Jerzy Woyke
Porównanie biologii pszczoły miodnej Apis mellifera i pszczoły olbrzymiej Apis dorsata, cz. 3.
W drugiej części artykułu przedstawiono różnice w oblotach wiosennych, lotach weselnych i rojeniu się pszczół miodnych i olbrzymich. Opisano także nocne loty pszczoły olbrzymiej – tym bardziej interesujące, że u pszczoły miodnej podobne zjawisko nie zachodzi.
Fot. 1. Varroa destructor, samica. Fot. Jerzy Woyke
Obrona przed szerszeniami
Szerszenie nie odżywiają się ani nektarem, ani pyłkiem kwiatów. Szerszenie polują w powietrzu na wracające do ula zbieraczki pszczół miodnych. Łapią one również pszczoły znajdujące się na wylotku ula. Pszczoły miodne nieświadomie ułatwiają szerszeniowi łapanie robotnic z deski wylotkowej. Gdy szerszeń zbliża się do wylotka, któraś ze strażniczek zbliża się do intruza, aby sprawdzić, co się dzieje. Wtedy szerszeń ją łapie i odlatuje.
W przypadku pszczół olbrzymich szerszenie w powietrzu polują na wracające do gniazda zbieraczki. Jednak odstraszają one intruza przez wykonywanie obronnych ruchów ciała (defense body movements DBM). Robotnice kurtyny w stanie spoczynku zwieszają się w pozycji pionowej (ryc. 1).
Gdy w pobliżu kurtyny poluje latający szerszeń, robotnice wykonują częściowy obrót ciała, a następnie obracają całe ciało maksymalnie aż do 90° w stosunku do pionu. W ten sposób żądło robotnic znajduje się na zewnątrz kurtyny. Obronne ruchy ciała wykonuje jednocześnie wiele robotnic w pobliżu latającego szerszenia. Na kurtynie widać rozszerzającą się kolistą falę. Odstrasza to skutecznie napastnika. Jednak, gdy jest zimniej, rano i wieczorem, poniżej 17°C, szerszenie łapią robotnice bezpośrednio z kurtyny ochronnej.
Ryc. 1. Ruchy obronne 3 gatunków pszczoły olbrzymiej. Fot. Jerzy Woyke
Pasożyty pszczół
Na pszczole miodnej pasożytuje roztocz Varroa destructor (fot. 1). Spolszczona nazwa tego pasożyta to dręcz pszczeli (użyłem jej jako pierwszy w pszczelnictwie). Dotychczas niewielu autorów używa tej nazwy. Pasożyt ten rozmnaża się na czerwiu pszczoły miodnej. Większa liczba pasożytów powoduje zamieranie stadiów rozwojowych pszczół.
Robotnice otwierają zasklep komórek z martwym czerwiem i usuwają go. Wtedy samica roztocza i młode rozwinięte pasożyty wychodzą z komórek, a po pewnym czasie wchodzą do komórek z otwartym czerwiem. Varroa pasożytuje również na dorosłych pszczołach i jest w stanie przeżyć całą zimę.
Fot. 2. Tropilaelaps clarae, samica (widok od spodu).
Fot. Jerzy Woyke
Na pszczole olbrzymiej pasożytuje roztocz Tropilaelaps clareae (fot. 2). Większa liczba pasożytujących roztoczy zabija czerw, podobnie jak u pszczoły miodnej. Jednakowoż w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, robotnice pszczoły olbrzymiej nie odsklepiają komórek z martwym czerwiem (fot. 3) W rezultacie wszystkie roztocze giną. Jest to bardziej racjonalny sposób zwalczania tego pasożyta niż u pszczoły miodnej.
Fot. 3. A. dorsata nie otworzyła zasklepów na zamrożonym czerwiu. Fot. Jerzy Woyke
Pszczoła indyjska w Azji
Pszczelarze w Azji utrzymują w ulach pszczołę indyjską (Apis cerana). Tworzy ona małe gniazda. W okresie maksymalnego rozwoju rodziny składają się z około 10 000 pszczół.
Natomiast w gnieździe pszczoły miodnej żyje w okresie maksymalnego rozwoju około 60 000 pszczół. Dlatego w Azji, w tych samych warunkach pożytkowych pszczoła miodna produkuje 10 razy więcej miodu niż pszczoła indyjska.
Niestety, pszczołę miodną zaatakował pasożyt pszczoły olbrzymiej – Tropilaelaps. Jak opisałem wyżej, pszczoła olbrzymia radzi sobie z tym roztoczem, nie otwierając zasklepionych komórek. Pszczoła miodna nie czyni tego. Rezultat jest taki, że Tropilaelaps bardzo rozmnożył się na pszczole miodnej. Znalazła się ona w tragicznej sytuacji.
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) wysłała mnie w 1982 r. do Afganistanu, aby ratować pszczołę miodną przed tym roztoczem. Ministerstwo rolnictwa Afganistanu posiadało pasieki, w których znajdowało się 100 rodzin pszczelich. Po zaatakowaniu ich przez roztocze Tropilaelaps pozostało ich niewiele. Odkryłem, że rozmnażają się i przeżywają jedynie na czerwiu. Na dorosłej pszczole nie są w stanie przebić błony znajdującej się między segmentami odwłoka.
Aby zwalczyć pasożyta, trzeba doprowadzić do tego, żeby w rodzinie pszczelej nie było otwartego czerwiu. Wystarczy zamknąć matkę pszczelą na 10 dni w klateczce. Pod koniec tego okresu wszystkie roztocze zamierają i opadają na dno ula. W taki sposób opracowałem bardzo prostą i skuteczną metodę zwalczania roztocza Tropilaelaps u pszczoły miodnej. Można powiedzieć, że uratowałem pszczołę miodną w Azji.
Moja znajoma z Indii, pani Shoba zrobiła doktorat na temat wpływu zamknięcia matki pszczoły miodnej w klateczce w czasie pożytku na 10 dni. Okazało się, że robotnice zwolnione od karmienia czerwiu szybciej stały się zbieraczkami nektaru. W rezultacie pszczoły w rodzinach z zamkniętą matką wyprodukowały więcej miodu niż te, w których matka czerwiła przez cały okres pożytku.
Próby udomowienia pszczoły olbrzymiej
Pszczoła olbrzymia gniazduje na otwartej przestrzeni. Zbieraczki tego gatunku nie wskazują kierunku lotu na pożytek w stosunku do położenia Słońca na niebie, jak to się dzieje u pszczoły miodnej żyjącej w ulu. Dlatego wszelkie próby umieszczenia gniazda pszczoły olbrzymiej w ulu są skazane na niepowodzenie. Pszczoła ta nie byłaby w stanie wskazać kierunku lotu na pożytek.
Fot. 4. Prof. J. Woyke obserwuje gniazdo A. dorsata w ulu o 3 ścianach. Fot. Jerzy Woyke
Skonstruowałem ul o trzech ścianach (fot. 4), aby obserwować zachowanie pszczół olbrzymich w tym ulu i wydawało mi się ono normalne. Niestety, gdy kończył się pożytek, wszystkie robotnice wraz z matką opuściły plaster. Podobnie działo się z pszczołami olbrzymimi gniazdującymi na otwartej przestrzeni.
Konsekwencje opracowanej metody zwalczania roztocza Tropilaelaps
Po zastosowaniu mojej metody zwalczania tego pasożyta przez pszczelarzy w Azji okazało się, że kraje, które uprzednio importowały miód, zaczęły go eksportować, jak np. Wietnam i Tajlandia. W uznaniu tych zasług otrzymałem dwie prestiżowe nagrody: „Outstanding Apicultral Scientist” Tajlandia 2000 r. wręczona przez ministra rolnictwa Tajlandii (fot. 5) oraz Chwarizmi Award, IROST, Iran 2002 r. przekazana w imieniu Allaha przez prezydenta Islamskiej Republiki Iranu, Seyed Mahommed Chatami (fot. 6).
Fot. 5. Wręczanie prof. J. Woyke nagrody przez premiera Tajlandii. Fot. Jerzy Woyke
Czy Tropilaelaps zagraża pszczole miodnej w Polsce?
Nie zagraża. Stwierdziłem, że Tropilaelaps nie jest w stanie odżywiać się na dorosłej pszczole. W Polsce nie ma w rodzinach pszczelich otwartego czerwiu zimą. Określiłem światową granicę rozprzestrzeniania się Tropilaelaps. Pasożyt ten nie zwiększy swojego zasięgu poza granicę, gdzie okres bez czerwiu trwa przynajmniej 10 dni.
Fot. 6. Dyplom w imieniu Allaha. Fot. Jerzy Woyke
Podziękowanie
Część niniejszego artykułu dotyczącego pszczoły olbrzymiej opisałem na podstawie badań nad tą pszczołą prowadzonych wspólnie z Prof. Jerzym Wilde i jego żoną Marią Wilde. Bardzo dziękuję im za wszystko.
Pragnę podziękować także mojej asystentce pani Ryszardzie Uliasz za pomoc w pisaniu tego artykułu.
Prof. Jerzy Woyke
Literatura
Woyke J (2018) For what purpose do worker bees of Apis dorsata colonies construct and use wax specks? Journal of apicultural Research 57 (5) :690-695 https://doi.org/10.1080/00218839.2018.1495441
Woyke J. (2017) Kurtyny, girlandy i twarz przylatujących rojów pszczoły olbrzymiej Apis dorsata. Curtains, garlands and face of arriving Apis dorsata swarms 54 Naukowa Konferencja Pszczelarska, Pułwy, 7-8 marca 2017 : 19 54 Sci. Sci. Conf., Puławy, 7-8 March 2017: 19
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2016) Shape indexes of nests of Apis dorsata and Apis laboriosa Journal of Apicultural Research, 2016 Vol. 55, No. 5, 433–444
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2015) Indeks kształtu gniazd pszczół Megapis [Index of nests of Megapis bee [52 Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy, 11-13 marca 2015: 16-17. PDF, Pszczelarstwo 2015 (10): 6-7 PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy M. S. Nagaraja N. Sivaram V. (2007) Presence or absence of drones in drone; dusk mass flights performed by Apis dorsata foragers. Journ. apic. Res 46 (1):40-49. PDF 233 KB Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Reddy C. S. (2005a) Gentleness of Apis dorsata. Intern. Beekeeping Congr. Bangalore 13-15 Nov. India: 2. PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy C. Nagaraja N. (2005b) Periodic mass flights of the giant honeybee Apis dorsata in successive days at two nesting sites in different environment conditions. Journ. apic. Res. 44(4): 140-149 PDF file 1 263 KB, Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Wilde M. Reddy C. Cervancia C. (2005c) Workers often predominate in dusk drone flights; of the giant honey bee Apis dorsat Journ. apic. Res. 44(3): 130-132 PDF file 130 KB, Provided with permission of IBRA
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J., Wilde J., Wilde M. (2003) Periodic mass flights of Apis laboriosa in Nepal, Apidologie 34, 121-128
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2001b) Swarming, migration and absconding of Apis dorsata colonies. Proceedings; VII IBRA Conference on Tropical Bees, and V Asian Apicultural Association Conference, Chiang Mai, 19 - 25 March, 2000: 183-188 Paper available
Woyke J. Wilde J., Wilde M. (2001a) Rójka i migracja pszczoły olbrzymiej Apis dorsata [Swarming and migration of Apis dorsata] XXXVIII Nauk. Konfer. Pszczel. Puławy: 103-104
