Aneta Sulborska

Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 8.

Stojąc u progu nowego roku kalendarzowego, wiele osób zadaje sobie pytanie, co ów rok przyniesie. Zapewne w tym myśleniu jest dużo obaw, zarówno dotyczących spraw osobistych, jak i zawodowych. Pszczelarze z troską spoglądają w kierunku swoich uli, ale i z nadzieją – bo taką niesie ze sobą świat przyrody.

Zimowy okres to czas przeglądu i kompletowania sprzętu pasiecznego, ale warto byłoby w o tej porze pomyśleć także o bazie pokarmowej dla pszczół: zaplanować przyszłe zasiewy, zakupić nasiona, rozważyć wzbogacenie pastwiska pszczelego o nowe gatunki. Ufam, że kolejny artykuł dotyczący mniej znanych roślin nektaro- i/lub pyłkodajnych będzie pomocny w tych dywagacjach.

Bukszpan wieczniezielony. Fot. Aneta Sulborska

Bukszpan wieczniezielony (= bukszpan zwyczajny) – Buxus sempervirens L.

Rodzina: Buxaceae – bukszpanowate

Jest zwartym, wolno rosnącym i długowiecznym krzewem lub drzewkiem osiągającym 8-12 m wysokości. Rośnie dziko w zach. i pd. Europie, Azji Mniejszej oraz Afryce pn.-zach. W Polsce jest uprawiany od czasów średniowiecza. Posiada czworoboczne łodygi, pokryte trwałymi (zimozielonymi) liśćmi, z którymi związana jest łacińska i polska nazwa gatunkowa rośliny. Liście mają podługowatoowalny kształt, są skórzaste, wyrastają parami naprzeciw siebie.

Górna powierzchnia blaszki liściowej jest ciemnozielona, błyszcząca, dolna – żółtawa i matowa. Liście żyją średnio dwa lata. Kwiaty zebrane są w pęczki w kątach liści. Najczęściej tworzy je jeden szczytowy kwiat żeński otoczony kilkoma zielonkawożółtymi kwiatami męskimi. Kwiaty nie mają płatków. Kwitnienie odbywa się w V. Owocem jest skórzasta torebka zawierająca czarne, kanciaste nasiona z elajosomem (ciało tłuszczowe, którym odżywiają się mrówki i tym samym rozsiewają je).

Po dojrzeniu owoce gwałtownie się otwierają, wyrzucając nasiona na kilka metrów. Cała roślina wydziela ostry, niezbyt przyjemny zapach (czasem określany jako koci), szczególnie odczuwalny podczas kwitnienia, po deszczu lub wieczorem po upalnym dniu. Kora i liście bukszpanu zawierają trujące alkaloidy. Drewno jest bardzo twarde (porównywalne z twardością kości słoniowej), ciężkie, łatwe do polerowania. Znalazło zastosowanie do wyrobu różnych sprzętów m.in. tradycyjnych skrzynek lekarzy (gr. pyxos = skrzynka, puszka), do czego prawdopodobnie nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny – Buxus.

Krzew był chętnie sadzony już w czasach rzymskich, a w kolejnych epokach zdobił klasztorne i pałacowe ogrody. Często wykorzystywano go na żywopłoty, szpalery lub formowano z niego różne kształty tzw. zielone rzeźby, co praktykuje się do dziś. W Polsce należy do popularnych krzewów cmentarnych. Dawniej bukszpan był stosowany w celach obrzędowych, miał także odstraszać pioruny i zapewniać dobry plon w polu i ogrodzie. Roślina jest symbolem długowieczności i trwałości. Kora i liście działają przeczyszczająco, nalewka polecana jest przy zapaleniu płuc, a sproszkowane liście w reumatyzmie. Olejek eteryczny uzyskiwany z rośliny znalazł zastosowanie w leczeniu padaczki oraz w stomatologii.

Koniczyna krwistoczerwona (= koniczyna inkarnatka, koniczyna szkarłatna, inkarnatka) – Trifolium incarnatum L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest rośliną jednoroczną, rzadziej dwuletnią, dorastającą do 50 cm wysokości. Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego po Krym. Od XVIII w. zaczęto ją uprawiać w Europie, a następnie Ameryce i Australii. Części nadziemne inkarnatki pokryte są miękkimi włoskami. Liście składają się z trzech szerokich, odwrotnie jajowatych listków, do których nawiązuje nazwa rodzajowa rośliny – Trifolium. Inkarnatka wykształca walcowate kwiatostany typu główki, które osiągają do 5 cm długości. W kwiatostanie znajduje się 60-120 kwiatów o typowej budowie motylkowatej.

Koniczyna inkarnatka. Fot. Aneta Sulborska

Z ich kolorem związana jest łacińska nazwa gatunkowa rośliny, gdyż incarnátus można przetłumaczyć jako mięsisty, cielisty, krwisty. Pręcików jest 10, przy czym 9 z nich ma zrośnięte nitki, a jeden jest wolny. Kwitnienie zaczyna się pod koniec V (siew jesienny) lub w VI/VII (siew wiosenny) i trwa około miesiąca. Owocem jest niewielki, jajowaty strąk zawierający jedno, czerwonożółte nasiono. Inkarnatka zaliczana jest do dobrych roślin pastewnych. Często stanowi składnik mieszanek na łąki kwietne oraz bywa sadzona w celach dekoracyjnych w ogrodach.

Koniczyna inkarnatka. Fot. Aneta Sulborska

Żeleźniak bulwiasty – Phlomoides tuberosa (L.) Moench.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Roślina pochodzi z Kaukazu, dziko rośnie także w Chinach, południowej Syberii, w Kazachstanie i Kirgizji. Jest wysoką byliną (do 1,5 m wysokości) o bulwiastych korzeniach, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa (łac. tuber = bulwa, garb, sęk). Część nadziemną stanowi wzniesiona, czterokanciasta i rozgałęziona łodyga bordowego koloru, z której wyrastają ciemnozielone, owłosione z obu stron liście. Dawna łacińska nazwa rodzajowa rośliny (Phlomis) wskazywała na wykorzystywanie tych silnie wełnisto owłosionych liści jako knotów do lamp oliwnych (gr. phlox = płomień).

Dolne liście (odziomkowe) są długoogonkowe, trójkątnosercowate, górne – podługowate, z krótkimi ogonkami. Na nadziemnych częściach rośliny znajdują się włoski wydzielnicze, które produkują olejek eteryczny nadający roślinie przyjemny, cytrynowy zapach. Kwiaty o różowofioletowej koronie zebrane są w gęste nibyokółki na szczycie łodyg. Zarówno kielich, jak i korona są silnie owłosione. Wewnątrz korony znajdują się 4 pręciki, przy czym dwa górne mają krótsze nitki w porównaniu z dwoma dolnymi. Kwitnienie rozpoczyna się w V i trwa około 5 tygodni.

Po przekwitnięciu roślinę można przyciąć, a wówczas często powtórnie zakwita. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 czarne rozłupki. Ziele żeleźniaka znalazło zastosowanie w lecznictwie jako środek ściągający przy zapaleniu płuc, żółtaczce, bronchicie, hemoroidach oraz ogólnie wzmacniający i przyspieszający gojenie się ran. Bulwy po upieczeniu lub ugotowaniu nadają się do spożycia. Wysuszone i zmielone stanowią dodatek do wyrobów cukierniczych. W Mongolii dodaje się je także do herbaty.

Żeleźniak bulwiasty. Fot. Aneta Sulborska

Judaszowiec kanadyjski – Cercis canadensis L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest niewysokim drzewem o kulistej koronie pochodzącym ze wschodnich obszarów Ameryki Północnej. Wykształca duże, pojedyncze, naprzemianlegle wyrastające liście. Są one okrągłe lub sercowatego kształtu, całobrzegie, o niebieskawozielonym kolorze, z delikatnymi włoskami na spodniej stronie. Wiosną (IV-V) przed rozwojem liści zakwitają zebrane w pęczki różowe, rzadziej białe kwiaty.

Judaszowiec kanadyjski. Fot. Aneta Sulborska

Cechą charakterystyczną jest to, że wyrastają one także bezpośrednio na pniu ze znajdujących się tam pączków śpiących. Zjawisko to nazywane jest kauliflorią i występuje często u drzew tropikalnych. Kwiaty mają budowę typową dla przedstawicieli rodziny – motylkowate. Owocem są strąki utrzymujące się na roślinie przez całą zimę. Nazwa judaszowiec prawdopodobnie związana jest z podaniem, że właśnie na tym drzewie miał zakończyć swoje życie Judasz. Pąki kwiatowe można marynować a kwiaty dodawać do sałatek.

Judaszowiec kanadyjski. Fot. Aneta Sulborska

Suchodrzew kamczacki (=jagoda kamczacka) – Lonicera caerulea L. var. kamtschatica Sevast.

Rodzina: Caprifoliaceae – przewiertniowate

Gatunek rośnie dziko w Chinach, na Kamczatce oraz w republikach azjatyckich dawnego ZSRR, gdzie żyje do 35 lat. Rzadko jest uprawiany, a jeśli już to głównie jego odmiany uprawne. Krzew osiąga wysokość do 1,5-2 m. Liście są owalne, o niewielkich rozmiarach, z miękkimi włoskami po obu stronach. Wyrastają parami naprzeciw siebie. Kwiaty mają żółtawobiałą, owłosioną z zewnątrz koronę zrośniętą w długą rurkę (ok. 8 mm) z 5 łatkami na szczycie. Zebrane są po dwa w kątach liści.

Suchodrzew kamczacki. Fot. Aneta Sulborska

Elementy generatywne stanowi 5 pręcików i jeden słupek z charakterystycznie wysuniętą szyjką i znamieniem poza obręb korony. Kwitnienie rozpoczyna się w IV i trwa około 3 tyg. Owocem są jagody o kulistym, owalnym lub gruszkowatym kształcie osiągające 1,5-3 cm długości. Miąższ owoców jest ciemno zabarwiony, soczysty, słodko-kwaśny. Owoce dojrzewają bardzo wcześnie (najwcześniej ze wszystkich roślin sadowniczych), bo już na przełomie V i VI, osiągając ciemnofioletową, granatową lub prawie czarną barwę z niebieskim nalotem woskowym.

Łacińska nazwa gatunkowa – którą można przetłumaczyć jako błękitny, lazurowy, niebieski – prawdopodobnie wywodzi się od słowa caelúm (coelum) = niebo i odnosi się do barwy owoców pochodzącej od barwników antocyjanowych, które m.in. przeciwdziałają kruchości naczyń włosowatych (dlatego spożywanie tego typu owoców przeciwdziała miażdżycy) oraz wiążą metale ciężkie (stąd mogą służyć jako środek przy odtruwaniu organizmu skażonego metalami ciężkimi zwł. kadmem i ołowiem). Antocyjany poprawiają również ostrość wzroku, zwł. zdolność widzenia po zmroku. Owoce nadają się do bezpośredniego spożycia oraz na przetwory (dżemy, konfitury, soki itp.), do kandyzowania, sporządzania wina.

Suchodrzew kamczacki. Fot. Aneta Sulborska

Rokietta siewna (=rukola, rukiew siewna, rokietta (rukola) ogrodowa, gorczyca perska, jamba) – Eruca vesicaria (L.) Cav.

Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Pochodzi z rejonów śródziemnomorskich po Afganistan. Należy do gatunków uprawnych, pojawia się również jako chwast w innych zasiewach, przejściowo dziczeje. Jest jednoroczną rośliną oleistą o nieprzyjemnym zapachu, rzadko u nas uprawianą ze względu na słabsze plony oleju z hektara (w porównaniu np. z jej krewniakiem rzepakiem). Wykształca rozgałęzioną, owłosioną lub nagą łodygę dorastającą do 60 cm wysokości.

Dolne liście wyrastają na ogonkach, górne są siedzące, lirowatopierzaste. Korona kwiatów utworzona jest z 4 białych lub jasnożółtych płatków z fioletowym użyłkowaniem, kielich budują 4 stulone działki. Kwiaty zebrane są w szczytowe grona. Elementy generatywne stanowi 6 pręcików oraz centralnie usytuowany słupek. Roślina kwitnie pod koniec V przez ok. 4 tyg. Owocem jest łuszczyna przylegająca do osi pędu, zakończona długim, mieczowatym dzióbkiem. Łacińska nazwa rodzajowa rokietty wywodzi się od greckiego słowa ereúgomai lub łacińskiego eructáre = wypluwać, wymiotować, bekać, zionąć. Związane jest to ze swoistym, ostrym smakiem lub rozdymającymi właściwościami rośliny.

Liście rokietty od dawna dodawano do sałatek lub innych potraw, co stosuje się także dzisiaj, a roślina zyskała popularność jako rukola (w handlu pod nazwą „rukola” sprzedawane są także liście przedstawicieli z rodzaju dwurząd (Diplotaxis), które są węższe, cechują się ostrzejszym smakiem, a same rośliny kwitną na żółto i żyją dłużej niż jeden sezon wegetacyjny). Nasiona znalazły zastosowanie jako przyprawa oraz do wyrobu musztardy i konserwowania warzyw, a także w kosmetyce.

Ziele, a zwłaszcza nasiona zawierają około 30% oleju, który się pozyskuje. We wschodnich Indiach, Hindokuszu i Turkiestanie olej wykorzystywany jest w calach spożywczych, do oświetlania i natłuszczania włosów, a także w weterynarii. Wytłoki stanowią cenną paszę dla koni, bydła mlecznego i wielbłądów. Rokietta wykorzystywana była już od starożytności w celach leczniczych (przeciw szkorbutowi, jako lek moczopędny, pobudzający) oraz jako afrodyzjak.

Rokietta siewna. Fot. Aneta Sulborska

Gorczycznik polny (= rzeżucha zimowa) – Barbarea vulgaris W. T. Aiton

Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Jest rośliną dwuletnią dorastającą do 80 cm wysokości. Powszechnie występuje na półkuli północnej na wilgotnych łąkach i polach, przydrożach oraz w miejscach ruderalnych. Wykształca bardzo rozgałęzioną i ulistnioną łodygę. Dolne liście mają lirowaty kształt oraz 2-4 pary odcinków bocznych, obejmują łodygę nasadą z odstającymi uszkami. Liście górne są głęboko ząbkowane. Kwiaty o złocistożółtej barwie zebrane są w gęste grona, wyrastają na szypułkach odchylonych od łodygi. Korona jest dwa razy dłuższa w porównaniu z kielichem.

Kwitnienie trwa od V do VI. Owocem jest łuszczyna z wystającym nerwem środkowym zawierająca czarne nasiona. Młode ziele wykorzystywano jako sałatę, która we Francji była tradycyjnie jedzona w dniu św. Barbary (4 grudnia) – patronki górników, artylerzystów i zawodów mających do czynienia z materiałami wybuchowymi. Dlaczego ta patronka? Być może z uwagi na fizjologiczne efekty pojawiające się po zjedzeniu ziela. Od św. Barbary ma pochodzić nazwa Barbarea, którą datuje się na XV w.

Roślina wykazuje działanie lecznicze – działa odtruwająco, moczopędnie, owadobójczo, żółciopędne, pobudza perystaltykę jelit i reguluje przemianę materii. Napar z liści jest pomocny w oczyszczaniu dróg oddechowych. Potrawy ze świeżymi liśćmi jedzone na czczo działają przeciwpasożytniczo. Liście mogą stanowić dodatek do potraw.

Gorczycznik wiosenny. Fot. Barbara Łotocka

Gatunek rośnie w miejscach ruderalnych i jeśli występuje w większych skupiskach, pszczoły są zainteresowane jego kwiatami, które produkują nektar i pyłek.

Gorczycznik wiosenny. Fot. Barbara Łotocka

Gorczycznik preferuje wilgotne, zasobne w azot gleby. Rozmnaża się za pomocą nasion oraz pędów wyrastających z korzeni. Jedna roślina może wydać nawet 10 tys. nasion, które kiełkują właściwie zaraz po wysypaniu się z owoców (jednak szybko tę zdolność tracą).

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Więcej informacji na temat roślin pożytkowych w książce autorki dostępnej na www.sklep.pasieka24.pl (kod: K182) oraz u dystrybutorów.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"