Owady zapylające w Polsce

Najlepiej znanym zapylaczem jest pszczoła miodna (Apis mellifera). Warto jednak pamiętać, że są inne owady zapylające, jak np. dziko żyjące pszczoły, motyle oraz muchówki. Rola i znaczenie zapylaczy wciąż są niedoceniane, mimo iż pełniona przez nie usługa ekosystemowa, jaką jest zapylanie roślin, jest niezbędna w zachowaniu bioróżnorodności naturalnych i półnaturalnych ekosystemów oraz w produkcji rolnej.

Fot. 1. Trzmiel kamiennik (B. lapidarius). Fot. S. Łopuch

Zapylanie to proces rozmnażania roślin nasiennych, który polega na przeniesieniu pyłku z pręcika jednego kwiatu na znamię słupka innego, co prowadzi do powstania nasion i zapewnia zmienność genetyczną roślin [Abrol 2012]. Około 87% gatunków roślin okrytonasiennych jest zależna od zapylenia przez zwierzęta [Ollerton i in. 2011]. Największą grupą wśród zapylaczy są owady, które wpływają na plonowanie około 75% gatunków roślin uprawnych: drzew i krzewów owocowych, warzyw i roślin paszowych [Klein i in. 2007].

W Polsce najważniejszą grupą zapylaczy są błonkówki (Hymenoptera) z nadrodziny Apoidea, które są najlepiej przystosowane do przenoszenia pyłku. Muchówki (Diptera), motyle (Lepidoptera), chrząszcze (Coleoptera) i przylżeńce (Thysanoptera) również zapylają rośliny, ale są słabiej przystosowane do tego procesu [Wójtowski 1998].

Pszczoły

Formy dojrzałe i larwy pszczół odżywiają się nektarem i/lub pyłkiem. W aparacie gębowym typu ssąco-gryzącego znajduje się języczek o długości od 1 do 15 mm. Pszczoły są szczególnie dobrze przystosowane do zapylania dzięki licznym włoskom i szczecinkom pokrywającym ich ciało oraz specjalnym strukturom umożliwiającym gromadzenie i transport pyłku [fot. 1]. Większość pszczół przenosi pyłek na trzeciej parze odnóży gęsto pokrytych włoskami lub w koszyczkach jak pszczoła miodna i trzmiele. Pszczoły z rodziny miesiarkowatych (Megachilidae) zbierają i transportują pyłek na brzusznej stronie odwłoka, pokrytej gęstą szczoteczką włosków sczesujących pyłek z kwiatów. Najprymitywniejsze pszczoły z rodziny lepiarkowatych (Colletidae) przenoszą pyłek na odnóżach lub w wolu. Pszczoły zwykle preferują kwiaty niebieskie i żółte, o słodkim zapachu. Gatunki o krótkich języczkach, np. z rodziny lepiarkowatych, odwiedzają kwiaty z łatwo dostępnym nektarem, np. jaskrowate, kapustowate, selerowate i astrowate. Rośliny z głębiej ukrytymi nektarnikami, np. bobowate, jasnotowate, różowate i wrzosowate, odwiedzają pszczoły o pośredniej długości języczków, np. z rodziny miesiarkowatych oraz pszczoła miodna. Natomiast rośliny z głęboko ukrytymi nektarnikami, np. orliki, niecierpki, miodunki i pierwiosnki, odwiedzane są przez pszczoły długojęzyczkowe, np. porobnice (Anthophorini spp.) oraz niektóre trzmiele: ogrodowy (Bombus hortorum) i paskowany (B. subterraneus). Większość krajowych gatunków pszczół dziko żyjących prowadzi samotny tryb życia. Preferują siedliska suche, otwarte i o dużym nasłonecznieniu, np. murawy kserotermiczne lub napiaskowe, przydroża i miedze śródpolne [Wójtowski 1998; Banaszak 2007; Abrol 2012].

Fot. 2. Rusałka pawik (Aglais io). Fot. S. Łopuch

Motyle

Dojrzałe formy motyli [fot. 2] żywią się nektarem, który pobierają długą ssawką, a gąsienice zjadają miękkie części roślin. Długość ssawki wynosi od 5 do 20 mm u motyli dziennych, a u motyli aktywnych o zmierzchu lub nocą dochodzi do 80 mm, np. u zawisaków (Sphingidae). W efekcie motyle mogą korzystać z nektaru głęboko ukrytego, który jest niedostępny dla innych owadów.

Muchówki

Jedynie formy dojrzałe muchówek odżywiają się nektarem, często również pyłkiem. Krajowe gatunki muchówek, żywiące się pokarmem zdobywanym wyłącznie na kwiatach, należą do rodzin: bzygowatych (Syrphidae), wyślepkowatych (Conopidae), bujankowatych (Bombyllidae), wujkowatych (Empidae) i rączycowatych (Tachinidae). Muchówki te mają aparaty gębowe o długości od 2 do 12 mm, przystosowane do zjadania pyłku i ssania nektaru, co pozwala im rywalizować z pszczołami i motylami. Gatunki o dłuższych aparatach gębowych odwiedzają kwiaty o nektarze ukrytym głębiej, a gatunki o krótkich aparatach spotykane są na kwiatach z nektarnikami odkrytymi i łatwo dostępnymi. Niewielkie muchówki, odżywiające się małymi ilościami nektaru, są głównymi zapylaczami kwiatów roślin z rodzin selerowatych i kapustowatych o drobnych kwiatach. Muchówki są wrażliwe na kwiaty kremowe, o stęchłym zapachu lub bez zapachu. Owady te odgrywają ważną rolę w zapylaniu roślin rosnących w cieniu, na terenach wilgotnych i chłodnych, które zwykle są omijane przez pszczoły i motyle. Za znaczącą rolą muchówek jako zapylaczy przemawia również ich dominujący udział w faunie owadów strefy umiarkowanej [Wójtowski 1998; Abrol 2012].

Chrząszcze

Chrząszcze żywią się pyłkiem i pylnikami, częściami okwiatu oraz nektarnikami. Larwy wielu gatunków chrząszczy również żerują na kwiatach, zjadając owoce i nasiona. Chrząszcze w czasie żerowania i przenoszenia się z kwiatu na kwiat, przyczyniają się w pewnym stopniu do zapylania krzyżowego, ale przenoszą niewiele pyłku, którego ziarna słabo trzymają się ich chitynowych pancerzy. Ponadto, żerując na kwiatach, wyrządzają im pewne szkody. Chrząszcze preferują kwiaty o silnym owocowym zapachu i przyćmionych kremowych lub zielonkawych kolorach [Wójtowski 1998; Abrol 2012].

Przylżeńce

Przylżeńce są drobnymi owadami, o wymiarach ciała do 1,5 mm długości, które znajdują pokarm, schronienie i miejsce do rozrodu w jednym kwiecie lub kwiatostanie. Mają kłująco-ssący aparat gębowy, którym nakłuwają tkanki i wysysają soki. Larwy zjadają pyłek i różne miękkie części kwiatów, uszkadzając przy tym zalążnię i nektarniki. Przylżeńce mogą przyczyniać się do zapylenia kwiatu pyłkiem własnym, a uskrzydlone samice, opuszczając jeden kwiat i przenosząc się na inny, mogą przyczyniać się do zapylenia krzyżowego. Występują pospolicie w kwiatach większości roślin, szczególnie gatunków z rodziny astrowatych. W rejonach północnych są one ważnymi zapylaczami niektórych gatunków roślin, np. wrzosu. Kwiaty opanowane przez przylżeńce przeważnie nie dostarczają nektaru innym owadom, jedynie pyłek [Wójtowski 1998; Abrol 2012].

Rola i znaczenie owadów w procesie zapylania

Pszczoła miodna jest najważniejszym gospodarczo zapylaczem, ponieważ jest powszechnie użytkowana i dostępna w dużej liczebności. Nie jest ona jednak uniwersalnym zapylaczem. Długość języczka pszczoły miodnej wynosi około 6-6,5 mm, dlatego jest ona mniej skuteczna w zapylaniu niektórych gatunków roślin o głębiej położonych nektarnikach i pylnikach, np. koniczyny czerwonej [Wójtowski 1998]. Ponadto, w obecności innych owadów zapylających wydajność zawiązywania owoców i nasion jest większa, nawet jeśli liczebność pszczoły miodnej jest optymalna [Brittain i in. 2013; Garibaldi i in. 2013; Rader i in. 2016]. Efektywność zapylania pszczoły miodnej może wzrosnąć nawet 5-krotnie na skutek interakcji behawioralnych z dziko żyjącymi pszczołami [Greenleaf i Kremen 2006]. Zróżnicowane zespoły zapylaczy są skuteczniejsze , ponieważ wspólnie użytkując zasoby, uzupełniają się nawzajem, a nie zastępują, co wynika z różnic w morfologii i zachowaniu różnych grup zapylaczy oraz z różnic w budowie kwiatów [Albrecht i in. 2012; Rader i in. 2016].

Przytoczone przykłady przystosowań owadów do zapylanych przez nie roślin pokazują, dlaczego różnorodność gatunkowa zapylaczy jest niezbędna, aby proces zapylania był optymalny. W interesie ludzi leży zatrzymanie groźnego trendu zmniejszania się różnorodności gatunkowej i liczebności zapylaczy, której przyczyną jest rosnąca presja ze strony człowieka na środowisko poprzez niszczenie siedlisk, brak roślin pokarmowych, chemizację środowiska, pasożyty i choroby oraz zmiany klimatyczne („IPBES 2016”). Dziko żyjące zapylacze podlegają dodatkowo presji ze strony użytkowanej pszczoły miodnej, z którą muszą konkurować o zasoby pokarmowe, a trzmiele narażone są na infekcje patogenami przenoszonymi przez pszczołę [fot. 3; Fürst i in. 2014; Mallinger i in. 2017]. Ponieważ owady zapylające przyczyniają się do zwiększenia produkcji i poprawy jakości roślin uprawnych, zapewniają ludziom bezpieczeństwo żywnościowe. Wartość upraw zapylanych przez owady wynosi około 14 mld euro rocznie w Unii Europejskiej [Gallai i in. 2009]. Dlatego tak ważna jest ochrona owadów zapylających i ich siedlisk, w których znajdują miejsca do gniazdowania i rośliny pokarmowe, a Narodowa Strategia Ochrony Owadów Zapylających [Zych i in. 2018] dostarcza wielu rozwiązań w tym zakresie.

Dr Sylwia Łopuch
Katedra ZoologiiiDobrostanu Zwierząt
Wydział HodowliiBiologii Zwierząt
Uniwersytet RolniczywKrakowie
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Bibliografia

Abrol DP, (2012) Pollination Biology. Biodiversity Concervation and Agricultural Production. Springer.

Albrecht M, Schmid B, Hautier Y, Müller CB (2012) Diverse pollinator communities enhance plant reproductive success. Proc Roy Soc B: Biol Sci 279:4845-52.

Banaszak J (2007) Pszczoły Apidae. W Bogadanowicz W, Chudzicka E, Pilipiuk I, Skibińska E (red.) Fauna Polski, charakterystyka i wykaz gatunków. Tom II. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa.

Brittain C, Kremen C, Klein AM (2013) Biodiversity buffers pollination from changes in environmental conditions. Clob Change Biol 19:540-7.

Fürst MA, McMahon DP, Osborne JL i in. (2014) Disease associations between honeybees and bumblebees as a treat to wild pollinators. Nature 506:364-6.

Garibaldi LA, Steffan-Dewenter I, Winfree R i in. (2013) Wild pollinators enhance fruit set of crops regardless of honey bee abundance. Science 339:1608-11.

Greenleaf SS, Kremen C (2006) Wild bees enhance honey bees’ pollination of hybrid sunflower. PNAS 103:589-96.

IPBES (2016) The assessment report of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services on pollinators, pollination and food production. Potts SG, Imperatriz-Fonseca VL, Ngo HT (Eds). IPBES, Bonn, Germany.

Klein AM, Vaissière BE, Cane JH i in. (2007) Importance of pollinators in changing landscapes for world crops. Proc R Soc B 274:303-13.

Mallinger RE, Gaines-Day HR, Gratton C (2017) Do managed bees have negative effects on wild bees?: A systematic review of the literature. Plos One 12:e0189268.

McCall C, Primack RB (1992) Influence of flower characteristics, weather, time of day, and season on insect visitation rates in three plant communities. Am J Bot 79:434-42.

Ollerton J, Winfree R, Tarrant S (2011) How many flowering plants are pollinated by animals? Oikos 120:321-6.

Rader R, Edwards W, Westcott DA i in. (2011) Pollen transport differs among bees and flies in a human-modified landscape. Divers Disturb 17:519-29.

Rader R, Edwards W, Westcott DA i in. (2013) Diurnal effectiveness of pollination by bees and flies in agricultural Brassica rapa: implications for ecosystem resilience. Basic Appl Ecol 14:20-7.

Rader R, Bartomeus I, Garibaldi LA i in. (2016) Non-bee insects are important contributors to global crop pollination. PNAS 113:146-51.

Sikora A, Michołap P, Kadej M i in. (2018) Pszczoły w mieście. Trzmiele Wrocławia. Sikora A, Michołap P (red.) Stowarzyszenie Natura i Człowiek, Wrocław.

Wójtowski F (1998) Dziko żyjące pszczołowate – chów i użytkowanie. W Prabucki J (red.) Pszczelnictwo. Wydawnictwo Promocyjne Albatros.

Zych M, Denisow B, Gajda A i in. (2018) Narodowa Strategia Ochrony Owadów Zapylających. Fundacja Greenpeace. Warszawa.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"