Miód nawłociowy pod lupą

Miód z kwiatów nawłoci jest jednym z ostatnich odmian miodów pozyskiwanych w sezonie pszczelarskim, dlatego jest szczególnie doceniany i wyczekiwany przez konsumentów, szczególnie ze względu na charakterystyczny, wyróżniający się na tle pozostałych miodów, kwaskowaty posmak. Także z powodu przypisywanych mu właściwości zdrowotnych, miód nawłociowy w szeroko pojętej medycynie naturalnej jest stosowany jako środek przeciwskurczowy, przeciwbólowy i przeciwzapalny. Znalazł szczególne zastosowanie w schorzeniach układu moczowego oraz w profilaktyce kamicy nerkowej dzięki działaniu moczopędnemu.

Fot. WILLIAM_INGLIS, flickr

Charakterystyka pożytku

Nawłoć (Solidago) jest rozpowszechnioną w Europie i w Ameryce Północnej rośliną wieloletnią. Należy do rodziny astrowatych (złożonych) – Asteraceae (Compositae) i obejmuje około 100 gatunków [Burnie i in. 2005]. W Polsce jedynym rodzimym gatunkiem nawłoci jest nawłoć pospolita – Solidago virgaurea L., choć nazwa „pospolita” obecnie nie jest trafna, bowiem obszary występowania tego gatunku są coraz mniejsze. Jest wypierana przez gatunki obcego pochodzenia, które mają szybszy wzrost, są bardziej tolerancyjne dla warunków siedliskowych, krzyżują się wzajemnie i są bujniejsze pod względem masy pędu.

Do gatunków powszechnych, pospolicie rosnących w Polsce zalicza się nawłoć kanadyjską – Solidago canadensis Linne i nawłoć późną – Solidago serotina Aiton, zwaną również olbrzymią – Solidago gigantea Aiton, które otrzymały w polskiej florze status kenofitów¹. Zostały rozpowszechnione jako rośliny ozdobne, które w następstwie intensywnego rozprzestrzeniania, zdziczały.

Należą do gatunków inwazyjnych. Zaliczane do IV (najwyższej) kategorii inwazyjności jako gatunki o bardzo dużym wpływie w Polsce — znana jest zarówno duża liczba stanowisk, jak i spora liczebność tej rośliny, która ponadto wciąż się zwiększa. Ta wysoka ekspansywność wynika z doskonałej aklimatyzacji, przez co wypierane są gatunki rodzime, ze względu na dużą dynamikę wzrostu, skuteczną konkurencję o światło i składniki odżywcze.

Rozmnażając się przez nasiona i rozłogi korzeniowe, wypiera ze środowiska inne gatunki i rozprzestrzenia się bardzo szybko, ze względu na zdolność do wydzielania przez korzenie substancji negatywnie oddziałujących na inne gatunki roślin rosnących w sąsiedztwie (jest to tzw. allelopatia ujemna). Dzięki tym zdolnościom wspomniane nawłocie rozprzestrzeniły się w krótkim czasie na dużych obszarach, zwłaszcza na terenach, na których zaniechano rolniczego użytkowania, gdzie stworzyły się niemal monokultury nawłociowe. Tak powstałe nawłociowiska uniemożliwiają odnowienie gatunków rodzimych, nawet małych drzew i krzewów, gdyż utrudnione jest kiełkowanie siewek.

Nawłoć pospolita (ang. golden rod, goldenrod; niem. Die Gewohnliche Goldrute) jest byliną dorastającą do 1 m wysokości. Liście są eliptyczne lub jajowate, a na brzegach piłkowane. Złocistożółte, drobne kwiaty zebrane są w koszyczki (od 5 do 14 kwiatków w jednym koszyczku), te natomiast w groniaste lub wiechowate kwiatostany na szczytach łodygi. Ma kwiaty żeńskie, brzeżne w koszyczku – języczkowate; a kwiaty środkowe – rurkowate – są obupłciowe. Owocem jest niełupka z puchem kielichowym. Rośnie na polanach, w zaroślach i widnych lasach, na suchych łąkach i wrzosowiskach.

Jest mało wymagająca pod względem warunków glebowych, odporna na suszę i mróz, zaliczana do roślin ekspansywnych. Występuje na opuszczonych polach, poboczach i skarpach przydrożnych, nasypach kolejowych, w nieczynnych kamieniołomach i plantacjach drzew [Pliszko i in. 2017]. W medycynie stosuje się ziele nawłoci pospolitej (Solidaginis virgaureae herba) – są to całe lub pocięte, wysuszone, kwitnące nadziemne części tego gatunku. Ma silne działanie moczopędne i wchodzi w skład mieszanki ziół (Species diureticae) o takim samym działaniu [Farmakopea polska 2008].

Wydajność miodowa to 500 kg na ha, a pyłkowa 70 kg na ha [Sulborska 2019], natomiast ze względu na dużo mniej liczne nawłociowiska tego gatunku, pszczelarzom nie jest łatwo osiągnąć taki wynik.

Nawłoć kanadyjska (ang. Canada goldenrod; niem. Kanadische Goldrute) ma łodygę nagą lub na całej długości owłosioną, dorasta do 1,5 m wysokości. Liście podługowato-lancetowate lub lancetowate, ostro piłkowane. Kwiaty drobne, złocistożółte zebrane w małe koszyczki, te natomiast w jednostronne, wiechokształtne kwiatostany z osią centralną i odgiętymi odgałęzieniami bocznymi. Kwiaty brzeżne języczkowate.

Owocem jest również niełupka z puchem kielichowym. Rośnie na nieużytkach, siedliskach ruderalnych i aluwiach rzecznych. Nawłoć kanadyjska przyczynia się m.in. do zwiększenia pH podłoża, zawartości azotu, węgla i substancji organicznych, powodując zmiany właściwości gleby, a tym sposobem zmniejszają się możliwości dla zasiedlenia innymi gatunkami roślin na danym obszarze.

Nawłoć kanadyjska znajduje się na europejskich listach gatunków inwazyjnych stanowiących istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Wymieniana jest na tzw. czarnych listach gatunków inwazyjnych szeregu krajów europejskich. Skutecznym sposobem jej zwalczania jest dwukrotne w ciągu roku koszenie (w maju i sierpniu) przez kilka kolejnych lat. Eliminację przyśpiesza podsiewanie mieszanki traw i ziół.

Wydajność miodowa nawłoci kanadyjskiej wynosi nawet do 800 kg z ha podczas odpowiednich warunków pogodowych, natomiast wydajność pyłkowa to 45–90 kg z 1 ha. [Sulborska 2019].

Nawłoć późna wymiennie nazywana olbrzymią (ang. November goldenrod, niem. Riesen Goldrute) dorasta do 2 m wysokości. Ma łodygę zieloną lub ciemnopurpurową, pokrytą woskowym nalotem, w górnej części owłosioną. Kwiaty brzeżne o języczkach dłuższych niż kwiaty środkowe, zebrane w bardzo liczne koszyczki, które na rozgałęzieniach pędu w części szczytowej tworzą piramidalny, wiechowaty kwiatostan złożony.

Zaczyna kwitnąć później niż nawłoć pospolita, od sierpnia [Podbielkowski i Sudnik-Wojcikowska 2003; Rutkowski 2007]. Rośnie na terenach zalewowych w dolinach rzek, wzdłuż rowów i w obniżeniach terenu, jak również w zaroślach oraz widnych lasach [Jakobs i in. 2004]. Jest gatunkiem tolerancyjnym w stosunku do rodzajów gleb, ich składu i odczynu, a także wobec różnych warunków klimatycznych [Jakobs 2004]. Krzyżuje się z nawłocią kanadyjską, tworząc gatunek Solidago ×niederederi Khek.

Wydajność miodową określa się na poziomie nawet do 700 kg na ha przy sprzyjających warunkach glebowych i pogodowych, a pyłkową około 25–50 kg z ha [Sulborska 2019].

MIÓD NAWŁOCIOWY

Cechy organoleptyczne

Barwa miodu nawłociowego (z nawłoci pospolitej, kanadyjskiej lub późnej), w zależności od udziału pyłku z tej rośliny, jest jasnożółta, żółta, a nawet pomarańczowa. Natomiast po skrystalizowaniu staje się kremowożółta. Miód szybko ulega krystalizacji do postaci drobnoziarnistej. Wyczuwalny jest lekko kwaskowaty posmak, z cytrusowym aromatem. Niestety ze względu na późny okres kwitnienia, a przez to trudności z uzyskaniem pełnej dojrzałości miodu (odpowiedniej zawartości wody na poziomie nie wyższym niż 20%), miód nawłociowy często ulega fermentacji.

Tabela 1. Wymagania jakościowe dla miodu nawłociowego na podstawie Dz.U. 2015 poz. 850; PN-88/A-77626:1988.

Fot. 2. Ziarna pyłku nawłoci z zaznaczonymi charakterystycznymi elementami budowy eksyny, obrazy przy różnym ułożeniu śruby mikrometrycznej. Widoczne liczne komórki drożdży osmofilnych sugerujące procesy fermentacyjne zachodzące w badanym miodzie. Zdjęcie mikroskopowe przy powiększeniu 100×. Fot. Marta Burzyńska

Fot. 3. Ziarno pyłku nawłoci z zaznaczonymi aperturami, zdjęcie mikroskopowe przy powiększeniu 40×, preparat barwiony. Widoczne liczne komórki drożdży osmofilnych sugerujące procesy fermentacyjne zachodzące w badanym miodzie.
Fot. Marta Burzyńska

Fot. 4. Ziarna pyłku nawłoci i lipy z zaznaczonymi miarami. Zdjęcie mikroskopowe przy powiększeniu 40×. Fot. Marta Burzyńska

Fot. 5. Osad miodu nawłociowego z licznie występującymi ziarnami pyłku nawłoci. Zdjęcie mikroskopowe przy powiększeniu 40×.
Fot. Marta Burzyńska

Budowa pyłku na przykładzie Solidago

Ziarno pyłku nawłoci jest w formie monady, niewielkich rozmiarów (16–27 µm), dlatego zaliczane jest do grupy małych pyłków. Pyłek jest okrągły lub lekko trójkątny, sferoidalny. Spory pyłku są izopolarne, tzn. obie powierzchnie biegunowe są równe. Trzy apertury znajdują się na powierzchni spor w formie bruzdowo-porowej, których średnica wynosi ok. 4,2 µm. Powierzchnia eksyny jest nieregularnie pofałdowana z licznymi, kolczastymi wypustkami (echinate). Ma jednowarstwową intynę.

Właściwości zdrowotne

Nawłoć jako surowiec zielarski ma szerokie zastosowanie w medycynie alternatywnej dzięki działaniu moczopędnemu, odtruwającemu, przeciwzapalnemu i zwiększającemu wydzielanie żółci. Farmakologiczna aktywność nawłoci wynika z obecności wielu związków biologicznie czynnych, w tym fenolowych, a szczególnie korzystny jest zidentyfikowany w miodzie nawłociowym kwas ferulowy [Kalemba D 2000; Deepa i Ravichandiran 2010].

Miód nawłociowy działa moczopędnie i żołciopędnie, przeciwzapalnie i rozkurczowo na układ moczowo-płciowy. Polecany jest przy kamicy moczowej, stanach zapalnych układu moczowego, nadciśnieniu, obrzękach, zaburzeniach w oddawaniu moczu i wydzielaniu żółci. Poprawia mikcję moczu w przebiegu przerostu i zapalenia gruczołu krokowego [Rożański 2016]. Miód nawłociowy stosowany jest także w leczeniu nieżytów układu oddechowego. Jest to uzasadnione z punktu widzenia naukowego ze względu na zawartość saponin trójterpenowych oznaczonych w nektarze z nawłoci i miodzie nawłociowym [Hoffmann2003; Gazmend 2009; Skidmor-Roth 2010].

Dr inż. Marta Burzyńska
Katedra Biochemii i Analizy Żywności
Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

1 - Kenofity lub neofity – są to gatunki roślin obcego pochodzenia (antropofit), nienależące do flory rodzimej. Za graniczną datę zadomowienia kenofitów przyjmuje się wyprawę Krzysztofa Kolumba do Ameryki, co zapoczątkowało migrację gatunków na niespotykaną dawniej skalę.

Literatura:

Amtmann M., The chemical relationship between the scent features of goldenrod (Solidago canadensis L.) flower and its unifloral honey; Journal of Food Composition and Analysis 23 (1) 122 (2010), s.122-129.

Blaschek W., Wichtl-Teedrogen und Phytopharmaka, wydanie 6., WissenschaftlicheVerlagsgesellschaftmbH, Stuttgart 2016, s. 619–625.

Burnie G., Forrester S., Greig D. i in., Botanika, Konemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 847.

Deepa N, Ravichandiran V (2010) Antimicrobial activity of Solidago canadensis L. Int J Res Pharm Sci 1; s. 411–413.

Denisow, B., Pollen production of selected ruderal plant species in the Lublin area. (2011). Lublin: University of Life Sciences Press.

Dingermann T., Hiller K., Schneider G., Zundorf I., Arzneidrogen, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2011, s. 271–272.

Farmakopeapolska, 2008 — 8 s. 2913.

Gazmend S., Herbal Vade Mecum, Herbacy Press Rutherford, New Jersey 2009, s. 175–176.

Hiller K., Melzig M.F., Lexikon der Arzneipflanzen und Drogen, wydanie 2, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2010, s. 553–554.

Hoffmann D., Medical Herbalism, Healing Arts Press, Rochester, Vermont, 2003, s. 585.

Jachuła J., Denisow B., Strzałkowska-Abramek M., Does an invader have a bright side? Floral reward in two Solidago species, Journal of Apicultural Research; 2020, 59:4, s. 599-608.

Jakobs G., Evolution of increased competitive ability in the invasie perennial Solidago gigantea Aiton Ph.D. Thesis. Zurich: Swiss Federal Institute of Technology, 2004.

Jakobs G., Weber E., Edwards P.J: Introduced plants of the invasive Solidago gigantea (Asteraceae) are larger and grow denser than con specifics in the native range. Diversity and Distribution, 2004, s. 11-19.

Kajzer-Bonk, J., Szpiłyk, D., & Woyciechowski, M. (2016). Invasive goldenrods affect abundance and diversity of grassland ant communities (Hymenoptera: Formicidae). Journal of Insect Conservation, 20(1), s. 99–105.

Kalemba D., Constituents and biological activity of the essential oils of some Solidago and Artemisia species. (2000) Sci Pap Tech Univ Lodz 857, s. 111–118.

Lube-Diedrich B., Arzneipflanzen-Arzneidrogen: Botanik – Eigenschaften – Anwendung. Govi-Verlag, 2015, s.169–171.

Moroń, D., Lenda, M., Skórka, P., Szentgyörgyi, H., Settele, J., & Woyciechowski, M. (2009). Wild pollinator communities are negatively affected by invasion of alien goldenrods in grassland landscapes. BiologicalConservation, 142(7), s. 1322-1332.

Pliszko A., Łazarski G., Kalinowski P., Adamowski W., Rutkowski L., Puchałka R.; An updated distribution of Solidago ×niederederi (Asteraceae) in Poland, „Acta MuseiSilesiae, Scientiae Naturales”, 66, 2017, s. 253-258.

Podbielkowski Z., Sudnik-Wojcikowska B., Słownik roślin użytkowych, wydanie VII poprawione i uzupełnione, PWRiL, Warszawa 2003, s. 312–313.

Rożański H., Floroterapia – leczenie za pomocą kwiatow. Kwiat nawłoci – FlosSolidaginis, Porady na zdrowie, nr 39, 2016, s. 10–12.

Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, PWN, Warszawa 2007, s. 462.

Skidmor-Roth L., Herbs & Natural Supplements, Mosby Elsevier, St. Louis, Missouri 2010, s. 306–308.

Sulborska Aneta, Rośliny pożytkowe, Bee & Honey Sp. z o.o., 2019, s. 629-635.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"