Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 6.

Lato to czas obfitości i urodzaju, z którego mogą korzystać także nasi skrzydlaci przyjaciele. W tym czasie wiele roślin kwitnie, oferując pszczołom (i innym owadom) nektar i/lub pyłek. Bezsprzecznymi królowymi tego okresu są różne gatunki lip, ale oprócz nich jest wiele innych taksonów, być może niezauważanych, a które stanowią uzupełnienie bazy pokarmowej dla zapylającej entomofauny.

W kolejnym artykule dotyczącym mniej znanych gatunków pożytkowych chciałabym przybliżyć czytelnikom następujące rośliny:

Pasternak zwyczajny – Pastinaca sativa L.

Rodzina: Apiaceae – selerowate

Jest rośliną dwuletnią o wrzecionowatym lub bulwiastym korzeniu przypominającym wyglądem i zapachem marchew. Pasternak rośnie dziko bądź jest zdziczały niemal na całym świecie. Występuje w miejscach ruderalnych oraz w zbiorowiskach łąkowych. W Europie gatunek był uprawiany już od średniowiecza, natomiast w Polsce rzadko stosowano tę praktykę.

Pasternak zwyczajny. Fot. Aneta Sulborska

Należy jednak pamiętać, że furanokumaryny obecne u tego gatunku (podobnie jak u innych przedstawicieli z rodziny selerowatych) mogą powodować fotouczulenia przy kontakcie soku rośliny ze skórą. Działanie to zostało także wykorzystane w leczeniu łuszczycy i bielactwa.

Pasternak zwyczajny. Fot. Aneta Sulborska

Pszczoły zbierają z kwiatów pasternaku nektar i pyłek. Wydajność miodowa oszacowana w warunkach Baszkirii wynosi 60-80 kg/ha. Miód charakteryzuje się jasną barwą i dobrym smakiem. Dziesięć kwiatów produkuje 0,22-0,42 mg pyłku. Obnóża cechują się brudnożółtawym kolorem. Wydajność pyłkowa wynosi do 20 kg/ha.

Pasternak jest gatunkiem azotolubnym. Najlepsze warunki do wzrostu i rozwoju znajduje na podłożach świeżych, gliniastych i zasobnych w składniki pokarmowe, ale dobrze rośnie także na innych typach gleb. Preferuje stanowiska słoneczne. Można go rozmnażać przez wysiew nasion.

Powój polny – Convolvulus arvensis L.

Rodzina: Convolvulaceae – powojowate

Gatunek jest rozpowszechniony niemal na całym świecie z wyjątkiem strefy tropikalnej i Australii. W naszej florze zaliczany jest do uciążliwych, wieloletnich chwastów, spotykanych zwłaszcza w uprawach zbóż i roślin okopowych. Często występuje także na suchych i ciepłych miejscach ruderalnych, przydrożach, nasypach oraz suchych stokach.

Powój polny. Fot. Aneta Sulborska

Kwiaty powoju dostarczają średniej ilości nektaru i pyłku, ale z uwagi na długi okres kwitnienia gatunku mogą stanowić uzupełnienie bazy pokarmowej pszczół. Ziarna pyłku powoju spotykane są w miodach (ich obecność stwierdza się podczas analizy pyłkowej), co świadczy o zainteresowaniu pszczół tym pożytkiem.

Pojedyncze kwiaty rośliny żyją bardzo krótko – otwierają się w godzinach rannych (między 7:00 a 8:00) i zamykają po południu (13:00-14:00). Kwiaty otwarte są tylko w pełnym słońcu, natomiast podczas pochmurnej i deszczowej pogody pozostają zamknięte. W ciągu doby dziesięć kwiatów produkuje 0,4-5,0 mg nektaru o koncentracji cukrów około 27%. Jeden kwiat dostarcza 0,5-1,5 mg pyłku, z którego robotnice formują kremowobiałe obnóża.

Roślina dobrze rośnie na różnych podłożach, także suchych i piaszczystych. Zaliczana jest do gatunków światłolubnych, dlatego też preferuje słoneczne stanowiska. Bardzo łatwo rozmnaża się za pomocą fragmentów kłączy, nieco gorzej przez nasiona.

Różowiec biały. Fot. Aneta Sulborska

Różowiec biały (= okółkowiec biały) – Rhodotypos scandens (Thunb.) Makino

Rodzina: Rosaceae – różowate

Ten rozłożysty krzew dorastający do 1-2 m wysokości pochodzi z Japonii i środkowych Chin. Jego pędy cechują się oliwkowobrunatną barwą, a liście ułożone są naprzeciwlegle, co stanowi wyjątek wśród przedstawicieli różowatych. Mają one jajowaty kształt i spiczasto zakończony wierzchołek, osiągają długość do 8 cm, brzegiem są ostro piłkowane. Kwitnienie rozpoczyna się w V i trwa około 6 tygodni. Kwiaty, zgodnie z polską nazwą gatunkową, są białe, rozwijają się przed rozwojem liści.

Średnio jeden krzew wykształca ich ponad 1,5 tysiąca. Kwiaty są duże (4-5 cm średnicy), osadzone pojedynczo na końcach krótkich, bocznych pędów. Utworzone są z silnie rozwiniętego kielicha ułożonego w dwóch okółkach, 4 płatków korony (stąd wcześniejsza nazwa rośliny – okółkowiec czteropłatkowy), 4 słupków i 40-80 pręcików. Po zapyleniu i zapłodnieniu powstają owoce zbiorowe otoczone kielichem, utworzone z czterech pestkowców, które po dojrzeniu stają się czarne i błyszczące.

Różowiec biały. Fot. Aneta Sulborska

Korkowiec amurski – Phellodendron amurense Rupr.

Rodzina: Rutaceae – rutowate

Jest wysokim drzewem (dorasta do 30 m wysokości) o szerokiej koronie. Pochodzi z Kraju Amurskiego, czyli Azji Wschodniej (na co wskazuje łacińska nazwa gatunkowa amurense), gdzie występuje w dolinach rzek i w lasach liściastych na świeżych i żyznych glebach. Pędy młodych egzemplarzy cechują się cienką srebrzystą korą, natomiast na starszych staje się ona gruba, elastyczna, głęboko bruzdowana.

Do jej wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny, która wywodzi się od greckich słów phellós = korek i déndron = drzewo. Liście korkowca amurskiego przypominają liście jesionu. Osiągają długość do 30 cm, utworzone są 5-13 listków, które wyrastają parami. Wiosną późno się rozwijają, a jesienią szybko opadają. Kwiaty są niepozorne (o średnicy 5-8 mm), żółtawozielonkawe, zebrane w szczytowe wiechy.

Korkowiec amurski. Fot. Barbara Lotocka

Kwiaty korkowca są chętnie oblatywane przez pszczoły. Dość powiedzieć, że w Rosji gatunek należy do jednego z ważniejszych drzew (obok lip) dostarczających nektaru. W sprzyjających warunkach pogodowych oblot kwiatów przez robotnice trwa cały dzień. Kwiaty żeńskie produkują tylko nektar, męskie – nektar i pyłek. Kwiaty męskie dostarczają o ⅓ więcej nektaru w porównaniu z kwiatami żeńskimi.

Koncentracja cukrów w nektarze wynosi średnio 50%. Stwierdzono, że 100 kwiatów żeńskich wydziela 110 mg cukrów, natomiast 100 kwiatów męskich o 30 mg cukrów więcej. Jedno drzewo żeńskie dostarcza 0,35 kg cukrów, jedno drzewo męskie 0,65 kg. Wydajność miodowa gatunku wynosi ok. 110 kg/ha, a według danych rosyjskich nawet 200-280 kg/ha. Jeden kwiat męski produkuje średnio 0,7 mg pyłku, co w przeliczeniu na 1 drzewo daje ok. 0,4 kg.

Wydajność pyłkową z powierzchni 1 ha oszacowano na 40 kg. Obnóża z korkowca mają musztardowy kolor.

Korkowiec amurski. Fot. Barbara Lotocka

Gatunek preferuje stanowiska słoneczne (choć znosi też ocienienie) oraz żyzne gleby. Jest wytrzymały na mrozy, ale mniej odporny na suszę. Najłatwiej rozmnożyć go przez wysiew nasion, po uprzedniej zimowej stratyfikacji.

Parczelina trójlistkowa – Ptelea trifoliata L.

Rodzina: Rutaceae – rutowate

Jest silnie rozrośniętym krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym do 5-6 m wysokości, jedno- lub dwupiennym. Parczelina pochodzi ze wsch. i pd. części Ameryki Północnej oraz z Meksyku, w Europie uprawiana jest od początku XVIII w. jako roślina ozdobna (głównie w parkach) i lecznicza. Jej liście – tak jak wskazuje polska nazwa gatunkowa – są trójlistkowe, wyrastają na długich ogonkach. Wiosną późno się rozwijają.

Do wyglądu liści nawiązuje także łacińska nazwa gatunkowa, która składa się ze słowa łac. tri = trzy i łac. fólium = liść. Pojedyncze listki są eliptyczne, o długości do 15 cm, całobrzegie z przeświecającymi gruczołkami na brzegach. Jesienią intensywnie przebarwiają się na żółto. Liście (zwłaszcza po roztarciu) i kora są aromatyczne.

Podobnie liście i młode pędy znalazły zastosowanie w medycynie, m.in. mają przeciwdziałać rozwojowi bakterii gruźlicy. W Ameryce Północnej wyciągi z kory wykorzystywane są jako środek stymulujący siły obronne organizmu i ogólnie wzmacniający.

Parczelina trójlistkowa. Fot. Aneta Sulborska

Kwiaty parczeliny są źródłem nektaru oraz pyłku i są chętnie oblatywane przez pszczoły. Tkanka nektarnikowa znajduje się u podstawy kulistej zalążni. Wydajność miodowa wynosi średnio 20 kg/ha, pyłkowa 10 kg/ha. Obnóża z parczeliny mają kolor brązowożółty.

Roślina jest wytrzymała na mrozy i suszę. Pod jej uprawę najbardziej optymalne jest stanowisko słoneczne, ale znosi też niewielkie ocienienie. Dobrze rośnie na glebach żyznych, luźnych i umiarkowanie wilgotnych, ale na ogół ma małe wymagania glebowe. Najprostszym sposobem rozmnażania jest wysiew nasion, które należy poddać stratyfikacji (dołując jesienią) i wysiać wiosną do gruntu lub pod osłony.

Trzykrotka Andersona – Tradescantia × andersoniana L.

Rodzina: Commelinaceae – komelinowate

Ta kępiasta, długowieczna bylina pochodzi z Ameryki Północnej, natomiast u nas wykorzystywana jest w celach ozdobnych do obsadzania zbiorników wodnych i innych wilgotnych miejsc oraz rabat. Jest mieszańcem powstałym w wyniku skrzyżowania innych gatunków trzykrotek. Osiąga wysokość do 40-70 cm. Jej łodygi są nagie lub lekko owłosione, zaś liście lancetowate o długości 15-40 cm.

Ich charakterystyczną cechą jest to, że pozostają zielone aż do jesieni. W sprzyjających warunkach klimatyczno-glebowych roślina silnie się rozrasta. Kwiaty osadzone są na cienkich, owłosionych szypułkach. Okwiat jest pojedynczy, utworzony z trzech zewnętrznych listków o zielonej barwie oraz trzech wewnętrznych w kolorze fioletowoniebieskim, a u odmian także czerwonym lub białym.

Trzykrotka najlepiej rośnie na stanowiskach wilgotnych i słonecznych, w półcieniu słabiej kwitnie. Lubi przepuszczalną, piaszczysto-gliniastą glebę o dużej zawartości składników pokarmowych. Można ją rozmnażać przez podział (zimą lub wiosną) lub sadzonki wierzchołkowe pobierane w IV-V bądź w VIII-IX. Ich ukorzenienie się następuje po upływie 20-30 dni. Młode egzemplarze sadzi się co 30-50 cm.

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"