Jerzy Woyke
Porównanie biologii pszczoły miodnej Apis mellifera i pszczoły olbrzymiej Apis dorsata, cz. 2.
W pierwszej części artykułu przedstawiono różnice w wyglądzie, miejscach gniazdowania oraz sposobach budowania komórek i plastrów Apis mellifera i Apis dorsata. Interesująco opisano rozmieszczenie pszczół olbrzymich w gnieździe, tworzenie przez nie tzw. kurtyny oraz ust, czyli miejsc, z których wylatują owady.
Fot. user13884442, freepik
Oblot pszczół
U pszczoły miodnej młode robotnice wylatują z ula w godzinach obiadowych, krążąc ok. pół godziny w pobliżu ula. W czasie oblotu wydalają kał i zapoznają się z położeniem gniazda. Dlatego niektórzy nazywają te wyloty orientacyjnymi.
U pszczoły olbrzymiej robotnice również wykonują podobne loty, jednak nie z całej powierzchni kurtyny. Wyloty z całej kurtyny zakłócałyby utrzymanie stałej temperatury w gnieździe. Loty te trwają tylko 5 min. Gdyby trwały dłużej, nastąpiłoby obniżenie temperatury wokół czerwiu w porze chłodnej lub przegrzanie czerwiu w porze gorącej, gdy temperatura podnosi się nawet powyżej 40°C. Aby wszystkie robotnice mogły się oblecieć bez zakłócania temperatury gniazda, pszczoły olbrzymie wykonują w ciągu dnia kilka oblotów, aż do 4. Dlatego obloty te nazwano w literaturze zagranicznej periodic mass flights (PMF) – które można przetłumaczyć jako periodyczne loty masowe.
Fot. 1. Małe białe plasterki pozostawione przez wędrujące roje. Fot. Jerzy Woyke
Loty weselne
U pszczoły miodnej loty weselne matek i trutni odbywają się w powietrzu w godzinach południowych. Lotom weselnym nie towarzyszą robotnice. Matki kopulują średnio z 8 trutniami, a niektóre nawet z 16.
U pszczoły olbrzymiej loty weselne matek i trutni odbywają się wkrótce po zachodzie Słońca. Lotom tym towarzyszą również robotnice. Wiele robotnic latających wieczorem wokół matek powoduje, że nietoperze łapią robotnice zamiast nich. Matki pszczoły olbrzymiej kopulują z wielką liczbą trutni; około 20.
Bardzo interesujące jest to, że robotnice pszczoły olbrzymiej wylatują na loty godowe po zachodzie Słońca również wtedy, gdy nie istnieje okres naturalnego unasieniania matek, np. wkrótce po osiedleniu się roju na nowym miejscu lub na krótko przed emigracją rodziny. Prawdopodobnie w czasie ewolucji przeżywały te rodziny, w których nietoperze nie złapały matki.
Rójka
Gdy rodzina powiększy się i gdy trwa pożytek, pszczoły przygotowują się do rojenia. Najpierw robotnice budują miseczki matecznikowe, do których matka składa jaja. Po wykluciu się larw robotnice karmią je i wydłużają miseczki w mateczniki. Przed przepoczwarczeniem się larw matecznik jest zasklepiany od dołu. Czerwiąca matka nie jest w stanie latać. Jej odwłok jest bardzo powiększony, gdyż wewnątrz znajdują się dwa jajniki, w których powstają i dojrzewają jaja. Po złożeniu jaj do matecznika robotnice przestają karmić matkę mleczkiem, a zaczynają miodem lub papką. W następstwie tego matka przestaje składać jaja. Odwłok matki zmniejsza się, co umożliwia jej wylot z rojem.
Fot. 2. Plaster A. dorsata. Fot. Jerzy Woyke
U pszczoły miodnej robotnice budują miseczki matecznikowe na powierzchni oraz u dołu plastra. U pszczoły olbrzymiej robotnice budują miseczki matecznikowe tylko na dolnej stronie plastra. Aby chronić mateczniki i zapewnić najlepsze warunki rozwoju matkom, robotnice z kurtyny okrywają mateczniki grubą warstwą swoich ciał. W rezultacie tego widać u dołu gniazda trójkąty pszczół zwisających szczytami ku dołowi.
Kilka dni przed wygryzieniem się nowej matki z matecznika, stara matka wraz z częścią robotnic wylatuje z gniazda, jako rój pierwak. Po wygryzieniu się kolejnych matek wlatują następne roje. Z niektórych rodzin wylatuje tyle rojów, że pozostałe pszczoły nie okrywają całego plastra. Tak osłabiona rodzina oczekuje, aż wszystkie robotnice wygryzą się z plastra. Po kilku dniach, gdy pszczoły osiągną zdolność lotu, cała rodzina opuszcza plaster. Następuje więc ostateczne całkowite wyrojenie się rodziny.
Pszczoły porzucają pusty plaster
Nowe przylatujące roje pszczoły olbrzymiej nigdy nie siadają na starym przeczerwionym plastrze, nawet wtedy, gdy osiadły bardzo blisko niego. Nowe roje czasem nawet dotykają starego plastra, lecz nie siadają na nim. U pszczoły miodnej nieraz przyczepia się kawałki starej woszczyny do wabików roju.
U pszczoły olbrzymiej wylatujące roje siadają w pobliżu miejsca wyrojenia, gdyż w tym czasie i w tej okolicy jest dobry pożytek. Wraz z upływem czasu warunki pożytkowe się pogarszają. Rodziny przygotowują się do opuszczenia gniazda. Matka przestaje składać jaja. Gdy wygryzą się ostatnie robotnice i osiągną zdolność lotu, cała rodzina opuszcza plaster. Roje wędrują tam, gdzie pogoda i warunki pożytkowe są dobre (nawet 250 km).
Fot. 3. Prof. J. Wilde ze spadłym opuszczonym pustym plastrem A. dorsata. Fot. Jerzy Woyke
Opuszczanie gniazd
Opuszczanie gniazd przez pszczoły (ang. absconding) oznacza, że wszystkie robotnice wraz z matką odlatują. Przyczyny mogą być różne, między innymi brak pokarmu.
U pszczół miodnych takie zjawiska raczej nie zdarzają się w Polsce. Natomiast opuszczanie gniazd jest powszechne w Afryce. Wiosną roślinność bujnie rośnie i kwitnie. Gdy jednak pojawią się upały i brak deszczu, roślinność zielna usycha, a drzewa tracą liście. Wtedy pszczoły opuszczają gniazda i przenoszą się w miejsca, gdzie jest pożytek, np. nad brzegi rzek, jezior lub mokradeł.
Pszczoły olbrzymie z reguły gniazdują sezonowo. Gdy jest ciepło i istnieje odpowiedni pożytek, rodziny się rozwijają. Kiedy sezon się kończy i zaczyna ubywać pokarmu, matki zmniejszają czerwienie. Po zjedzeniu wszystkiego miodu pszczoły są zmuszone do opuszczenia gniazda. Czekają jednak, aż wszystkie robotnice wygryzą się z plastra i osiągną zdolność lotu.
Tak przygotowana rodzina opuszcza gniazdo i poszukuje odpowiedniego miejsca do gniazdowania. Po pewnym okresie lotu zaczyna im brakować pokarmu energetycznego w postaci miodu zabranego z uprzedniego gniazda. Wędrujący rój osiada więc na kilka dni pod konarem, pod występem budowlanym, a nawet pod dnem zbiornika na wieży ciśnień. Nieraz zdarza się nawet, że rój buduje mały biały plaster woskowy, do którego składa zebrany w okolicy nektar (fot. 1.). Po wypoczęciu i nabraniu sił rój odlatuje, a w pozostawionym małym, białym plasterku nie ma miodu.
Co dzieje się z opuszczonymi plastrami pszczoły olbrzymiej?
Pod koniec sezonu, gdy brak jest pożytku, wszystkie robotnice wraz z matką porzucają plaster. W aktywnym gnieździe temperatura wewnątrz gniazda wynosi 34°C. W dolnej części plastra znajduje się czerw, a w górnej miód. Widać to na zdjętym plastrze pszczoły olbrzymiej pokazanym już uprzednio (fot. 2.). Barwa plastra w części z czerwiem jest pomarańczowo-brązowa.
Przyczyną tego jest wytwarzanie oprzędu i rozsmarowywanie go wewnątrz komórki przez kolejne stadia rozwoju czerwiu. Górna część plastra jest biała, gdyż tam składowano tylko miód. Po opuszczenia gniazda przez pszczoły olbrzymie, część plastra, gdzie znajdował się czerw, jest wiotka. Natomiast górna część, tylko z białymi woskowymi komórkami jest krucha. Wystarczy niewielki powiew wiatru, aby górna część się złamała i spadła na ziemię (fot. 3.).
Nocne loty pszczół
Robotnice pszczół miodnych nie wylatują z ula nocą, gdy jest ciepło i Księżyc znajduje się w pełni i gdy jest jasno. Robotnice pszczół olbrzymich latają w takich warunkach. Interesujące jest to, że Księżyc nie musi być w pełni. Pszczoły latają nawet wtedy, gdy świeci jedna kwarta. Oczywiście, intensywność (liczba) lotów jest mniejsza niż w ciągu dnia. Cdn.
Prof. Jerzy Woyke
Literatura
Woyke J (2018) For what purpose do worker bees of Apis dorsata colonies construct and use wax specks? Journal of apicultural Research 57 (5) :690-695 https://doi.org/10.1080/00218839.2018.1495441
Woyke J. (2017) Kurtyny, girlandy i twarz przylatujących rojów pszczoły olbrzymiej Apis dorsata. Curtains, garlands and face of arriving Apis dorsata swarms 54 Naukowa Konferencja Pszczelarska, Pułwy, 7-8 marca 2017 : 19 54 Sci. Sci. Conf., Puławy, 7-8 March 2017: 19
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2016) Shape indexes of nests of Apis dorsata and Apis laboriosa Journal of Apicultural Research, 2016 Vol. 55, No. 5, 433–444
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2015) Indeks kształtu gniazd pszczół Megapis [Index of nests of Megapis bee [52 Naukowa Konferencja Pszczelarska , Puławy, 11-13 marca 2015: 16-17. PDF , Pszczelarstwo 2015 (10): 6-7 PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy M. S. Nagaraja N. Sivaram V. (2007) Presence or absence of drones in drone; dusk mass flights performed by Apis dorsata foragers. Journ. apic. Res 46 (1):40-49. PDF 233 KB Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Reddy C. S. (2005a) Gentleness of Apis dorsata. Intern. Beekeeping Congr. Bangalore 13-15 Nov. India: 2. PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy C. Nagaraja N. (2005b) Periodic mass flights of the giant honeybee Apis dorsata in successive days at two nesting sites in different environment conditions. Journ. apic. Res. 44(4): 140-149 PDF file 1 263 KB , Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Wilde M. Reddy C. Cervancia C. (2005c) Workers often predominate in dusk drone flights; of the giant honey bee Apis dorsat Journ. apic. Res. 44(3): 130-132 PDF file 130 KB , Provided with permission of IBRA
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J., Wilde J., Wilde M. (2003) Periodic mass flights of Apis laboriosa in Nepal, Apidologie 34, 121-128
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2001b) Swarming, migration and absconding of Apis dorsata colonies. Proceedings; VII IBRA Conference on Tropical Bees, and V Asian Apicultural Association Conference, Chiang Mai, 19 - 25 March, 2000: 183-188 Paper available
Woyke J. Wilde J., Wilde M. (2001a) Rójka i migracja pszczoły olbrzymiej Apis dorsata [Swarming and migration of Apis dorsata] XXXVIII Nauk. Konfer. Pszczel. Puławy: 103-104
