują tzw. efekt szybkowaru (w oryginale nazywanym „ciśnieniowym kotłem”). Efekt ten umożliwia szybkie przejście z fazy wzrostu czerwiu do magazynowania pokarmu. Chodzi tutaj o doprowadzenie do takiej sytuacji w rodzinie, gdzie jest nadmiar czerwiu zasklepionego w stosunku do otwartego, a minimalna liczba karmicielek może wykarmić maksymalną ilość czerwiu – wszystko to przy ograniczonych potrzebach grzewczych. Ze względu na wzrost populacji młode pszczoły są mniej obciążone pracą, mają niewiele zadań wewnątrz ula, a taka eksplozja pszczół zwolnionych z „funkcji wychowawczych” zostaje przekierowana na zbiór pożytku.
Autorzy dokładnie opisują dwie metody prowadzenia rodzin pszczelich w ulu optymalnym termicznie. Pierwsza z nich to towarzyszenie naturalnemu liniowemu rozwojowi rodziny pszczelej, a druga to preferowanie wspomnianego efektu szybkowaru i w ten sposób ograniczenie czasu pracy przy ulu. Zapewne wielu pszczelarzy obawia się w tym przypadku wyrojenia rodzin – autorzy zapewniają jednak, że przy spełnieniu wszystkich zaleceń ten problem zostaje ograniczony do minimum. Po szczegóły odsyłam do publikacji, która ukaże się wkrótce nakładem Wydawnictwa Pasieka.
Wnioski
Ul optymalny termicznie stanowi interesujące połączenie doświadczeń płynących z naturalnego życia pszczół w barciach z nowoczesnymi materiałami izolacyjnymi. Wzajemne korzyści – zarówno dla owadów (m.in. mniejsze straty energii i stabilniejsze warunki rozwoju), jak i dla pszczelarzy (zdrowsze rodziny, możliwe wyższe zbiory miodu) – sprawiają, że ten kierunek może być przyszłością pszczelarstwa. Wprowadzenie elementów zapewniających izolację cieplną to kolejny krok do zapewnienia w ulu homeostazy, która stanowi kluczowy filar utrzymania silnych, produktywnych rodzin pszczelich.
Opracowano na podstawie książki: Ul optymalny termicznie. Rewolucja w pszczelarstwie autorstwa M. Guillemaina, D. Merita, J. Riondeta (tytuł oryginału: „La ruche basse consommation d'énergie. Une «révolution apicole»”. Wyd. 2023 Les Editions Ulmer)
