Marta Burzyńska

Miód lipowy pod lupą

Ze względu na wyjątkowe właściwości organoleptyczne oraz walory odżywcze i zdrowotne, miody lipowe cieszą się dużym zainteresowaniem wśród konsumentów. Wyróżnia je silny aromat zbliżony do kwiatów lipy oraz słodki, lekko piekący smak, nierzadko z wyczuwalną goryczką. Często zdarza się, że miody lipowe mają stosunkowo wysokie wartości przewodności właściwej (w odróżnieniu od innych miodów nektarowych) i mniejszą zawartość cukrów prostych. Jest to spowodowane dodatkiem spadzi, która bardzo często występuje wraz z pożytkiem lipowym. Miody lipowe należą do miodów niedoprószonych (tak jak miody akacjowe). Wystarczy 20-procentowa zawartość pyłku pochodzącego z lipy (Tilia), aby miód można było zaklasyfikować jako lipowy. Jednak czysty miód lipowy zdarza się bardzo rzadko. Najczęściej miód lipowy pozyskuje się w Niemczech, Holandii i Polsce, a zdecydowanie rzadziej we Włoszech, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii, Belgii, Finlandii, Norwegii i Szwecji [Persano Oddo, 2004; Lušić, 2007]. Taka zależność jest związana z rozmieszczeniem gatunków lip i wielkością ich populacji [Browicz, 1968].

Fot. mastersergeant, freepik

Charakterystyka pożytku

Lipy pospolicie występują w polskich nizinnych lasach liściastych, szczególnie w towarzystwie dębów. Równie często lipy można spotkać w miejskich parkach, ale także przy alejach i drogach. Kwitnące drzewa lipowe dostarczają pszczołom miodnym i dziko żyjącym owadom nie tylko nektaru, ale i pyłku, który chętnie zbierają, zwłaszcza gdy brak jest w okolicy bardziej atrakcyjnych roślin pyłkodajnych [Lipiński, 2010]. Początkowo na polskich siedliskach przyrodniczych występowały dwa gatunki lipy: drobnolistna Tilia cordata Mill. (T. parvifolia) i szerokolistna Tilia platyphyllos Scop. (T. grandifolia); [Zając i Zając, 2001].

Lipa drobnolistna

Lipa drobnolistna występuje na terenie całego kraju, jest typową roślinnością dla grądów. W Puszczy Białowieskiej dość licznie występuje w grądach wysokich (Tilio-Carpinetum), gdzie w wieku 300–350 lat osiąga imponującą wysokość około 42 m i pierśnicę 2 m. Jedyny w swoim rodzaju kompleks drzewostanu lipowego stanowi rezerwat lipowy w okolicy Muszyny [encyklopedia.lasypolskie.pl]. Jak zwyczajowa nazwa wskazuje, lipę drobnolistną charakteryzują małe, skośnie sercowate liście o długości 30–70 mm, które z wierzchniej strony są ciemnozielone, a pod spodem sinawe z kępkami rdzawych włosków zlokalizowanych w kątach nerwów. Wierzchotkowate kwiatostany są uniesione ponad liście, zawierają po 5–7 (rzadko do 11) małych, żółtych kwiatów, o pręcikach równych długością płatkom. Podczas kwitnienia wierzchotki skierowane są ku górze, ukazując się spomiędzy liści [Bugała, 2000]. Lipy drobnolistne, według danych z atlasów roślin, kwitnienie rozpoczynają na początku lipca, o dwa tygodnie później od lip szerokolistnych. Początek kwitnienia uważa się za fenologiczny początek lata [Tomaszewska i Rutkowski, 1999]. To od lipy drobnolistnej, spotykanej w całym kraju, pochodzi polska nazwa siódmego miesiąca roku – lipca.

Lipa szerokolistna

Lipa szerokolistna (zwana również wielkolistną) osiąga średnio 40 m wysokości i średnicę ok. 1,5 m. Liście są okrągławe, o długości 60–120 mm i szerokości 60–80 mm, obustronnie zielone, na wierzchołku wyciągnięte, u nasady sercowate. Brzeg liścia karbowano-piłkowany, często z ostrymi, ościstymi ząbkami. Górna strona liści krótko owłosiona lub naga, dolna owłosiona na całej powierzchni, szczególnie na nerwach, a w kątach nerwów można zaobserwować kępki białych włosków. Kwiaty mają barwę żółtawobiałą, zebrane w kwiatostany opuszczone (schowane pod liście) po 3 (rzadziej po 4-6), a pręciki są dłuższe od płatków. Lipa szerokolistna kwitnie w drugiej połowie czerwca i na początku lipca (dwa tygodnie wcześniej od lipy drobnolistnej). Konsekwencją obecnej i prognozowanej zmiany klimatu na całym świecie jest m. in. wcześniejsza wegetacja wiosną, co można było zaobserwować np. w 2018 roku, kiedy lipy zakwitły już na przełomie maja i czerwca [Marczakowski, 2018]. Dzięki rozłożeniu w czasie kwitnienia tych dwóch głównych lip, stanowią doskonały pożytek miododajny. W stanie dzikim lipa szerokolistna występuje bardzo rzadko w południowej części Niżu oraz na Wyżynie Małopolskiej, Lubelskiej, w Górach Świętokrzyskich, na Dolnym Śląsku, Podkarpaciu, w niższych położeniach Karpat i Sudetów [encyklopedia.lasypolskie.pl; Łukaszewicz, 1997]. Jest jednak chętnie sadzona. Rośnie szybciej od lipy drobnolistnej, natomiast ma większe wymagania siedliskowe i preferuje cieplejszy klimat.

Pozostałe gatunki lip

Oprócz rodzimych lip występujących w stanie dzikim, w nasadzeniach spotyka się gatunki pochodzące z Europy, Azji i Ameryki, które można spotkać w parkach i ogrodach, są to m.in: lipa srebrzysta (T. tomentosa Moench.), amerykańska (T. americana L.) oraz mieszańce, jak lipa warszawska (T. ×varsoviensis R. Kob.), krymska (T. ×euchlora K. Koch) czy holenderska (T. ×europea L.). Natomiast pod względem powszechności występowania oraz miododajności, w naszym umiarkowanym klimacie wygrywa lipa drobnolistna (T. cordata). Średnia długość kwitnienia dla każdego gatunku wynosi około 12-18 dni [Szklanowska i in., 1999; Jabłoński i Kołtowski, 1999; Weryszko-Chmielewska i Sadowska, 2010].

Wszystkie gatunki lip dostarczają owadom nektaru, pyłku i spadzi oraz są najważniejszymi roślinami miododajnymi okresu letniego. Miododajność, w zależności od gatunku, wynosi od 180 do 300 kg/ha [Lipiński, 2010], a wartość pyłkowa 25-90 kg/ha [Szklanowska i Teper, 1999; Kołtowski, 2006]. Jednak dość często, mimo pospolitego występowania na terenie całego kraju, zbiory miodu lipowego są dużo niższe od oczekiwanych. Wynika to z różnych czynników determinujących produkcję nektaru, takich jak temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, ruch powietrza i warunki glebowe. Wysokie amplitudy temperatur w ciągu doby są najczęstszą przyczyną zmniejszonej produkcji nektaru. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym pszczołom zbiory nektaru lipowego jest budowa kwiatów, ze względu na wyeksponowane nektarniki, które łatwo wysychają w trakcie wietrznych dni lub zmywane są przez deszcze [Demianowicz i Hłyń, 1960; Maksymiuk, 1960]. Występowanie nektaru lipowego często zbiega się z produkcją spadzi wydzielanej przez mszycę, czyli zdobniczkę lipową (Eucallipterus tiliae L.). Sezon lęgowy mszycy lipowej rozpoczyna się w maju. Najwięcej spadzi pojawia się w lipcu, kiedy przy sprzyjających warunkach pogodowych mszyce mogą pojawiać się w dużych ilościach i stanowić dodatkowy pożytek w trakcie nektarowania lip [Haragsim, 2007; Persano Oddo i Piro, 2004].

MIÓD LIPOWY

Cechy organoleptyczne

W stanie płynnym miód lipowy jest przezroczysty, z charakterystycznym zielonkawożółtym odcieniem, ze względu na często występującą podczas pożytku lipowego spadź. Po krystalizacji miód lipowy staje się jasnobursztynowy, ma aromat zbliżony do kwiatów lipy oraz charakterystyczny ostry, drapiący w gardle posmak [Waś i in., 2011].

Tekstura

Miód lipowy jako patoka ma konsystencję gęstej cieczy. Po krystalizacji przyjmuje postać drobnoziarnistą.

Skład chemiczny

Miód lipowy zawiera średnio 70% cukrów redukujących (prostych: glukoza i fruktoza) i 1,5–3% sacharozy [Waś i in., 2011, Mroczek 2007]. Miody lipowe zawierają charakterystyczne związki obecne w nektarze kwiatów lipy. Należą do nich olejki eteryczne tworzące unikalny zapach miodu lipowego nazwany „eterem lipowym” oraz związki lotne (zapachowe) zidentyfikowane tylko w próbkach miodu lipowego. Można wymienić np.: trans-2-karen-4-ol, terpinen, tlenek różany, 4-terpinenol, karwakrol, tymol, p-cymen i inne [Radovic i in., 2001; Verzera i in., 2001; Piasenzotto i in., 2003; Soria i in., 2004]. To, co dodatkowo wyróżnia miody lipowe to aktywnie biologicznie flawonoidy (hesperetyna, hesperydyna, rutyna, izokwercytryna, tilirozyd), które mają działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwmiażdżycowe, antyagregacyjne, spazmolityczne, przeciwnowotworowe, detoksykujące, moczopędne, przeciwarytmiczne i hipotensyjne, uszczelniające naczynia kapilarne oraz wiele innych korzyści na organizm [Czeczot, 2000; Martinez-Florez, i in. 2002]. W miodach lipowych scharakteryzowano również glikozyd: tiliacyna, związek triterpenowy: tarakserol, garbniki, związki goryczkowe oraz saponiny. Potwierdzono również zawartość kwasów organicznych, w tym kwasu kumarowego, chlorogenowego i kawowego. Dodatkowo miody lipowe zawierają jeden z najważniejszych enzymów, jakim jest lizozym, który potęguje działanie przeciwbakteryjne poprzez destrukcyjny wpływ na ścianę komórkową bakterii [Krawczyk 2009]. Ten niezwykły skład powoduje, że miody lipowe są jedną z najbardziej pożądanych odmian miodów na rynku wśród konsumentów.

Fot. 2. Ziarno pyłku lipy z zaznaczonymi charakterystycznymi elementami budowy, zdjęcie mikroskopowe przy powiększeniu 100×. Fot. Marta Burzyńska

Wymagania jakościowe

Wymagania jakościowe dla miodów określa: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/63/UE z dnia 15 maja 2014 r. zmieniająca dyrektywę Rady 2001/110/WE oraz na jej podstawie uchwalone Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 października 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu (Dz.U. 2003.181.1773) z późniejszymi zmianami, którego wejście w życie uchyliło Polską Normę – Miód Pszczeli (PN-88/A-77626). Natomiast zawartość pyłku w osadzie miodowym wymagane dla miodu lipowego (nie mniej niż 20%) określa Polska Norma (PN-88/A-77626, 1998) – tabela 2. Natomiast w tabeli 1 zebrane zostały szczegółowe wymagania w zakresie jakości handlowej polskich miodów, ze szczególnym uwzględnieniem dla miodu lipowego.

Fot. 3. Przedstawia typowy obraz mikroskopowy osadu miodowego dla miodu lipowego, czyli miodu niedoprószonego, przy powiększeniu 10×. Fot. Marta Burzyńska

Fot. 4. Przedstawia nietypowy obraz mikroskopowy osadu miodowego dla miodu lipowego, ze względu na wysoki udział pyłku lipy (powyżej 60%), preparat barwiony, powiększenie 10×. Fot. Marta Burzyńska

Tabela 1. Wymagania jakościowe dla miodu lipowego na podstawie Dz.U. 2015 poz. 850; PN-88/A-77626:1988 oraz wg. Waś i in. 2011

Budowa pyłku na przykładzie Tilia

W porównaniu z innymi zoogamicznymi gatunkami roślinnymi, lipy produkują bardzo dużo ziaren pyłku, np. jeden kwiat lipy drobnolistnej produkuje średnio 43 500 ziaren pyłku [Szczepanek, 2003]. Ziarna pyłku lipy są bruzdowoporowe z trzema krótkimi aperturami (tricolporate). Ziarno pyłku jest lekko spłaszczone o średniej wielkości tj. 23,7 × 31,0 μm [Dyakowska 1959; Chambers i Godwin 1961; Bassett i in. 1978]. Zewnętrzna warstwa ochronna (eksyna) jest gładka z wieloma wgłębieniami o nieregularnym kształcie, a grubość ściany wynosi ~1,7 μm.

Fot. 5. Ziarna pyłku lipy w towarzystwie ziaren pyłku trawy, obraz mikroskopowy osadu miodowego przy powiększeniu 40×. Fot. Marta Burzyńska

Zawartość pyłku lipy w powietrzu i w miodach lipowych

W okresie kwitnienia ziarna pyłku lipy są obecne w powietrzu, co jest potwierdzone poprzez analizy stężenia pyłków roślin wykonywanych w ramach monitoringu występowania ziaren pyłków w powietrzu w całej Polsce [Szczepanek, 1994; Stach i in., 2006; Piotrowska, 2010; Weryszko-Chmielewska i Sadowska, 2010; Puc i in., 2015]. Pyłek lipy obecny jest w powietrzu również w innych europejskich krajach [Rizzi-Longo i in. 2007; Ščevková i in. 2010]. Ziarna pyłku lipy wykazują niskie właściwości alergizujące [Mur i in., 2001], co jest dobrą wiadomością dla osób uczulonych na pyłki wziewne oraz alergeny pokarmowe. Naturalne miody odmianowe niedoprószone, do których zaliczamy miody lipowe i akacjowe, charakteryzują się obniżoną ilością pyłku pochodzącego z danej rośliny, z powodu budowy kwiatów i wydajności pyłkowej danej rośliny [Teper 2010]. Dla miodów lipowych najniższy (20-procentowy) limit zawartości pyłku lipy wynika z małej łącznej liczby ziaren pyłku obecny w nektarze lipowym [Demianowicz i Demianowicz, 1957]. Z tego powodu miody lipowe zostały zaklasyfikowane jako odmianowe miody niedoprószone: klasa I, zawartość pyłku poniżej 20 tys. ziaren pyłków roślin miododajnych w 10 g miodu (20 000 PG/10 g). Analiza pyłkowa 53 przebadanych próbek miodów lipowych przeprowadzona w Laboratorium Jakości Produktów Pszczelich w Puławach wykazała, że zawartość pyłku Tilia wynosiła 20,4–41,4%, średnio 28,1%, a ogólna liczba pyłków w 10 g miodu (PG/10 g) wahała się od 8400 do 19 500, średnio 13 700 [Waś i in., 2011].

Tabela 2. Minimalny procentowy udział pyłku przewodniego w odmianowych miodach nektarowych zgodnie z PN-88/A-77626:1988

Właściwości zdrowotne

Miód lipowy wyróżnia się na tle pierwszych miodów z sezonu (rzepakowych i akacjowych) szerokim działaniem antybiotycznym, ze względu na bogaty skład związków fenolowych oraz obecność lizozymu, terpenów, olejków eterycznych oraz garbników. Miód lipowy ze względu na działanie przeciwdrobnoustrojowe pomaga zwalczać drobnoustroje chorobotwórcze, takie jak gronkowce (Staphylococcus), paciorkowce (Streptococcus), pałeczka zapalenia płuc (Klebsiella pneumoniae) oraz pałeczka okrężnicy (Escherichia coli), a także drożdżoidalne grzyby jak np. bielnik biały (Candida albicans), które w stanach obniżonej odporności mogą wywołać kandydozę, czyli grzybicę atakującą różne narządy.

Fot. 6. Ziarna pyłku lipy w towarzystwie włoska pszczoły miodnej, obraz mikroskopowy osadu miodowego przy powiększeniu 40×. Fot. Marta Burzyńska

W medycynie tradycyjnej miód ten stosowany jest w celu zabiegania, ale także w trakcie przeziębienia, grypy, zapalenia płuc i oskrzeli jako nutraceutyk wzmacniający organizm. Dodatkowo działa napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwkaszlowo, przeciwskurczowo oraz wykrztuśnie. Zmniejsza stany zapalne i poprawia ogólny stan zdrowia. Te właściwości miodu lipowego związane są z leczniczym zastosowaniem samych kwiatów lipy (Tiliae flos) oraz całych, wysuszonych kwiatostanów (Inflorescentia Tiliae) lipy drobnolistnej, szerokolistnej lub holenderskiej jako środka napotnego i przeciwgorączkowego. Kwiaty lipy wchodzą w skład mieszkanki ziół przeciwgorączkowych (species antipyreticae); [Farmakopea Polska 2014]. Tradycyjnie, miód lipowy zalecany jest przy schorzeniach sercowo-naczyniowych. Ma delikatne działanie moczopędne, dlatego jest stosowany w terapii chorób układu moczowego [Hołderna-Kędzia, 2001], efektywnie usuwa obrzęki i wspomaga redukcję ciśnienia tętniczego krwi [Baczmiański i Gruszczyński, 2008]. Z uwagi na oryginalny skład olejków eterycznych ma właściwości rozkurczające i uspokajające, co jest wyjątkowo ważne dla osób z zaburzeniami funkcjonowania układu krążenia. Korzystnie wpływa również na układ nerwowy, głównie w przypadku nerwicy, nadpobudliwości nerwowej, bezsenności i stresu. W literaturze można znaleźć informacje na temat leczniczego działania w schorzeniach reumatycznych oraz układu pokarmowego [Krawczyk, 2009]. Uważa się, że miód lipowy ma także działanie antynocyceptywne (łagodzące ból) ze względu na zawartość alkaloidów chinolinowych, te związki zostały zidentyfikowane w najwyższym stężeniu w miodzie kasztanowym, ale także obecne są w miodach spadziowych i nektarowych takich jak: akacjowy, tymiankowy, lawendowy, słonecznikowy, z mniszka lekarskiego oraz w miodzie lipowym [Beretta i in., 2009].

Mgr inż. Marta Burzyńska
Katedra Biochemii i Analizy Żywności
Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Literatura:

Baczmiański J., Gruszczyński R. Miód to zdrowie. Ekonatura 2008;10, s. 8-9.

Beretta G., Artali R., Caneva E., Orlandini S., Centini M., Facino R. M., (2009) Quinoline alkaloids in honey: Further analytical (HPLC-DAD-ESI-MS, multidimensional diffusion-ordered NMR spectroscopy), theoretical and chemometric studies. Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis 50 (3), s. 432-439.

Browicz K. (1968) in Flora Europaea, Vol. 2, T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters, D.A. Webb, P.W. Ball, A.O. Chater and I.K. Ferguson (Eds), Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2, s. 247–248

Bugała W., 2000 — Drzewa i krzewy. s.552

Crane E., (1977) - Dead bees under lime trees. Bee World, 58(3), s.129-130

Czeczot H., Biological activities of flavonoids – a review. Pol. J. Food Nutr. Sci. 2000, 50, 4, s. 3-13.

Demianowicz Z., Demianowicz A., (1957) - Nowe podstawy analizy pyłkowej miodów. Pszczeln. Zesz. Nauk., 1(2), s. 69-78.

Demianowicz Z., Hłyń M., (1960) - Porównawcze badania nad nektarowaniem 17 gatunków lip. Pszczeln. Zesz. Nauk., 4(3-4), s. 133-152.

Dreyer E., Dreyer W., (2001) – Drzewa i krzewy. Delta, Warszawa, s. 224

encyklopedia.lasypolskie.pl

European Pharmacopoeia, Farmakopea Polska 2014 — 8th Edition s. 1295

Haragsim O., (2007) - Spadź i pszczoły. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1970

Harborne J. B., (1993) - Introduction to ecological biochemistry. Academic Press nLd., London - New York - Sydney - Toronto, s. 351.

Hołderna-Kędzia E., Charakterystyka miodu lipowego. Pszczelarstwo 2001;52(6), s. 6.

Jabłoński B., Kołtowski Z., (1999) - Nektarowanie różnych gatunków i mieszańców lipy (Tilia L.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 43, s.279-290.

Kołtowski Z. (2006). Wielki atlas roślin miododajnych. Zielne rośliny pożytkowe. Drzewa i krzewy pożytkowe. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita SA.

Krawczyk B. Miód lipowy. Ekonatura 2009;3, s. 20.

Lipiński M., (2010). Pożytki pszczele. Zapylenie i miododajność roślin. Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Stróże: Wydawnictwo Sądecki Bartnik

Łukaszewicz J., (1997) - Lipy w Polsce. Pszczelarstwo, 48(7), s. 8-9.

Lušić D., Koprivnjak O., Ćurić D., Sabatini A.G., Conte L.S., (2007) Food Technol. Biotechnol. 45, s. 156–165

Marczakowski P., Zakwitły już lipy – ciekawostka fenologiczna" źródło online: https://roztoczanskipn.pl/pl/45-aktualnosci/446-zakwitly-juz-lipy-ciekawostka-fenologiczna

Maksymiuk I., (1960) - Nektarowanie lipy drobnolistnej Tilia cordata MILL. w rezerwacie obrożyska koło Muszyny. Pszczeln. Zesz. Nauk., 4(2), s. 105-125.

Martinez-Florez S., Gonzalez-Gallego J., Culebras J.M. i wsp.: Flavonoids: properties and anti-oxidizing action. Nutr. Hosp. 2002, 17, 6, s. 271-278

Mroczek J. R., Właściwości lecznicze produktów pszczelich. Panacea Leki Zioł 2007; 3:21-3.

Mur P., FeoBrito F., Lombardero M., Barber D., Galindo P. A., Gomez E., Borja J., (2001). Allergy to linden pollen (Tilia cordata). Allergy, 56, s. 457-458.

Persano Oddo L., Piana L., Bogdanov S., Bentabol A., Gotsiou P., Kerkvliet J., Martin P., Morlot M., Ortiz Valbuena A., Ruoff K., von der Ohe, K. (2004) Apidologie 35, s. 82–93.

Persano Oddo L., Piro R. (2004) - Main European unifloral honeys: descriptive sheets. Apidologie, 35 (Suppl. 1), s. 38-81

Piasenzotto L., Gracco L., Conte L.S., Solid phase microextraction (SPME) applied to honey quality control, J. Sci. Food Agric. 83 (2003), s. 1037–1044.

Piotrowska K. (2010). Variations in pollen deposition of some plant taxa in Lublin (Poland) and in Skien (Norway). Acta Agrobotanica, 63(1), s. 37-46.

Puc M., Wolski T., Camacho I. C., Myszkowska D., Kasprzyk I., Grewling Ł., Borycka K. (2015). Fluctuation of birch (Betula L.) pollen seasons in Poland. Acta Agrobotanica, 68(4), s. 303-313.

Radovic B.S., Careri M., Mangia A., Musci M., Gerboles M., Anklam E., Contribution of dynamic headspace GC-MS analysis of aroma compounds to authenticity testing of honey, Food Chem. 72 (2001), s. 511–520.

Rizzi-Longo L., Pizzulin-Sauli M., Stravisi F., Ganis P. (2007). Airborne pollen calendar for Trieste (Italy), 1990-2004. Grana, 46(2), s. 98-109.

Ščevková J., Dušička J., Chrenová J., Mičieta K. (2010). Annual pollen spectrum variations in the air of Bratislava (Slovakia): years 2002-2009. Aerobiologia, 26, s. 277-287.

Sikora H., (2002) - Mordercza słodycz. Pszczelarstwo, (7), s. 38.

Sols A., Cadenas E., Alvarado F. (1960) - Enzymatic basis of mannose toxicity in honey bees. Science, 131, s. 297-298.

Soria A.C., Gonzalez M., De Lorenzo C., Martinez-Castro I., Sanz J., Characterization of artisanal honeys from Madrid (central Spain) on the basis of their melissopalynological, physicochemical and volatile composition data, Food Chem. 85 (2004), s. 121–130.

Stach A., Kluza-Wieloch M., Zientarska A. (2006). The phenology of flowering and fluctuations of airborne pollen concentrations of selected trees in Poznań, 2003-2004. Acta Agrobotanica, 59(1), s. 301- 308.

Szczepanek K. (2003). Wytwarzanie i rozprzestrzenianie spor i ziaren pyłku. In Palinologia. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN; s. 16-28.

Szczepanek K., (1994). Pollen calendar for Cracow (southern Poland), 1982-1991. Aerobiologia, 11, s. 65- 70.

Szklanowska K., Teper D. (1999). Wydajność pyłkowa różnych gatunków i mieszańców lipy (Tilia L.). Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, 43(1), s. 291-301.

Szklanowska K., Teper D., Jabłoński B., Kołtowski Z. (1999) - Wybrane zjawiska biologii kwitnienia różnych gatunków i mieszańców lipy (Tilia L.) oraz oblotu ich przez pszczoły. Pszczeln. Zesz. Nauk., 43, s. 263-278.

Teper D. Oferta wdrożeniowa. Ilościowa analiza pyłkowa jako metoda umożliwiająca wykrywanie zafałszowań miodów. http://www.inhort.pl/upload/filemanager/images/ pszczoly/10/4_wdroz_2010psz.pdf

Tomaszewska T., Rutkowski Z. , 1999, Fenologiczne pory roku i ich zmienność w wieloleciu 1951-1990. Warszawa: IMGW, 39 s., Materiały Badawcze, Ser. Meteorologia, s. 28

Verzera A., Campisi S., Zappala M., Bonnacorsi I., SPME-GC-MS analysis of honey volatile components for the characterization of different floral origin, Am. Lab. News, 7 (2001), s. 8–21.

Waś, E., Rybak-Chmielewska, H., Szczęsna, T., Kachaniuk, K., Teper, D. (2011). Characteristics of Polish unifloral honeys. II. Lime honey (Tilia spp.). Journal of Apicultural Science, 55(1), s. 121-129.

Weryszko - Chmielewska E., Sadowska D. A. (2010) - The phenology of flowering and pollen release in four species of linden (Tilia L.). J. Apic. Sci., 54 (2): 99-108.

Zając A., Zając M. (Eds.), 2001 — Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. - Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"