Maria Janicka

Miododajne tradycyjne ogródki wiejskie

Wypełnione brzękiem pszczół cieszyły kolorami, były apteką i spiżarnią. Dziś budzą nostalgię. Na barwnych kartach przyzagrodowych ogródków spisano stare wierzenia, tradycje i dzieje więzi człowieka z przyrodą. Warto odtworzyć te relacje i piękno dawnych ogrodów.

Fot. Maria Janicka

Krajobraz kulturowy, cechujący się mozaiką siedlisk oraz wysoką różnorodnością biologiczną, powstał w wyniku umiarkowanej antropopresji. W krajobrazie tym istniała rozbudowana sieć dyspersji diaspor i gęsta sieć korytarzy ekologicznych w postaci ukwieconych miedz, przydroży i przypłoci. Wiele gatunków zwierząt bytowało w pobliżu siedzib ludzkich, ponieważ oferowały one korzystne warunki rozwoju. Bogate w kwiaty ogródki przydomowe oraz pielęgnowane rosnące dziko rośliny na podwórkach, przypłociach i przychaciach były ważnym elementem sieci ostoi fauny dzikich pszczół, ponieważ zapewniały ciągłe źródło pokarmu i bliskość miejsc gniazdowania. Naturalne materiały budowlane oraz odkryta ziemia na podwórkach umożliwiały tej grupie owadów zakładanie gniazd i prawidłowy rozwój, a pobliskie ogródki zapewniały im odpowiednie ilości pokarmu. Rozwijało się również pasiecznictwo przyzagrodowe – małe pasieki były powszechne na wsiach, a kwiaty ogrodowe stanowiły uzupełnienie bazy pożytku dla pszczoły miodnej.

Magia ogrodowa

Relacja z ziemią od pradawnych czasów odgrywała ważną rolę w życiu społeczeństw rolniczych, a tradycyjne ogródki przydomowe pełniły przez wieki istotną funkcję w krajobrazie kulturowym. Istniała magia ogrodowa, która nakazywała, by sianiem i sadzeniem roślin w przydomowych ogródkach zajmowały się wyłącznie kobiety, jako dające życie. Miało to przynieść urodzaj – kwiaty, zioła i warzywa „darzyły się”. Może gorset krakowski – element kobiecego stroju ludowego, wykonany z czarnego jak żyzna gleba aksamitu z kwiatami wyszytymi cekinami lub haftowanymi barwnymi nićmi – jest uosobieniem tych dawnych wierzeń, akcentującym łączność kobiety z przyrodą, o którą się troszczy, a która daje piękno, pokarm i leki? Ta troska zapewniała również pożytek pszczołom miodnym i innym owadom zapylającym.

Wygląd ogródków i ich rola

„Tradycyjne gospodarstwo chłopskie było swego rodzaju przedsiębiorstwem, każdy przedmiot miał konkretne przeznaczenie” pisze Elżbieta Szot-Radziszewska. Nawet uprawiane w ogródkach kwiaty i zioła dobierano nie tylko pod kątem estetyki, ale i użyteczności. Siano i sadzono w nich rośliny potrzebne do różnych obrzędów, stosowane w leczeniu rozmaitych schorzeń i wykorzystywane w kuchni. Swoje stałe miejsce miały też warzywa. Ogrodowe apteczki i spiżarnie pełniły funkcję podręczną, dlatego też najstarszym i najczęściej spotykanym typem są ogródki kwiatowo-ziołowo-warzywne, w których przeważają kwiaty. Sama obecność ogródków, a także wielkość i miejsce, w którym je sytuowano, zależały od tradycji, dostępnego miejsca i potrzeb mieszkańców. Zlokalizowane między chałupą a drogą tworzyły tak zwane przedogródki, spełniające funkcję ochronną i osłaniającą. Było to możliwe dzięki przemyślanemu rozmieszczeniu roślin. Najwyższe były siane/sadzone pod płotem od strony drogi, tworząc ażurową ścianę. Podtrzymywały je kępy nieco niższych roślin, natomiast wewnątrz ogródka, osłonięte od wiatru i pyłu, rozwijały się warzywa.

Wybrane rośliny spotykane w tradycyjnych ogródkach wiejskich

Rośliny wiejskich ogródków przynależą do różnych rodzin botanicznych, przez co cechują się zróżnicowaną budową kwiatów i kwiatostanów, kolorem i zapachem. Dzięki temu przyciągają rozmaite owady zapylające. Gatunki roślin chętnie oblatywane przez pszczoły miodne zaznaczyłam pogrubieniem. Informacja ta dotyczy odmian o kwiatach pojedynczych lub półpełnych/pełnych, ale z dostępnymi pręcikami i nektarnikami. Na zielono zaznaczyłam rośliny, z których korzystają pszczoły, gdy trzmiele wygryzą w ich kwiatach otworki.

Zielne, krzewinki: aksamitka Tagetes sp. div., aster chiński Callistephus chinensis, michałki lub marcinki, czyli aster nowoangielski Aster novae-angliae i aster nowobelgijski A. novae-belgiae, barwinek pospolity Vinca minor, bratek ogrodowy Viola ×wittrockiana, bylica boże drzewko Artemisia abrotanum, bylica piołun Artemisia absinthium, chryzantema ogrodowa Dendranthema ×hortorum, cynia wytworna Zinnia elegans, czyściec wełnisty Stachys byzantina, dalia ogrodowa (georginia) Dahlia hybrida, dziewanna ogrodowa Verbascum hybridum, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, dzwonek ogrodowy C. medium, fiołek wonny Viola odorata, floks wiechowaty Phlox paniculata, gipsówka wiechowata Gypsophila paniculata, goździk brodaty Dianthus barbatus subsp. barbatus, groszek pachnący Lathyrus odoratus, kosaciec amerykański Iris versicolor, kosaciec niemiecki Iris germanic, jastrun wielki Leucanthemum maximum, kocanki ogrodowe (nieśmiertelnik) Xerochrysum bracteatum, konwalia majowa Convallaria majalis, kosmos podwójnie pierzasty (onętek) Cosmos bipinnatus, lak ogrodowy Erysimum cheiri, lewkonia letnia Matthiola incana, lilia biała (św. Józefa) Lilium candidum, lilia tygrysia L. lancifolium, liliowiec ogrodowy Hemerocallis ×hybrida, liliowiec rdzawy H. fulva, lubczyk ogrodowy Levisticum officinale, łubin ogrodowy Lupinus polyphyllus, maciejka dwuroga Matthiola bicornis, mak Papaver sp. div., malwa ogrodowa Alcea rosea, melisa lekarska Melissa officinalis, mięta pieprzowa Mentha ×piperita, mieczyk ogrodowy (gladiola) Gladiolus ×hybridus, mydlnica lekarska Saponaria officinalis, nagietek lekarski Calendula officinalis, naparstnica purpurowa Digitalis purpurea, narcyz trąbkowy Narcissus pseudonarcissus, narcyz wonny N. poeticus, nasturcja większa Tropaeolum majus, nawłoć ogrodowa Solidago hybryda, orlik mieszańcowy Aquilegia ×hybrida, ostróżeczka ogrodowa Consolida ajacis, ostróżka wyniosła Delphinium elatum, piwonia chińska Paeonia lactiflora, piwonia lekarska P. officinalis, prawoślaz lekarski Althaea officinalis, rabarbar kędzierzawy Rheum rhabarbarum, rezeda pachnąca Reseda odorata, róża (róże pnące np. ‘New Dawn’, róże krzaczaste) Rosa, rudbekia naga ‘Golden Glow’, Rudbeckia laciniata ‘Golden Glow’ – wysoka, pełne, żółte kwiatostany, rudbekia (różne gatunki) R. sp. div., ruta zwyczajna Ruta graveolens, słonecznik zwyczajny Helianthus annuus, stokrotka Bellis perennis odmiany z gr. Tubulosa, suchlin różowy (suchołuska) Helipterum roseum, szafirek drobnokwiatowy Muscari botrioides, szparag lekarski Asparagus officinalis, ślazówka ogrodowa Lavatera trimestris, tojad mocny Aconitum firmum, truskawka Fragaria ×ananassa, tulipan Tulipa sp., tymianek właściwy Thymus vulgaris, wieczornik damski Hesperis matronalis, wrotycz maruna Tanacetum parthenium, wyżlin większy (lwia paszcza) Antirrhinum majus.

Krzewy, drzewa: bez czarny Sambucus nigra, jaśminowiec wonny Philadelphus coronarius, kalina koralowa Viburnum opulus, kalina koralowa ‘Roseum’ (Boule de Neige), lilak pospolity Syringa vulgaris, śnieguliczka biała Symphoricarpos albus, czereśnia ptasia (trześnia) Prunus avium, grusza pospolita Pyrus communis, jabłoń domowa Malus domestica, śliwa domowa Prunus domestica, pigwowiec Chaenomeles sp.

Mała architektura

Projektując ogródek w stylu tradycyjnym, warto uwzględnić też małą architekturę, zwłaszcza dawne urokliwe płoty, które stanowiły nieodłączną część kompozycji. Podobnie jak skład gatunkowy roślin, ulegały one zmianom na przestrzeni lat. I tak najstarszym typem płotków, występujących do końca I wojny światowej, są konstrukcje wyplatane z chrustu lub giętkich gałązek i witek m.in. leszczynowych, wierzbowych i brzozowych. Rusztowania stanowiły pionowe dębowe paliki (niskie ogrodzenia wyplatane poziomo) lub pionowe dębowe paliki i poziomo ułożone żerdzie (wyższe ogrodzenia wyplatane pionowo). Na początku XX w. równolegle z nimi występowały płoty z kołków grabowych lub leszczynowych. Po II wojnie światowej zastąpiły je płoty ze sztachet. W późniejszych latach coraz bardziej popularna stawała się siatka, ogrodzenia metalowe i w końcu ogrodzenia z betonowych przęseł. Powyższą charakterystykę przygotowałam na podstawie opracowania Elżbiety Szot-Radziszewskiej.

Propozycje kompozycji

Kompozycja 1

Kompozycja 1. Rys. Maria Janicka

Opracowanie własne: M. Janicka

Legenda:
(1) – roślina jednoroczna,
(2) – roślina dwuletnia,
B – bylina,
K – krzew,
kk – krzewinka.

Kompozycja 2

Kompozycja 2. Rys. Maria Janicka

Opracowanie własne: M. Janicka

Kompozycja 3

Opracowanie własne: M. Janicka

Kompozycja 4

Opracowanie własne: M. Janicka

Szlaki tradycji pszczelarskiej i ogrodowej

Ogródek będący częścią dziedzictwa kulturowego danego regionu to również fragment najbliższej nam przyrody. Warto więc chronić stare, bogate florystycznie ogródki i zakładać inspirowane nimi rabaty kwiatowe. Razem stworzą unikatowe szlaki pszczelarskiej i ogrodowej tradycji, a także będą wspierać lokalne sieci zapyleń.

Dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Literatura:

Dylewska M., Wiśniowski B. 2003. Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego, Wyd. OPN, Ojców.

Gargała M., Stompor-Chrzan E., Pisarek M. 2010 (5-A). Kwiaty wiejskich ogródków przydomowych – czy jeszcze je pamiętamy? Architektura, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 107(13): 271–277.

Janicka M. 2018. Odtwarzanie tradycyjnych ogrodów przydomowych jako metoda ochrony pszczół. [w:] P. Michołap, M. E. Szymański (red.), Wybrane aspekty życia pszczół. Wyd. Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy, Zgorzelec: 79–88.

Janicka M. 2017. Tworzenie siedlisk zastępczych jako metoda ochrony usług ekosystemów. [w:] M. Ptak, E. M. Szymański, S. Zaremba-Warnke (red.), Wybrane aspekty usług ekosystemowych. Wyd. Towarzystwo Naukowe Jakość i Środowisko, Jelenia Góra: 123–133.

Janicka M., Poszwa M. 2015. Ochrona lokalnej przyrody – ogrody przyjazne pszczołowatym. [w:] E. M. Szymański (red.), Pszczelarstwo a ochrona pszczół. Wyd. Górnołużyckie Stowarzyszenie Pszczelarzy, Zgorzelec: 30–40.

Lipiński M. 2010. Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin, PWRiL, Wyd. Sądecki Bartnik, Warszawa – Stróże.

Szot-Radziszewska E. 2017. Ogródki wiejskie na Kielecczyźnie jako ozdoba, apteka i spiżarnia. Edukacyjne i ekologiczne aspekty ekspozycji zieleni w Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni. Kielecka Teka Skansenowska T. 3: 105–122.

Sulborska A., (2019) Rośliny pożytkowe. Wydawnictwo „Pasieka”, Klecza Dolna.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"