Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 7.

Kolejny, jakże trudny dla większości z nas rok, zbliża się ku końcowi. Dla pszczelarzy również nie był on łatwy, bo mimo obfitości (często zdumiewającej mnie jako botanika) kwiatów na roślinach, w wielu przypadkach nie dostarczały one pszczołom nektaru. Zadziwiający był fakt nienektarujących lip, gryki i innych gatunków roślin. Zbiory miodu w wielu pasiekach nie były zadowalające… Trzeba mieć nadzieję, że 2021 okaże się łaskawszy dla nas wszystkich, w tym dla naszych skrzydlatych przyjaciół. Pomocą dla nich może być wzbogacanie pastwisk pszczelich w gatunki mniej znane, w tym te, które opisuję w niniejszym artykule.

Doględka nastroszona. Fot. Aneta Sulborska

Doględka nastroszona (=doględa nastroszona, grindelia kalifornijska, grindelia nastroszona, grindelia szorstka) – Grindelia squarrosa (Pursh) Dunal.

Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest rośliną dwuletnią lub byliną osiągającą do 1 m wysokości. Pochodzi z pn. – zach. części Ameryki Północnej. Wykształca wzniesioną, rozgałęzioną, gruczołowato owłosioną, lepką łodygę. Wyrastają z niej podłużnie jajowate, obejmujące łodygę, żółtawozielone, brzegiem ząbkowane liście. Kwiaty zebrane są w żółte koszyczki o średnicy 2,5–4 cm. Na ich spodniej stronie znajdują się zielone listki nazywane listkami okrywy koszyczka, które są bardzo lepkie. Do tej cechy prawdopodobnie nawiązuje angielska nazwa rośliny gumweed, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „chwast, który klei się jak guma do żucia”. Kwitnienie gatunku trwa od VI do IX. Ziele rośliny wykorzystywane jest w celach leczniczych (wykazuje działanie przeciwkaszlowe i rozkurczowe). Zewnętrznie stosowane jest przy ranach, egzemach i schorzeniach skóry.

Doględka nastroszona. Fot. Aneta Sulborska

Lnica zwyczajna – Linaria vulgaris Mill.

Rodzina: Plantaginaceae – babkowate

Jest kępkową byliną, która rośnie dziko w środkowej i wschodniej Europie oraz umiarkowanych rejonach Azji. W Polsce należy do chwastów spotykanych na miedzach, suchych murawach, polach, zrębach i przydrożach. Wykształca prostą, słabo rozgałęzioną łodygę o wysokości 20–60 cm, gęsto pokrytą niebieskawymi, lancetowatymi, ostro zakończonymi liśćmi, które przypominają liście lnu – stąd polska nazwa lnica i łacińska Linaria (łac. Linum = len). Nazwa lnica nawiązuje także do faktu, że gatunek ten był również uciążliwym chwastem w uprawach lnu.

Lnica pospolita. Fot. Aneta Sulborska

Część podziemną byliny stanowi korzeń dorastający do 1 m głębokości, z którego wyrastają liczne rozłogi. Dzięki nim roślina tworzy rozległe skupienia. Kwiaty o przyjemnym, miodowym zapachu mają charakterystyczną dwuwargową koronę, która miłośnikom ogrodów przypomina lwią paszczę. Korona kwiatów cechuje się jasnożółtym kolorem, jedynie na wewnętrznej powierzchni wargi dolnej widoczna jest pomarańczowa plama. Warga dolna zakończona jest długą (1,2 cm) ostrogą, która od strony grzbietowej jest wewnątrz owłosiona z wyjątkiem wąskiego kanalika, którym nektar spływa w dół. Wewnątrz kwiatów znajdują się cztery dwusilne pręciki (2 dłuższe i 2 krótsze) oraz centralnie umieszczony słupek. Kwiaty (10–40) zebrane są w grona na szczycie łodyg. Kwitnienie odbywa się w VI–IX.

Owocem jest torebka otwierająca się 4 ząbkami na szczycie, zawierająca liczne nasiona (z jednej rośliny może ich być nawet 30 tys.). Ziele lnicy stosowane jest w lecznictwie ludowym – ma bowiem działanie przeciwzapalne, przeczyszczające i moczopędne.

Dawna nazwa rośliny „czyścica” nawiązuje do jej silnie przeczyszczających właściwości. Wykorzystywano ją także jako środek nasenny – zwłaszcza dla dzieci, stąd nazwa „śpis” i „nocne ziele”. Zewnętrznie stosowane ziele lnicy jest pomocne w stanach zapalnych, przy trądziku, świądzie skóry i hemoroidach, na krwawiące i trudno gojące się rany. W niektórych rejonach Polski pędy rośliny wkładane były do wiązanek święconych w dniu M.B. Zielnej. Można także znaleźć wzmianki, że lnica działa trująco na konie.

Lnica pospolita. Fot. Aneta Sulborska

Pysznogłówka ogrodowa –
Monarda × hybrida hort.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Bylina jest mieszańcem północnoamerykańskich gatunków gł. pysznogłówki dwoistej (Monarda didyma) i pysznogłówki dętej (M. fistulosa), uprawianym w celach ozdobnych. Charakteryzuje ją krzaczasty pokrój. Część podziemną stanowią liczne rozłogi, dzięki którym rośliny szybko się rozrastają. Nad ziemię wyrasta wzniesiona, słabo rozgałęziona, czterokanciasta łodyga o wysokości 60–150 cm. Liście ułożone są parami naprzeciw siebie (naprzeciwlegle), mają jajowaty lub lancetowaty kształt. Cała roślina przyjemnie cytrynowo pachnie.

Kwiaty wyrastają w nibyokółkach, tworząc główkowate kwiatostany na szczytach pędów przypominających nieco indiański pióropusz. Ich kwitnienie trwa około 3-5 tygodni. Kwiaty mają barwę szkarłatną, różową lub fioletową, żyją średnio 2 dni. Korona kwiatów jest dwuwargowa o długości do 4,5 cm. Wewnątrz znajdują się 2 pręciki, 2 staminodia (zredukowane dolne pręciki) i słupek. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Jeśli po przekwitnięciu rośliny zostaną ścięte, mogą zakwitnąć powtórnie we IX. Owocem jest czterodzielna rozłupnia.

Pysznogłówka ogrodowa. Fot. Aneta Sulborska

Słonecznik bulwiasty (= topinambur) – Helianthus tuberosus L.

Rodzina: Asteraceae – astrowate

Jest okazałą byliną (1,5–3 m wysokości) o licznych (do 80), walcowatych bulwach podziemnych o długości 10–20 cm, do których nawiązuje łacińska (łac. tuber = bulwa, guz, garb, sęk) i polska nazwa gatunkowa rośliny. Jej ojczyzną jest Ameryka Północna, gdzie była uprawiana (jeszcze przed odkryciem Ameryki) na paszę dla bydła (bulwy, łodygi) lub warzywo (bulwy). Uważano (niesłusznie zresztą), że jadało ją plemię Topinamba, stąd nazwa – topinambur. Do Europy dotarła w XVII w. W Polsce gatunek zadomowił się głównie na nieużytkach, przydrożach, wysypiskach, terenach kolejowych, gdzie tworzy łany. Część nadziemną rośliny stanowią wzniesione, bardzo szorstko owłosione łodygi, z których wyrastają ogonkowe, grubo piłkowane liście.

Słonecznik bulwiasty. Fot. Aneta Sulborska

Dolne mają sercowaty kształt i zaostrzony wierzchołek, górne są mniejsze, lancetowate lub jajowate, 3-nerwowe. Kwitnienie gatunku trwa od IX do X, czasem XI. Kwiaty zebrane są w żółte, koszyczkowate kwiatostany o średnicy 4–8 cm osadzone pojedynczo na szczycie każdego odgałęzienia łodygi. Wnętrze koszyczka wypełniają obupłciowe kwiaty rurkowate (120–130), które dostarczają nektaru i pyłku. Natomiast usytuowane na obwodzie koszyczka kwiaty języczkowate (około 10) są płonne (nie mają pręcików ani słupka) i stanowią jedynie powabnię dla owadów zapylających. Kwiaty te (świeże lub suszone) można wykorzystać jako jadalną dekorację potraw lub dodać do herbaty. Pojedynczy koszyczek kwitnie 7–9 dni.

Owocem jest niełupka, która nie dojrzewa w naszej strefie klimatycznej. Roślina znalazła zastosowanie w lecznictwie – z bulw uzyskuje się wielocukier inulinę, która m.in. służy do badania czynności nerek w diagnostyce laboratoryjnej. Otrzymuje się z niej także fruktozę stosowaną przy zatruciach wątroby oraz w dietach cukrowych (fruktoza nie podwyższa poziomu cukru we krwi). Ponadto inulina wraz z zawartymi w topinamburze pektynami i błonnikiem wiąże szkodliwe związki (m.in. metale ciężkie) oraz pobudza kurczliwość ściany jelita.

Słonecznik bulwiasty działa także wzmacniająco na układ odpornościowy ludzi. W celach spożywczych bulwy zbiera się od połowy X. Można je stosować na surowo do sałatek, wykorzystywać jako warzywo po ugotowaniu, upieczeniu lub usmażeniu. Sporządza się z nich także napój alkoholowy a po wysuszeniu i uprażeniu stanowią substytut kawy. Spożycie dużych ilości topinamburu prowadzi do wzdęć i gazów, ale – tu ciekawostka – bezwonnych(!). Podaje się, że myśliwi sadzą ten gatunek na polanach leśnych, gdyż jest bardzo chętnie jedzony przez zwierzęta; z tego powodu uprawia się go także w celach paszowych. Ponadto z bulw można przyrządzić maseczkę na twarz, która szczególnie jest polecane przy trądziku i wypryskach skóry, a także przy cerze suchej do jej odpowiedniego natłuszczenia.

Słonecznik bulwiasty. Fot. Aneta Sulborska

Topinambur znajduje również zastosowanie do produkcji brykietów opałowych, opakowań ekologicznych, do rekultywacji zwałowisk, wysypisk i osadników ścieków. Roślina ma zdolność „uciekania” z miejsc uprawy i w niektórych rejonach świata przyznano jej status rośliny inwazyjnej.

Ze względu na późną porę kwitnienia (jedna z najpóźniej kwitnących roślin w Polsce) topinambur stanowi cenny pożytek nektarowy, a zwłaszcza pyłkowy. Pojedynczy kwiat rurkowaty żyje 3–5 dni. Dziesięć kwiatów wydziela w ciągu życia 0,58–1,12 mg nektaru zawierającego 30–44% cukrów.

Wydajność miodowa jest zmienna w zależności od warunków klimatyczno-glebowych i wynosi od 30 do 60 kg/ha. Dziesięć kwiatów rurkowatych produkuje 0,6–1,2 mg pyłku, jeden koszyczek 6,6–18,4 mg. Pękanie pręcików następuje tuż po otworzeniu się kwiatu. Podczas słonecznych dni przy temperaturze >20°C, pyłek dostępny jest dla owadów 1–2 dni, w temperaturze <15°C pylenie trwa 3–4 dni.

Uformowane obnóża mają kolor żółtopomarańczowy. Wydajność pyłkową oszacowano na 60–210 kg/ha, przy czym wyższe wartości dotyczą roślin rosnących w miejscach ruderalnych, niższe – w warunkach miejskich.

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"