Mało znane rośliny pożytkowe, cz. 11.

Regularność i cykliczność jest wpisana w nasze życie. Najlepiej widać to w przyrodzie, m.in. obserwując sezonowość pór roku i związaną z nimi wegetację roślin. Nie wiedzieć kiedy minęła dosyć kapryśna wiosna 2021 i rozpoczęło się kalendarzowe lato, co zwiastują kwitnące lipy i inne typowo letnie rośliny. W tym czasie pszczoły intensywnie pracują, wykorzystując dostępny pożytek, ale też powoli przygotowują się do zimowli. Jak ważne jest, by robotnice wygryzające się pod koniec lata znajdowały się w dobrej kondycji oraz wykształciły ciało białkowo-tłuszczowe, tego nie muszę tłumaczyć żadnemu pszczelarzowi. Dlatego istotne jest, by dieta pszczół w tym okresie (w każdym innym także) była urozmaicona oraz aby owady miały dostęp do odpowiedniej ilości pyłku. W kolejnym artykule chciałabym przedstawić kilka gatunków mniej znanych, które mogą uzupełnić bazę pokarmową pszczół, a dodatkowo stanowić element dekoracyjny ogrodów.

Głowaczek olbrzymi. Fot. Aneta Sulborska

Głowaczek olbrzymi – Cephalaria gigantea (Ledeb.) Bobrov

Rodzina: Dipsacaceae – szczeciowate

Jest okazałą byliną dorastającą do 2,5 m wysokości, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa gigantea (= wysoki, duży). Pochodzi z obszarów od Kaukazu po Syberię, gdzie występuje na łąkach i w wąwozach, w Polsce uprawiana jest w celach ozdobnych. Dolną część rośliny stanowi rozeta pierzastodzielnych, ciemnozielonych liści o długości 20–40 cm. Są one szorstko owłosione oraz cechuje je przyjemny, anyżowy zapach. Z rozety liści wyrastają sztywne, rzadko ulistnione i słabo rozgałęzione pędy. Na ich wierzchołku powstają główkokształtne koszyczkowate kwiatostany o kremowej barwie. Do ich kształtu nawiązuje łacińska nazwa Cephalaria oznaczająca głowę. Również angielska nazwa rośliny 'giant pincushion flower' związana jest z wyglądem kwiatostanów, które przypominają nieco poduszeczkę na igły z racji obecności ostro zakończonych przysadek (liściaste struktury wyrastające u podstawy szypułek kwiatów), które wystają ponad powierzchnię kwiatostanu. Koszyczki osiągają średnicę 5–6,5 cm, od dołu otoczone są licznymi listkami okrywy. Jeden kwiatostan może zawierać 60–120 kwiatów. Brzeżne kwiaty są większe od położonych w centralnej części koszyczka, są bardziej grzbieciste i mają wyraźną, dwuwargową koronę. Kwitnienie gatunku rozpoczyna się w VII i trwa około 5 tygodni. Po przekwitnięciu zaleca się ścięcie pędów. Owocem jest niełupka.

Głowaczek olbrzymi. Fot. Aneta Sulborska

Mikołajek olbrzymi – Eryngium giganteum L.

Rodzina: Apiaceae – selerowate

Pochodzi z suchych rejonów Afryki północnej. Należy do roślin dwuletnich lub krótkowiecznych bylin osiągających około 90–120 cm wysokości. W pierwszym roku wegetacji tworzy rozetę sercowatych, ciemnozielonych liści o długich ogonkach. W kolejnym roku wydaje pęd kwiatostanowy, a potem owoce. Część podziemną stanowi korzeń palowy. Liście wyrastające na pędzie są sztywne, kolczaste, brzegiem ząbkowane, siedzące (są pozbawione ogonków liściowych), obejmują swoją nasadą łodygę. Niewielkich rozmiarów kwiaty zebrane są na szczycie pędów tworząc baldaszkowaty, srebrno-zielony kwiatostan przypominający główkę o długości do 3–4 cm. Pod każdym kwiatostanem znajdują się ostro zakończone, wcinane, srebrzysto-niebiesko zabarwione liście przykwiatowe nazywane podsadkami. Kwitnienie odbywa się w VII–VIII(IX). Jedną z angielskich nazw zwyczajowych mikołajka olbrzymiego jest Miss Willmott’s Ghost na pamiątkę Ellen Willmott, angielskiej ogrodniczki, która tak bardzo lubiła roślinę, że jej nasiona wysiewała w odwiedzanych ogrodach w tajemnicy przed właścicielami, a rośliny „jak duchy” wyrastały w tychże miejscach. Po zapyleniu i zapłodnieniu kwiaty przekształcają się w owocostany (utworzone z rozłupni), które mogą się utrzymać na roślinie nawet do wiosny. Roślina znalazła zastosowanie na suche bukiety.

Powojnik tangucki – Clematis tangutica (Maxim.) Korsh.

Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Gatunek pochodzi z Chin i Mongolii. Jest pnączem dorastającym do 3–4 m wysokości, wspinającym się po podporach za pomocą ogonków liściowych. Powojnik najczęściej sadzony jest przy ogrodzeniach lub jako roślina okrywowa. Do formy życiowej rośliny nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się prawdopodobnie od greckiego słowa kléma (=pnąca się roślina, pnącze, latorośl, winorośl). Powojnik wykształca zdrewniałe pędy oraz pojedyncze do pierzastozłożonych liście z wąskimi, lancetowatymi, brzegiem piłkowanymi listkami o odgiętych ząbkach. Zwisające, złocistożółte kwiaty o średnicy do 8 cm wyrastają pojedynczo na końcach długich (do 15 cm), owłosionych szypułek. Kwiaty charakteryzują się okwiatem pojedynczym – niezróżnicowanym na kielich i koronę. Element okwiatu stanowią 4 listki początkowo skupione na kształt dzwonka, później szeroko rozchylone. Kwiaty tworzą się na pędach jednorocznych, dlatego ważne jest, by wiosną przyciąć rośliny na wysokość ok. 30 cm (dzięki czemu wyrośnie dużo nowych pędów). Kwitnienie trwa od VI do jesieni. Owoce to niełupki opatrzone długimi, pierzastymi wyrostkami (pozostałość szyjki słupka), które stanowią aparat lotny. Zebrane są one w główkowaty, puszysty owocostan, który stanowi dekorację i pozostaje na roślinach do wiosny.

Powojnik tangucki. Fot. Barbara Łotocka

Rdest himalajski – Bistorta amplexicaulis (D. Don) Greene

Rodzina: Polygonaceae – rdestowate

Zgodnie z polską nazwą gatunkową bylina pochodzi z Himalajów. W Polsce uprawiana jest w celach ozdobnych. Tworzy podziemne, poziome kłącza, dzięki którym się rozrasta. Łodyga osiąga wysokość 40–100 cm, w dolnej części drewnieje. Liście są szerokolancetowate, ostro zakończone, wyrastają parami naprzeciw siebie, obejmując nasadą blaszki łodygę. Z tą cechą związana jest łacińska nazwa gatunkowa amplexicaulis złożona z dwóch łacińskich słów: ampléxus = objęcie, uścisk i caulis = łodyga, którą można przetłumaczyć jako obejmujący, opasujący łodygę. Niewielkie (do 4 mm średnicy) czerwonoróżowe kwiaty o lśniącej koronie, zebrane są w długie (do 10 cm) kłosy. Pręcików jest 8 z ciemnoniebieskimi główkami. Kwitnienie trwa od VI do X. Owoce to ciemnobrązowe lub czarne orzeszki. Roślina wykorzystywana jest w medycynie m.in. do leczenia ran i owrzodzeń oraz jako remedium przy biegunce.

Rdest himalajski. Fot. Aneta Sulborska

Szałwia omszona – Salvia nemorosa L.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jej ojczyzną jest Azja Zachodnia i Europa Wschodnia. W Polsce rośnie na suchych łąkach i przydrożach, jest też chętnie uprawiana w ogrodach (zwłaszcza jej liczne odmiany). Roślinę cechuje krzaczasty pokrój. Część nadziemną stanowi wzniesiona, nierozgałęziona łodyga dorastająca do 30–80 cm wysokości, która drewnieje w dolnej części. Na jej powierzchni wyrastają liczne włoski skierowane w dół. Liście mają kształt owalnolancetowaty lub eliptyczny, są lekko pomarszczone, szarawo owłosione, krótkoogonkowe. Drobne kwiaty zebrane są na szczytach łodyg w okółki tworzące kłosy. Kwiaty zbudowane są z fioletowej (u odmian także innej barwy, np. różowej), dwuwargowej korony oraz purpurowej podsadki i kielicha. Barwne podsadki nawet po przekwitnięciu stanowią element dekoracyjny. Gatunek kwitnie od VI do VII. Przycięcie rośliny przed przekwitnięciem powoduje bardzo obfite powtórne kwitnienie.

Szałwia omszona. Fot. Aneta Sulborska

Szyplin zielny – Dorycnium herbaceum Vill.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest półkrzewem osiągającym 30–70 cm wysokości. W Polsce ma status gatunku krytycznie zagrożonego (Polska Czerwona Księga Roślin). Jego cienkie pędy są rzadko rozgałęzione, zdrewniałe u nasady, w górnej części zielne. Pokładają się lub podnoszą. Liście są dłoniastodzielne, pięciolistkowe. Na powierzchni poszczególnych listków wyrastają włoski mechaniczne. Kwiaty (12–26) zebrane są w główkowaty kwiatostan. Kielich jest delikatnie owłosiony z trójkątnymi ząbkami na szczycie. Korona o długości 4– 5 mm utworzona jest z 5 białych płatków. Kwitnienie przypada na VI–VIII. Owoc stanowi jednonasienny strąk.

Szyplin zielony. Fot. Aneta Sulborska

Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"