Aneta Sulborska

Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 10.

W ostatnich latach na polskim rynku obserwuje się wiele nowych gatunków i odmian roślin. Oferują je szkółki, markety ogrodnicze oraz sklepy internetowe. W przeważającej większości są to rośliny ozdobne, które nie tylko cieszą nasze oczy, ale również mogą stanowić źródło pożywienia dla zapylającej entomofauny, m.in. pszczoły miodnej. Bardzo często, z racji nieprzystosowania do naszych warunków klimatycznych lub specyficznych wymagań, uprawa tych roślin kończy się niepowodzeniem. Wiedza na temat ich pochodzenia, możliwości uprawy w naszym klimacie oraz pielęgnacji jest niezbędna, jeśli chcemy, by pozostały w naszych ogrodach dłużej niż jeden sezon wegetacyjny. Niektóre rośliny obcego pochodzenia bardzo łatwo przystosowują się do nowych warunków, inne z kolei wymagają szczególnych zabiegów i nie będą w stanie przetrwać zimy. W niniejszym artykule chciałabym przedstawić kilka gatunków nienależących do naszej flory, a które mogą stanowić potencjalne źródło nektaru i pyłku dla owadów. W przypadku większości prezentowanych taksonów brak jest danych na temat wartości pszczelarskiej wyrażającej się m.in. wydajnością miodową i/lub pyłkową.

Porzeczka krwista. Fot. Aneta Sulborska

Porzeczka krwista – Ribes sanguineum Pursh

Rodzina: Grossulariaceae – agrestowate

Jest krzewem o luźnym pokroju (przypominającym porzeczki owocowe) i powolnym wzroście, osiągającym do 2 m wysokości. Pochodzi z Ameryki Północnej, w Europie uprawiana jest w celach dekoracyjnych od początku XIX w. Wykształca wyprostowane, miękko owłosione pędy, które zimą mają czerwonobrązową barwę. Liście są 3–5-klapowane, brzegiem ząbkowane o długości 3–6 cm. Ich górna powierzchnia jest ciemnozielona, owłosiona, dolna jaśniejsza z licznymi, miękkimi włoskami. Liście po roztarciu nieprzyjemnie pachną. Ogonki liściowe również są owłosione. Kwiaty mają barwę czerwonoróżową, do czego nawiązuje polska nazwa gatunkowa – krwistoczerwona. U odmian mogą także mieć kolor różowy. Kwiaty (5–15) zebrane są w zwisające grona. Ich charakterystyczną cechą jest intensywniejsze zabarwienie kielicha niż korony. Ponadto elementy kielicha są dłuższe niż płatki i zrośnięte w dolnej części w rurkę. Kwitnienie obywa się w IV–V. Owoce to czarne nibyjagody z niebieskawym nalotem, zazwyczaj nieliczne i niejadalne.

Glicynia chińska (= słodlin chiński) – Wisteria sinensis (Sims) Sweet

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Pochodzi z Chin, natomiast w innych miejscach świata jest uprawiana w celach dekoracyjnych. Jest jednym z najpiękniejszych pnączy o zdrewniałych pędach, dorastającym do 10–20 m wysokości. Pędy glicynii owijają się prawoskrętnie (jest to cecha genetyczna) wokół podpór. Roślina wykształca liście złożone, przypominające wyglądem liście jesionu, złożone z 7–13 listków, dorastające do 30 cm długości. Jesienią przebarwiają się na żółto. W V, wraz z rozwojem liści, pojawiają się kwiaty. Ich budowa jest typowa dla przedstawicieli rodziny bobowatych – są one pięciokrotne, o symetrii grzbiecistej, jasnofioletowe (u odmian także białe), delikatnie pachnące.

Glicynia chińska. Fot. Aneta Sulborska

Zebrane są w gęste, długie (do 35 cm), zwisające grona utworzone z 25–95 kwiatów. Pojedynczy kwiat osiąga długość 2–2,5 cm, a górny płatek, tzw. żagielek, mierzy zazwyczaj ponad 2 cm średnicy. Kwitnienie odbywa się w V (jest to najwcześniej kwitnący gatunek glicynii), czasami może powtórzyć się w sierpniu, ale jest ono zdecydowanie mniej obfite. Owoc stanowi skórzasty strąk zawierający 1–3 nasiona, który pozostaje na roślinie zazwyczaj do wiosny. Kwiaty można spożywać, co jest praktykowane w Chinach. Glicynia jest jedną z ulubionych roślin Japonii, częstym motywem malarskim na barwnych drzeworytach.

Glicynia chińska. Fot. Aneta Sulborska

Jabłoń Sargenta – Malus sargentii Rehder

Rodzina: Rosaceae – różowate

To rozłożysty krzew lub niskopienne drzewo osiągające 2–3 m wysokości i 3,5–6 m szerokości. Pochodzi z Japonii. Zaliczana jest do najpiękniejszych przedstawicieli rodzaju Malus. Jej pędy ułożone są poziomo, na niektórych obecne są ciernie. Wykształca owalne lub jajowate, ciemnozielone, brzegiem ostro ząbkowane liście o długości 5–8 cm. Młode liście są owłosione, starsze nagie. Jesienią pięknie się przebarwiają na żółto i pomarańczowo. Roślina kwitnie bardzo obficie w V. Kwiaty rozwijają się nierównomiernie na roślinie. Pąki kwiatowe mają karminoworóżowe zabarwienie, kwiaty w pełni rozwinięte są białe. Osiągają średnicę do 1–3 cm i najczęściej zebrane są w pęczki. Owoce to małe (do 1 cm średnicy), ciemnoczerwone jabłuszka bez kielicha, osadzone na długich, cienkich szypułkach. Stanowią one element dekoracyjny jesienią i podczas zimy. Gatunek wykorzystywany jest jako jeden z zapylaczy w sadach komercyjnych.

Jabłoń Sargenta. Fot. Aneta Sulborska

Jeżyna (malina) pachnąca – Rubus odoratus L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Jest krzewem pochodzącym z Ameryki Północnej dorastającym do 2–3 m wysokości. W Europie uprawiana jest jako roślina ozdobna od 400 lat, m.in. na Śląsku znano ją już w XVII w. Wykształca silne odrosty korzeniowe, dzięki którym rozrasta się, tworząc duże kępy. Jej pędy są wzniesione, młode pokryte bordowymi włoskami wydzielniczymi i białymi włoskami mechanicznymi, dwuletnie i starsze cechuje łuszcząca się kora. W odróżnieniu od innych gatunków z rodzaju Rubus – nie mają kolców. Liście są pojedyncze, obustronnie owłosione, 5-klapowe, do 25 cm długości i 30 cm szerokości. Od VI do VIII na roślinach rozwijają się duże kwiaty (do 5 cm średnicy) o pięciu płatkach korony. Są one ciemnoróżowe, pachnące, zebrane w szczytowe baldachogrona.

Jeżyna pachnąca. Fot. Aneta Sulborska

Prawdopodobnie z zapachem kwiatów związana jest łacińska nazwa gatunkowa odoratús, która wywodzi się od słowa odor (= zapach, woń). Wewnątrz kwiatu znajduje się wiele pręcików i słupków. Owoce to czerwone, półkuliste wielopestkowce. Do ich wyglądu prawdopodobnie nawiązuje nazwa Rubus, wywodząca się od łacińskiego słowa ruber (= czerwony). Owoce nadają się do konsumpcji, ale nie są zbyt smaczne.

Styrakowiec japoński – Pterostyrax hispidus Siebold & Zucc.

Rodzina: Styracaceae – styrakowate

Gatunek pochodzi z Chin i Japonii, gdzie dorasta do 15 m wysokości. W naszych warunkach klimatycznych jest uprawiany w celach dekoracyjnych, ale spotykany głównie w ogrodach botanicznych. Może być prowadzony jako krzew lub niewielkie drzewko o jednym lub kilku pniach. Styrakowiec tworzy gęstą, kuliście spłaszczoną koronę. Jego pędy pokryte są dużymi, delikatnymi liśćmi o ciemnozielonym kolorze. Mają one owalny kształt i ząbkowany brzeg oraz klinowatą nasadę i zaostrzony wierzchołek. Na spodniej stronie pokryte są włoskami. W VI–VII rozwijają się pachnące, białokremowe kwiaty o kształcie dzwonka zebrane w zwisające, wiechowate kwiatostany osiągające około 20 cm długości. Kwiaty wydzielają delikatny, przyjemny zapach. Cechą charakterystyczną kwiatów są pręciki, których górna część wystaje poza płatki korony.

Styrakowiec japoński. Fot. Aneta Sulborska

Z wyglądem kwiatów związana jest angielska nazwa zwyczajowa epaulette tree, czyli drzewo epoletowe, bo w rzeczy samej kwiaty przypominają frędzlowane brzegiem pagony na wojskowym mundurze. Jesienią na krzewach pojawiają się puszysto owłosione owoce, zebrane w długie, zwisające owocostany. Do wyglądu owoców, gęsto pokrytych brązowymi włoskami, nawiązuje nazwa gatunkowa híspidus, którą tłumaczy się jako szorstki, chropowaty, najeżony, sztywno owłosiony. Owoce po dojrzeniu rozpadają się na 10 części. Również łacińska nazwa rodzajowa rośliny związana jest z owocami, gdyż wywodzi się od greckiego słowa pterón (= skrzydło) i styrax (= żebro). Starsze okazy wyglądają dekoracyjnie zimą z uwagi na wielokolorowy korek na pniach.

Styrakowiec japoński. Fot. Aneta Sulborska

Farbownik lazurowy – Anchusa azurea Mill.

Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Bylina pochodzi z rejonów basenu Morza Śródziemnego, gdzie rośnie na ugorach oraz jako chwast na polach uprawnych. W celach dekoracyjnych wykorzystywana jest od początku XIX w. Roślina wykształca wzniesioną, w górnej części rozgałęzioną łodygę osiągającą do 1,5 m wysokości. Cała jest obficie pokryta licznymi, odstającymi włoskami mechanicznymi. Liście farbownika lazurowego są duże (najniższe osiągają do 40 cm długości), lancetowate, całobrzegie, nieco błyszczące. Górne liście są mniejsze, prawie obejmujące łodygę. Kwiaty odznaczają się barwą fioletową do intensywnie niebieskiej (lazurowej), zebrane są w duże, rozgałęzione kwiatostany. Zrosły, pięciodziałkowy kielich rozcięty jest niemal do nasady. Korona w dolnej części tworzy rurkę o długości 6–10 mm, w górze talerzykowato rozchyla się na 5 łatek (łatki – w koronie zrosłopłatkowej niezrośnięte ze sobą górne części płatków). Z gardzieli (ujście rurki) wystają owłosione, białe osklepki (wyrostki płatków), które kontrastują kolorem z płatkami. Łacińska nazwa rodzajowa prawdopodobnie wywodzi się od greckiego słowa ánchein = dławić, zaciskać i nawiązuje właśnie do budowy kwiatów, które charakteryzują się wąską, „dławiącą” rurką korony lub do stosowania rośliny jako środka ściągającego. Natomiast z barwą płatków związana jest łacińska nazwa gatunkowa (łac. azúreus = lazurowy, o błękitnej barwie, błękitny). Kwitnienie gatunku trwa od VI do VII (około 5 tygodni). Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery trójkanciaste rozłupki. Farbownik uprawiany jest nie tylko jako roślina ozdobna, ale i lecznicza; nadaje się także do konsumpcji.

Farbownik lazurowy. Fot. Wojciech Morawski

Rozwar wielkokwiatowy – Platycodon grandiflorus (Jacq.) A.DC.

Rodzina: Campanulaceae – dzwonkowate

Gatunek pochodzi z Azji Wsch., w Polsce (i innych krajach strefy umiarkowanej) uprawiany jest jako ozdobna bylina rabatowa od 1830 r. Roślina wykształca biały, mięsisty korzeń palowy. Części nadziemne cechują się sinawozielonym kolorem, a w ich tkankach znajduje się sok mleczny. Łodyga dorasta do 30–60 cm wysokości, jest rozgałęziona. Krótkoogonkowe lub siedzące (bezogonkowe) liście wyrastają na całej długości łodygi, mają lancetowaty lub jajowatolancetowaty kształt oraz ząbki na brzegu. Kwiaty wyrastają pojedynczo w rozgałęzieniach łodyg. Cechują się fioletową, białą lub różową koroną. Kwitnienie rozpoczyna się w VI a kończy w VII. Usuwanie przekwitniętych kwiatów wydłuża okres kwitnienia rośliny. Pąki kwiatowe mają charakterystycznie rozdęty kształt, do czego nawiązuje jedna z angielskich nazw rośliny – balloon flower, czyli kwiat balonowy. Korona kwiatów jest dzwonowata, zrosłopłatkowa, szeroko rozwarta (stąd polska nazwa rozwar) o średnicy do 5 cm. Do kształtu korony kwiatu odnosi się łacińska nazwa rodzajowa Platycodon, którą można przetłumaczyć jako szeroki dzwonek, natomiast nazwa gatunkowa grandiflorus (= wielkokwiatowy) odnosi się do rozmiaru kwiatów. Elementy generatywne kwiatu stanowi 5 pręcików i 1 słupek z gwiaździście rozłożonym znamieniem. Owocem jest torebka otwierająca się 5 ząbkami na szczycie. Korzenie są smacznym warzywem, a w Chinach wykorzystuje się je w celach leczniczych jako surowiec wykrztuśny i przeciwzapalny. Herbata z ziela polecana jest przy przeziębieniach.

Rozwar wielkokwiatowy. Fot. Aneta Sulborska

Werbena krzaczasta – Verbena hastata L.

Rodzina: Verbenaceae – werbenowate

Jest byliną pochodzącą z Ameryki Północnej, gdzie porasta prerie. Wykształca wzniesioną, w górze rozgałęzioną łodygę dorastającą do 1,5 m wysokości. Część podziemną stanowią rozłogi, dzięki którym roślina się rozrasta. Liście są lancetowate, brzegiem piłkowane, wyrastają parami naprzeciw siebie (ulistnienie naprzeciwległe). Do ich wyglądu nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa (łac. hastátus = oszczepowaty, w kształcie grotu oszczepu). Kwiaty są drobne, fioletowoniebieskie (u odmian także różowe i kremowe), zebrane w kłosy, które odgałęziają się ku górze na kształt ramion kandelabru. Kwiaty są pięciokrotne (mają 5 działek kielicha i pięć płatków korony), o zrośniętym kielichu i koronie. Wykształcają 4 pręciki i jeden słupek. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki, które są chętnie zjadane przez ptaki. Kwitnienie rozpoczyna się w VII i może trwać do końca IX, a nawet później.

Werbena krzaczasta. Fot. Wojciech Morawski

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"