Aneta Sulborska

Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 9.

Minęły pierwsze miesiące kolejnego roku kalendarzowego i choć przyszło nam zmierzyć się z nową rzeczywistością, to – na szczęście – przyroda żyje własnym życiem, przygotowując się do kolejnego sezonu wegetacyjnego. Uważny obserwator być może dostrzegł pierwsze tego symptomy: zakwitające ciemierniki, kalinę wonną czy kwiatostany wiatropylnych drzew i krzewów np. leszczyny. W tym okresie pszczoły czekają na słoneczne dni, głównie by dokonać oblotu. Powoli też zaczynają korzystać z kwiatów jako źródła pożywienia (pod warunkiem wystąpienia odpowiednich warunków pogodowych). W niniejszym artykule chciałabym przedstawić kolejne gatunki, zarówno dziko rosnące, jak i uprawiane w celach ozdobnych, które mogą stanowić uzupełnienie bazy pokarmowej dla pszczół.

Ośnieża górska. Fot. Aneta Sulborska

Ośnieża czterokanciasta – Halesia tetraptera L.

Rodzina: Styracaceae – styrakowate

Jest dużym rozłożystym krzewem lub niewielkim drzewkiem o owalnej koronie, natomiast w Ameryce Północnej, skąd pochodzi, dorasta do 25 m wysokości. W uprawie można także spotkać (ale rzadko) odmianę tego gatunku – ośnieżę górską, nazywaną również ośnieżą drzewiastą (Halesia tetraptera var. monticola (Rehder) Reveal & Seldin).

Roślina wykształca piłkowane, jajowatoeliptyczne, owłosione wzdłuż nerwów na dolnej stronie liście o długości 5–10 cm (u wspomnianej odmiany dłuższe – do 16 cm), które jesienią przebarwiają się na żółto. Pod koniec IV lub na początku V pojawiają się białe bądź z lekkim odcieniem różowego, dzwonkowate kwiaty, które nieco przypominają przebiśniegi, o długości 1,5–2 cm (u ośnieży górskiej 2–3 cm).

Do ich wyglądu odnosi się jedna z angielskich nazw rośliny – silverbell, czyli srebrny dzwonek. Kwiaty zebrane są po kilka w kątach ubiegłorocznych pędów, zwisają na długich szypułkach. Przed pełnym rozwinięciem płatki wyglądają, jakby były pogniecione. Koronę kwiatów tworzą cztery zrośnięte płatki z łatkami (niezrośnięte części korony) w części szczytowej.

Podczas przekwitania płatki odpadają od rośliny, pokrywając podłoże pod nimi, co przypomina nieco śnieg – stąd nazwa ośnieża. Do tego faktu odnosi się również kolejna angielska nazwa rośliny – snowdrop tree. Owocem ośnieży czterokanciastej jest suchy pestkowiec z czterema falisto powyginanymi skrzydełkami (owoce ośnieży górskiej są większe, o szerszych skrzydełkach). Początkowo owoce są zielone, po dojrzeniu brązowieją i bardzo długo utrzymują się na roślinach – nawet 2–3 lata.

Drzewo tlenowe (= oxytree) – Paulownia clon in vitro 112

Rodzina: Paulowniaceae – paulowniowate

Jest mieszańcem powstałym w 2003 roku w wyniku skrzyżowania dwóch gatunków: Paulowania forunei i Paulownia elongata. W Polsce pierwsze plantacje założono w 2015 roku. Natomiast w Ogrodach Botanicznych spotyka się od dawna uprawianą w celach ozdobnych paulownię omszoną (Paulownia tomentosa Steud.).

Paulownia omszona. Fot. Aneta Sulborska

Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się od holenderskiej królowej Anny Pawłowny, córki cara Pawła I. Mieszaniec ten charakteryzuje się parasolowatą koroną oraz bardzo szybkim tempem wzrostu, który może wynosić nawet 3 m w ciągu roku. Po ścięciu tworzy odrosty. Pień pokryty jest gładkim, szarym korkiem. Liście są duże (powyżej 30 cm), sercowatego kształtu, owłosione.

Kwitnienie rozpoczyna się przed rozwojem liści na przełomie IV i V. Jak podaje Liszewski, kwitnienie drzew tlenowych w warunkach Polski obserwowano na 3-letnich (nieprzycinanych) lub na 4-letnich (po przycięciu w drugim sezonie) okazach.

Zawiązane pąki kwiatowe na pojedynczych roślinach mogą także pojawić się już w pierwszym roku po posadzeniu, jednak to, czy przetrwają zimę, zależy od warunków meteorologicznych w okresie jesienno-zimowym. Niezbędne są zatem dalsze badania dotyczące wpływu różnych czynników na proces formowania się pąków kwiatowych i kwitnienia hybrydy w warunkach Polski.

Fioletowoniebieskie kwiaty zebrane są w okazałe (do 40 cm długości), wzniesione, wiechowate kwiatostany. Płatki korony zrastają się w dolnej części w rurkę, w górnej tworzą nierówne łatki. Na wewnętrznej powierzchni płatków widnieją drobne plamki ciemniejszego koloru, które stanowią informację dla owadów zapylających o lokalizacji nektaru.

Owocem jest torebka zawierająca płonne nasiona, dlatego roślina nie rozmnaża się generatywnie. Z racji swojej dużej masy zielonej, drzewo tlenowe może dostarczać cienia podczas upalnej pogody oraz uważane jest za źródło dużych ilości wydzielanego do atmosfery tlenu (przyp. tlen stanowi produkt uboczny fotosyntezy), stąd w polskiej i angielskiej nazwie rośliny pojawia się słowo „tlen”.

Drewno oxytree nie tworzy sęków, cechuje go gładka struktura, a po wysuszeniu jest wodoodporne. Ponadto jest dobrym izolatorem termicznymi i elektrycznym. Roślina dostarcza dużych ilości drewna produkcyjnego, można ją wykorzystaćdo produkcji biomasy, na paszę oraz nawóz.

Dzwonek rozpierzchły – Campanula patula L.

Rodzina: Campanulaceae – dzwonkowate

Jest byliną lub rośliną dwuletnią. Rośnie w miejscach otwartych, na łąkach, zrębach, skrajach lasów. Stanowi wskaźnik gleby wilgotnej, ubogiej w składniki pokarmowe. Wykształca cienkie podziemne kłącza oraz wzniesione, czterokanciaste łodygi osiągające 30–60 cm wysokości, w dolnej części sztywno owłosione. U podstawy łodygi wyrasta rozeta liści (tzw. odziomkowych) o łopatkowatym kształcie.

Liście łodygowe są lancetowate, bezogonkowe, na brzegu drobno karbowane. Kwiaty o długich szypułkach tworzą luźne, rozpierzchłe wiechy (stąd nazwa dzwonek rozpierzchły) złożone z niebieskich lub różowofioletowych, dzwonkowatych kwiatów. Z ich wyglądem związana jest polska i łacińska nazwa rodzajowa (łac. campána = dzwon; campánula = dzwoneczek).

Kwiaty są szeroko otwarte, ustawione pionowo, osiągają długość ok. 1,6 cm, żyją 4,5 dnia. Wąskie, pokryte szczeciniastymi włoskami działki kielicha sięgają do połowy korony. Pręcików jest pięć, słupek jeden z trójdzielną szyjką. Jako pierwsze dojrzewają w kwiatach pręciki a po wysypaniu pyłku (po 1-2 dniach), dopiero słupek – czego sygnałem jest wydłużanie się szyjki słupka. Kwitnienie trwa od V do VII. Owoc stanowi torebka otwierająca się trzema bocznymi otworkami. Świeże kwiaty mogą stanowić dodatek do sałatek i innych potraw.

Dzwonek rozpierzchły. Fot. Aneta Sulborska

Wierzbownica kosmata – Epilobium hirsutum L.

Rodzina: Onagraceae – wiesiołkowate

Jest byliną dorastającą do 60–150 cm wysokości porastającą brzegi wód, rowy, wilgotne łąki oraz wilgotne zarośla. Wykształca wzniesione, w górze rozgałęzione łodygi. Są one okrągłe na przekroju, pokryte licznymi dłuższymi włoskami mechanicznymi i krótszymi wydzielniczymi, do czego nawiązuje polska i łacińska nazwa gatunkowa (kosmata, hirsutum).

Liście wyrastają parami naprzeciw siebie, są siedzące (nie mają ogonków liściowych) o lancetowatym kształcie i piłkowano-ząbkowanym brzegu. Część podziemną rośliny stanowią rozłogi. Kwiaty są duże (1,2–2,5 cm długości) o ciemnoróżowych, sercowato wyciętych czterech płatkach.

Elementy generatywne stanowi osiem pręcików (cztery z nich mają dłuższe nitki i cztery krótsze) i jeden słupek z czterodzielnym znamieniem. Kwitnienie trwa od VI do VIII. Owocem jest równowąska, 4-kanciasta torebka zawierająca brodawkowate nasiona opatrzone puchem, który ułatwia ich rozsiewanie. Z liści można sporządzać herbatę, co jest praktykowane zwłaszcza w Rosji.

Wierzbownica kosmata. Fot. Aneta Sulborska

Szanta zwyczajna – Marrubium vulgare L.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Szanta zwyczajna. Fot. Aneta Sulborska

Roślina pochodzi z pd. – wsch. Europy i Azji zachodniej, w Polsce rzadko można ją spotkać na wysypiskach i w pobliżu siedzib ludzkich, jest także uprawiana na plantacjach zielarskich. Czasem nazywana jest melisą białą i mylona z melisą lekarską.

Szanta to wieloletnia roślina o białokutnerowatej (gęsto owłosionej), kanciastej łodydze dorastającej do 60 cm wysokości, z której wyrastają okrągławe, pomarszczone, lekko karbowane liście z wyraźną siatką nerwów. Liście wierzchołkowe są jajowate, a dolne – sercowato-okrągławe. Górna powierzchnia liści cechuje się szarozielonym kolorem, dolna jest owłosiona podobnie jak łodyga.

Część podziemną stanowi prosty, drewniejący korzeń. W VI–VIII (IX) na roślinie zakwitają białe, dwuwargowe kwiaty, zebrane w gęste, niemal kuliste nibyokółki wyrastające w kątach szczytowych liści. Działki kielicha cechuje obecność dziesięciu haczykowato zagiętych na szczycie ząbków. Korona jest kutnerowata, wewnątrz niej znajdują się 4 dwusilne pręciki (dwa górne mają nitki dłuższe w porównaniu z dwoma dolnymi) i jeden słupek.

Cała roślina wydziela silny, nieprzyjemny zapach oraz zawiera gorzką w smaku marubinę. Łacińska nazwa rodzajowa byliny, która prawdopodobnie wywodzi się z języka hebrajskiego (he. mar-rob = gorzki sok), być może nawiązuje do tej cechy. Gatunek miał być jednym z gorzkich ziół używanych przez Izraelitów podczas obchodów święta Paschy.

Owocem jest rozłupnia, po dojrzeniu rozpadająca się na 4 owłosione, ścięte na wierzchołku rozłupki ukryte w zaschniętym kielichu. Łatwo przyczepia się on do ubrań lub sierści zwierząt, dzięki czemu owoce są rozsiewane. Roślina znalazła zastosowanie w fitoterapii już w starożytności. Ziele wykorzystywane jest w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego, w zaburzeniach trawienia, nieżycie gardła i oskrzeli, a także w przewlekłej dychawicy oskrzelowej. Pobudza apetyt i wydzielanie śluzu.

Działa przeciwzapalnie i bakteriobójczo – stosuje się je na rany i różne dolegliwości skórne. Dawniej szantą okadzano pomieszczenia, w których spały małe dzieci, co miało ułatwić ich spokojny sen. Roślina wykorzystywana jest w cukrownictwie jako przyprawa oraz stanowi dodatek do piwa i likierów. Wysuszone ziele przypomina zapachem kwiat jabłoni, stąd też być może słowacka nazwa rośliny jablečnik.

Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Jest byliną lub półkrzewem osiągającym 20–60 cm wysokości. Wykształca nierozgałęzione pędy płonne i słabo rozgałęzione pędy kwiatowe. Część podziemną stanowi zdrewniałe kłącze. Nieparzystopierzaste liście wyrastają na długich ogonkach.

Poszczególne listki są prawie siedzące, podłużnie lancetowate, brzegiem ostro piłkowane. Górna powierzchnia liści ma ciemnozielony kolor, dolna – szarozielony oraz włoski na nerwach. U podstawy ogonka liściowego wyrastają duże, jajowate przylistki, zwykle całkowicie zrośnięte z ogonkiem. Łacińska nazwa gatunkowa wskazuje na preferencje rośliny względem podłoża, palúster = bagienny, rosnący na bagnie, bagnisty (łac. palus = bagno, stojąca, stagnująca woda).

Siedmiopalecznik błotny. Fot. Aneta Sulborska

Kwiaty zebrane są w luźne baldachogrona. Kwitnienie trwa od VI do VII. W skład pięciokrotnego kwiatu wchodzi kielich dłuższy od korony, purpurowa korona oraz liczne ciemnoczerwone pręciki i słupki. Działki kielicha z zewnątrz są zielonego a od wewnątrz ciemnopurpurowego koloru.

Towarzyszy im zewnętrzny okółek dodatkowych działek nazywanych kieliszkiem. Kielich nie odpada po wytworzeniu się owoców. Są to niełupki osadzone na półkolistym dnie kwiatowym, które mięśnieje podczas ich dojrzewania. Dawniej gatunek wykorzystywany był do garbowania skór oraz do barwienia wełny na czerwono.

Siedmiopalecznik błotny. Fot. Aneta Sulborska

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Więcej informacji na temat roślin pożytkowych w książce autorki dostępnej na www.sklep.pasieka24.pl (kod: K182) oraz u dystrybutorów.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"