Elżbieta Hołderna-Kędzia
Wspomnienie o Profesorze Bogdanie Kędzi – orędowniku mikrobiologii leku roślinnego i apiterapii
Profesor Bogdan Kędzia zakończył swą ziemską pielgrzymkę 20 lipca 2020 r. Żegnaliśmy Go tłumnie, pogrążeni w żalu, smutku, bólu, osamotnieniu i niedowierzaniu, że to już teraz; zbyt szybko stało się to, co nieuchronne. Dało się słyszeć – to niemożliwe i przedwczesne, przecież tyle jeszcze dobrego mógł zrobić. A wykonał bardzo wiele; resztę pozostawił nam do realizacji, w postaci niedokończonych lub dopiero co rozpoczętych opracowań, publikacji.
Duszę zmarłego powierzaliśmy Bogu podczas uroczystej Mszy św. koncelebrowanej przez sześciu zaprzyjaźnionych księży oraz w trakcie ceremonii pogrzebowej na pobliskim cmentarzu parafialnym przy kościele Chrystusa Dobrego Pasterza w Poznaniu. Pożegnaliśmy naszego profesora w jednym wielkim gronie rodziny, przyjaciół, znajomych, współpracowników, przedstawicieli wyższych uczelni, pracowników naukowych etatowych i emerytowanych, a także licznej grupy osób reprezentujących środowiska polskiego pszczelarstwa i zielarstwa.
Ceremonię pożegnalną uświetniły delegacje pszczelarzy ze sztandarami ze związków i kół pszczelarskich z różnych rejonów kraju: z Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy z Poznania, Rejonowego Koła Pszczelarzy w Głogowie i Karpackiego Związku Pszczelarzy w Nowym Sączu, oraz przedstawiciele władz Polskiego Związku Pszczelarskiego, Stowarzyszenia Pszczelarzy Zawodowych. Przybyli również przedstawiciele wielu przedsiębiorstw, jak: Biofarm, Kawon, Phytopharm, Hasco-Lek, Bartpol, Propharma, Sądecki Bartnik), wydawnictw (Borgis, Żyj Naturalnie), organizacji (Polski Komitet Zielarski, Sekcja Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, Polska Grupa Zielarska), towarzystw (Pszczelnicze Towarzystwo Naukowe), zakładów naukowych (Zakład Pszczelnictwa w Puławach, Pracownia Pszczelnictwa UPP).
Nie brakowało również wygłaszanych wspomnień i pożegnań: prof. M. Zimniewskiej – dyrektora Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu, ks. redaktora Eugeniusza Marciniaka z Fundacji Humana Divinis, prof. Zbigniewa Kołtowskiego z Zakładu Pszczelnictwa w Puławach i zarazem wice prezydenta Polskiego Związku Pszczelarskiego, prezesa Janusza Kasztelewicza z Przedsiębiorstwa Sądecki Bartnik w Stróżach – przedstawiciela Zrzeszenia Pszczelarzy Zawodowych.
Głos zabrał także pszczelarz, przedsiębiorca i artysta z Wrocławia, Mirosław Majcherek. Wszyscy otaczający mogiłę z dużym zainteresowaniem i skupieniem wysłuchali strof wiersza napisanego przez niego na tę okoliczność. Oprócz pożegnań i kondolencji składanych rodzinie osobiście wpłynęły także wyrazy współczucia i dowody pamięci od przyjaciół, znajomych, współpracowników z Uczelni Wyższych, w tym z Katedry Botaniki Farmaceutycznej UJ-CM w Krakowie, Zakładu Produkcji Farmaceutycznej Hasco-Lek we Wrocławiu, Katedry i Zakładu Botaniki Farmaceutycznej i Biotechnologii Roślin w Poznaniu, Zakładu Biologii Farmaceutycznej i Biotechnologii Roślin Leczniczych oraz Zakładu Chemii Fizycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, a także z Katedry Chemii i Toksykologii Żywności Uniwersytetu Medycznego w Rzeszowie.
Odebrano ponadto kondolencje z Wydawnictw: Postępy Fitoterapii (Borgis), Pszczelarstwo, Pasieka, Żyj Naturalnie, SBM w Warszawie oraz od przyjaciół z Miejskiej Biblioteki Publicznej w Chrzanowie – Filia w Płazie, profesora H. Meissnera z Australii), Towarzystw (Oddział Poznański Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów, Polski Komitet Zielarski), nie licząc osobistych słów wsparcia, pomocy i życzliwości od osób zaprzyjaźnionych i współpracowników.
O życiu Prof. Bogdana Kędzi; o tym jakim był człowiekiem i co dla niego było ważne, niech świadczy jego bogaty życiorys. Sam mówił o sobie, że jest przedwojenny. Urodził się 28 stycznia 1939 r. w Wilnie. Po wojnie skierowano rodzinę w ramach repatriacji do Gdańska. Tutaj, podobnie jak starszy brat Włodzimierz i młodsza siostra Anna, ukończył III Liceum Ogólnokształcące w Gdańsku-Wrzeszczu.
Zainspirowany przez brata jego wcześniejszymi zainteresowaniami chemią, jako kierunek studiów na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej w Gdańsku wybrał farmację. Ostatecznie cała trójka rodzeństwa ukończyła studia farmaceutyczne. Był jednym z lepszych studentów, a za bardzo dobre postępy w nauce i pracy społecznej otrzymał Dyplom Czerwonej Róży oraz Dyplom Rektorów Wyższych Uczelni Wybrzeża dla najlepszego studenta na Wydziale Farmacji Akademii Medycznej w Gdańsku. W związku z zainteresowaniem mikrobiologią doskonalił swą wiedzę w ramach Studenckiego Koła Naukowego (IV i V rok studiów) uczestnicząc w badaniach, które posłużyły do przygotowania późniejszej pracy magisterskiej i ukierunkowania dalszych prac naukowych.
Studia farmaceutyczne ukończył z wyróżnieniem w 1964 r., prezentując pracę pt. „Badania metabolizmu endogennego szczepów gronkowców pochodzących od chorych i od nosicieli”. W rok później został asystentem w Zakładzie Mikrobiologii Farmaceutycznej Akademii Medycznej w Poznaniu, a w roku 1970 uzyskał stopień doktora nauk farmaceutycznych na Wydziale Farmaceutycznym ówczesnej Akademii Medycznej w Poznaniu na podstawie rozprawy pt. „Właściwości metaboliczne gronkowców wrażliwych i opornych na chloramfenikol”. Na ten okres pracy (1964-1972) przypadają badania naukowe związane z mikrobiologią ogólną i farmaceutyczną, które zaowocowały licznymi publikacjami eksperymentalnymi z tego zakresu.
Dotyczyły one m.in. właściwości metabolicznych gronkowców złocistych, trwałości i jałowości leków i materiałów biologicznych, działania środków konserwujących, antyseptycznych i dezynfekujących na drobnoustroje, w tym zastosowania glukonianu chlorheksydyny w dezynfekcji szpitalnej, antyseptyki skóry rąk za pomocą mydeł antyseptycznych, a także zakażeń szpitalnych, w tym pałeczkami Klebsiella pneumoniae u noworodków oraz innymi drobnoustrojami na oddziałach intensywnej terapii.
W 1972 r. Bogdan Kędzia podjął pracę w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu na stanowisku adiunkta i kierownika Pracowni Mikrobiologicznej, a następnie p.o. kierownika Zakładu Farmakologii (1980-1986) i kierownika tego Zakładu (1992-2002). Początkowe publikacje w Instytucie związane były z poprzednimi zainteresowaniami, w tym z mikrobiologią kliniczną, a szczególnie działaniem przeciwbakteryjnym leków roślinnych stosowanych w zakażeniu dróg moczowych. W związku z powierzonymi obowiązkami rozpoczął pionierskie badania nad dostosowaniem metod mikrobiologicznych dla potrzeb oceny leku roślinnego.
Dotyczyły one dwóch głównych kierunków badawczych: określania działania przeciwdrobnoustrojowego substancji i preparatów pochodzenia roślinnego, a także oceny zanieczyszczeń mikrobiologicznych oraz izolacji i identyfikacji drobnoustrojów występujących w materiale roślinnym (surowce zielarskie, przyprawowe, produkty spożywcze, kosmetyczne, preparaty zielarskie). Badania te znalazły swój wyraz w licznych publikacjach dotyczących występowania bakterii tlenowych, grzybów, pałeczek jelitowych, przetrwalników laseczek Bacillus, pałeczek Escherichia coli i Pseudomonas, paciorkowców grupy D oraz grzybów toksynotwórczych, a także oceny przydatności podłoży bakteriologicznych do określania ich liczby w surowcach i preparatach zielarskich.
Za wyjątkową działalność związaną z mikrobiologią leku roślinnego został wyróżniony Nagrodą Wojewódzką za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauki. Podsumowanie powyższych osiągnięć znalazło swój wyraz w rozprawie habilitacyjnej w 2000 r. na Akademii Medycznej w Poznaniu pt. „Badania nad zanieczyszczeniem surowców zielarskich drobnoustrojami”. Istotnym efektem przedstawionej pracy było opracowanie odrębnych wymagań mikrobiologicznych dla preparatów i surowców zielarskich.
Znaczące zasługi w dziedzinie mikrobiologii leku roślinnego dotyczyły również opracowania metod dekontaminacji mikrobiologicznej surowców zielarskich i fitopreparatów, standaryzacji i normalizacji leków, przeciwdrobnoustrojowego działania substancji pochodzenia roślinnego (czosnku, olejku czosnkowego, olejków eterycznych i ich składników, preparatów olejkowych, wyciągów i zespołów roślinnych, składników izolowanych z roślin zielarskich).
Ważnym osiągnięciem były także badania aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwgrzybiczej nowych związków chemicznych, głównie pochodnych chalkonu i azastilbenolu, które zaowocowały opracowaniem kilku patentów. Praktycznym aspektem były próby zastosowania substancji i preparatów roślinnych (chlorku berberyny, wyciągu z rumianku, olejku z drzewa herbacianego, preparatów z olejkiem czosnkowym, solanki adriatyckiej) do leczenia inhalacyjnego zakażeń dróg oddechowych u dzieci.
Istotną dziedzinę stanowiły badania farmakologiczne leków roślinnych o działaniu uspokajającym, żółciotwórczym, spazmolitycznym, przeciwmiażdżycowym, moczopędnym, przeciwprostatowym, przeciwcukrzycowym. Późniejsze badania na zwierzętach doświadczalnych dotyczyły weryfikacji działania leczniczego znanych i nowych preparatów roślinnych pod kątem działania przeciwzapalnego, przeciwobrzękowego, przeciwutleniającego i adaptogennego.
Ważnym działem nauki, której Prof. Kędzia niestrudzenie poświęcał swój czas była apiterapia. Rozwój zainteresowania produktami pszczelimi datuje się od Sympozjum Apiterapii w 1985 r. w Krakowie. Na podstawie prac doświadczalnych zwrócił uwagę na cenną właściwość propolisu polegającą na jego synergistycznym działaniu w połączeniu z antybiotykami w stosunku do gronkowców złocistych – Staphylococcus aureus i grzybów drożdżoidalnych – Candida albicans.
Dalsze badania eksperymentalne obejmowały oznaczanie aktywności antybiotycznej różnych frakcji propolisu, działania przeciwdrobnoustrojowego propolisu, pyłku kwiatowego i miodu w połączeniu z olejkami eterycznymi i ich składnikami, występowania przetrwalników laseczek Bacillus i Clostridium w miodzie oraz opracowanie nowych preparatów propolisowych i ekspertyz z tego zakresu. Znaczącą grupę stanowiły przeglądowe prace publikacyjne, często poparte wynikami badań własnych nad składem chemicznym, właściwościami biologicznymi i leczniczymi produktów pszczelich. Zostały one oparte na przeglądzie piśmiennictwa krajowego i zagranicznego, w tym m.in. „Leczenie produktami pszczelimi” (PWRiL 1994), Produkty pszczół w profilaktyce i lecznictwie” (Wyd. Duszpasterstwa Rolników 2000), „Produkty pszczół w terapii” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2005), „Miód. Skład i właściwości biologiczne” (Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita S.A. 2008), „Leczenie chorób wewnętrznych ogólnie dostępnymi produktami pszczelimi w świetle badań klinicznych (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2008), „Propolis w leczeniu chorób skóry” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2009), „Lecznicze działanie miodu w chorobach wewnętrznych” (MedPharm Polska 2010), „Pyłek kwiatowy i pierzga w lecznictwie klinicznym” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2010), „Propolis w chorobach wewnętrznych” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2011), „Pszczeli pyłek kwiatowy. Pozyskiwanie, skład chemiczny, właściwości biologiczne, działanie lecznicze” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2012), „Mleczko pszczele – monografia” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2013), „Możliwości leczenia chorób serca i układu krążenia za pomocą produktów pszczelich” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2016), „Mniej znane produkty pszczele” (Sądecki Bartnik 2017), „Zastosowanie miodu i ziół w terapii” (Fundacja Pomocy Człowiekowi i Środowisku „Humana Divinis” 2018) i „Apikosmetyka. Miód, propolis, pyłek kwiatowy, mleczko pszczele, jad pszczeli, wosk” (Borgis 2020).
W 2001 roku Prof. B. Kędzia został powołany na stanowisko profesora kontraktowego w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich. W latach 2003-2015 był pracownikiem Zakładu Farmakologii i Fitochemii, a w okresie od 2015 do 2020 roku Zakładu Innowacyjnych Biomateriałów i Nanotechnologii Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich. Swą wiedzę doskonalił także poprzez wyjazdy naukowe, m.in. do Chin, Korei Pd., Japonii, Niemiec, Australii i Nowej Zelandii.
Brał czynny udział w wielu krajowych i zagranicznych zjazdach, sympozjach i konferencjach naukowych, wygłaszał referaty na wielu posiedzeniach towarzystw naukowych. Wykonywał recenzje licznych prac magisterskich i doktorskich z zakresu mikrobiologii, kosmetologii i apiterapii. Prowadził wykłady dla studentów, absolwentów studiów podyplomowych, a także na różnego rodzaju kursach i konferencjach naukowo-szkoleniowych.
Łącznie w dorobku publikacyjnym i dokumentacyjnym Prof. Bogdana Kędzi znajduje się ponad 700 pozycji, na które składają się prace eksperymentalne i przeglądowe, komunikaty zjazdowe, publikacje popularno-naukowe, normy i monografie farmakopealne oraz patenty i zgłoszenia patentowe. Jest też autorem lub współautorem licznych raportów z realizacji badań naukowych, prac zleconych oraz opinii i ekspertyz.
Wyniki badań z zakresu apiterapii prezentował na corocznych konferencjach pszczelarskich, najpierw w Puławach i Częstochowie, a później na Biesiadzie u Bartnika w Stróżach, w Kdyne w Czechach, Zielarskiej Konferencji Kobiet w Korycinach i innych, jak również podczas obrad Apimondii i Sympozjów Apiterapii w Antwerpii i Portroż, konferencjach w Lublinie, Pszczelej Woli i innych oraz w publikowanych z tej okazji materiałach konferencyjnych.
Niezależnie od tego popularyzował wiedzę apiterapeutyczną poprzez wykłady na świętach pszczelarskich organizowanych w różnych rejonach kraju. Systematycznie opisywał produkty pszczele, podkreślając ich wielokierunkowe działanie biologiczne i lecznicze na łamach czasopism i kalendarzy pszczelarskich: „Pszczelarz Polski”, „Przegląd Pszczelarski”, „Pszczelarstwo”, „Pasieka”, „Moderni Vcelar”, „Kalendarz Rolników”, „Kalendarz Pszczelarza Polskiego”, „Kalendarz Pszczelarza z Pasją”, a także wielu innych czasopism popularno-naukowych, m.in. „Moje zdrowie”, „Żyj Naturalnie”, „Food Forum”, „Aktualności Medyczne”, „Porady na zdrowie”. Publikacje dotyczące produktów pszczelich ukazywały się także w czasopismach naukowych, jak np.: „Herba Polonica”, „Postępy Fitoterapii”, „Gazeta Farmaceutyczna”, „Herbalism”.
Prace z zakresu mikrobiologii ogólnej, farmaceutycznej oraz z dziedziny farmakologii i fitochemii w znacznym stopniu poszerzyły naszą wiedzę naukową i praktyczną związaną z lekami naturalnymi, przyczyniając się do poprawy jakości leków roślinnych i bezpiecznego ich stosowania. Stworzył w ten sposób podwaliny pod rozwój nowej dyscypliny – mikrobiologii leku roślinnego.
Jednak najbardziej pokaźną część dorobku naukowego Prof. B. Kędzi stanowiły opracowania o tematyce apiterapeutycznej. Składają się na nie zarówno prace oryginalne dotyczące badań mikrobiologicznych, jak i farmakologicznych produktów pszczelich, prace przeglądowe, jak również publikacje w czasopismach popularno-naukowych przeznaczonych dla szerokiego kręgu odbiorców. W dziedzinie tej, podobnie jak w mikrobiologii, osiągnął wysoki stopień specjalizacji.
Profesor podjął się również tłumaczeń książek z j. rosyjskiego: Tichonowa A. I. i wsp. o propolisie (2006), pyłku kwiatowym (2008), jadzie pszczelim (2011) i miodzie (2017), oraz T. M. Czuchraj o motylicy woskowej, czylibarciaku większym (2020). W ostatnim okresie sporo czasu poświęcił przygotowaniu nowego, opartego na najnowszym piśmiennictwie podręcznika poświęconego produktom pszczelim. Ostatecznie monografia pod tytułem „Apiterapia. Leczenie miodem i innymi produktami pszczelimi” ukazała się pod koniec września br., stając się tym samym osobistą dedykacją dla miłośników apiterapii.
W ostatnich latach (2010-2020) ze względu na połączenie Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich z Instytutem Włókien Naturalnych w zakresie zainteresowań Profesora znalazły się badania związane z oceną aktywności przeciwdrobnoustrojowej włókien lnianych i konopnych oraz otrzymanych z nich tkanin. Interesujące prace dotyczyły wykorzystania ekstraktu etanolowego z propolisu do tynków dekoracyjnych w celu zabezpieczenia przed rozwojem drobnoustrojów oraz zastosowania olejków eterycznych do zwalczania warrozy u pszczół, jak również opracowanie składu innowacyjnego preparatu zawierającego produkty pszczele wspomagającego leczenie chorób neurodegeneracyjnych. Profesor Bogdan Kędzia był także aktywny w działalności społeczno-naukowej.
Od 1995 r. pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów. Od 1965 r. był członkiem wielu towarzystw naukowych, w tym Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, przewodniczącym Komisji Apiterapii Pszczelniczego Towarzystwa Naukowego, członkiem Komitetu Terapii i Nauk o Leku PAN, Polskiego Komitetu Zielarskiego, Zespołu ds. Czystości Mikrobiologicznej Komisji Farmakopei Polskiej, a także Sekcji Fitochemii, a od 1999 r. członkiem zarządu, sekretarzem, a w latach 2010-2014 prezesem reaktywowanej Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego.
Przez wiele lat był sekretarzem redakcji, a następnie redaktorem wiodącym czasopism „Herba Polonica” i „Postępy Aerozoloterapii”. Od 2004 roku aż do końca pełnił funkcję redaktora prowadzącego kwartalnika „Postępy Fitoterapii”. Ponadto był specjalistą I stopnia w dziedzinie diagnostyki klinicznej, a w 2017 r. został członkiem honorowym Polskiego Stowarzyszenia Dietetyków.
Za całokształt działalności został uhonorowany Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Srebrną Odznaką „Zasłużony Pracownik Przemysłu Spożywczego”, „Medalem Złotym za Długoletnią Służbę”, Honorową Odznaką Stowarzyszenia Naukowo-Technicznego Inżynierów i Techników Przemysłu Spożywczego, nagrodami wojewódzkimi: „Za Wybitne Osiągnięcia w Dziedzinie Nauki” i „Za Wybitne Osiągnięcia Techniki”, a także Złotą Odznaką Polskiego Związku Pszczelarskiego i Nagrodą Pszczelniczego Towarzystwa Naukowego za Wybitne Osiągnięcia w Dziedzinie Apiterapii, Medalem „In Plantis Magna Latet Virtus” Polskiego Komitetu Zielarskiego za wybitne zasługi dla rozwoju zielarstwa w Polsce, Nagrodą Sądeckiego Bartnika – In vino veritas, in mel sanitas – za „Ogromne Serce i Pracę dla Pszczelarstwa Polskiego” oraz Medalem Przyjaciela Płazy od Sołectwa i Biblioteki w Płazie.
Poprzez swe pracowite życie powiedział nam bardzo wiele: „Warto być aktywnym i nie oszczędzać się”. Widząc owoce swojej pracy i zainteresowanie jej wynikami ze strony wielu środowisk czerpał motywację do przygotowywania kolejnych opracowań i w tym widział sens swej misji życiowej. Ofiarujemy mu serdeczną pamięć, bo tak wiele mu zawdzięczamy, dziękujemy za współpracę, pomoc i życzliwość. To, co inni mówili o Profesorze, można by wyrazić słowami: W życiu codziennym był wyjątkowo skromnym człowiekiem, sumiennym, wytrwałym, merytorycznym, ofiarnym, pełnym twórczych pomysłów i kultury osobistej.
Miał niezwykłą i wspaniałą osobowość, współpraca z Nim była ogromną przyjemnością. Był ceniony za pracowitość, profesjonalizm i całkowite oddanie się nauce. Swój czas i zaangażowanie z prawdziwą pasją naukową poświęcał apiterapii.
Warto wspomnieć o Jego zainteresowaniach podróżniczych, w różne rejony świata. Chwile wolne od pracy wypełniały mu również: film, książka, muzyka, fotografia, malarstwo, turystyka górska. Był otwarty, życzliwy i przychylny w stosunku do innych ludzi, gotowy służyć współpracownikom radą i pomocą w problemach życiowych i naukowych. Pozostanie w naszej wdzięcznej pamięci i naszych sercach uśmiechnięty, pełen życia i entuzjazmu.
Elżbieta Hołderna-Kędzia
Od redakcji:
Pan Profesor Bogdan Kędzia wraz z Panią Elżbietą przez wiele lat redagował artykuły do działu „Apiterpia” w naszym czasopiśmie. Publikacje zawsze przesyłał na czas, perfekcyjnie dopracowane i bezinteresownie oraz wyczerpująco odpowiadał na każde zadane pytanie, nawet jeśli nie było związane z treścią artykułu. Zawsze był na bieżąco z najnowszymi badaniami. Bardzo dużo się od Niego nauczyliśmy. Odejście Pana Profesora pozostawiło wielką pustkę również w „Pasiece”. Dziękujemy Panu Profesorowi za wszystko.
Dziękujemy również Pani Elżbiecie, że w tak trudnym czasie, pogrążona w żałobie, przygotowała dla nas wspomnienie o Panu Profesorze.
