EurBeST– ocena pszczół odpornych na pasożyta Varroa destructor w pasiekach produkcyjnych – badanie wstępne

Według oficjalnych sprawozdań w Unii Europejskiej jest około 600 tys. pszczelarzy utrzymujących prawie 16 mln rodzin pszczoły miodnej. Roczny zysk z produkcji miodu wynosi prawie 2 mld euro. Owady te przyczyniają się również do zapylania upraw rolnych i dziko rosnących gatunków roślin, zapewniając utrzymanie różnorodności biologicznej oraz stabilność agroekosystemów. Gatunek ten jest jednak narażony na negatywne skutki intensyfikacji rolnictwa, a także zmian klimatycznych oraz globalizacji, które przyczyniają się do wzrostu podatności na choroby i pasożyty, w tym Varroa destructor, który może doprowadzić do śmierci większości rodzin pszczelich w ciągu jednego roku, jeśli pszczelarze nie zastosują odpowiedniego leczenia.

Fot. Dabinielson, Pixabay

Cele i metodyka badań EurBeST

W 2017 roku Komisja Europejska powołała międzynarodowe konsorcjum badawcze pszczół (European Bee Selection Team – EurBeST). Zadaniem zespołu działającego pod przewodnictwem Instytutu Pszczelarstwa w Kirchhain (Niemcy) jest odpowiedź na następujące pytania:

1. Jaki jest status i podmiot rynku hodowli i reprodukcji pszczoły miodnej w UE?

2. Co wiadomo na temat odporności na warrozę? Czy w UE istnieją pszczoły odporne na warrozę? Czy pszczelarze mają do nich dostęp w celu ich wykorzystania w pasiekach?

3. Czy pszczelarze są zainteresowani użytkowaniem pszczół odpornych na warrozę? Jakie są ich oczekiwania związane z zakupem matek pszczelich spełniających to kryterium?

4. Jakie są dostępne metody selekcji pszczół odpornych na warrozę? Czy są one skuteczne?

5. Jakie są działania i koszty związane z hodowlą pszczół miodnych odpornych na warrozę?

Rys. 1. Rynek sprzedaży matek pszczelich.

W skład konsorcjum EurBeST weszli eksperci z dziedziny pszczelarstwa, biologii pszczół, hodowli, ekonomii i statystyki. Przeanalizowali oni unijny rynek materiału reprodukcyjnego pszczół miodnych (rys. 1), dokonali przeglądu literatury i przeprowadzili wywiady z ekspertami na temat aktualnej sytuacji w zakresie odporności na warrozę. Stwierdzono, że w 20 krajach UE prowadzone są programy hodowli pszczół uwzględniające selekcję w zakresie odporności na warrozę, a w sześciu krajach UE żyją naturalnie odporne populacje. Stwierdzono jednak, że tylko w czterech krajach UE „materiał odporny” jest dostępny w pasiekach komercyjnych (rys. 1).

Badania ankietowe dotyczące materiału hodowlanego

Wyniki badań ankietowych dotyczących obecnego rynku matek pszczelich ujawniły wysokie oczekiwania klientów, ale umiarkowane ich zadowolenie z zakupionego materiału hodowlanego. Europejscy pszczelarze chcą kupować matki pszczele o wysokiej jakości, które wykazują odporność na choroby i jednocześnie charakteryzują się dobrą produktywnością. Podczas gdy satysfakcjonuje ich wartość cech użytkowych matek, to mają zastrzeżenia do ich odporności na choroby (rys. 2). Pomimo tego prawie 50% ankietowanych pszczelarzy ma zaufanie do selekcji jako ważnego lub jedynego narzędzia do osiągnięcia postępu w hodowli pszczół niewymagających leczenia. Co ciekawe, wskaźnik akceptacji był wyższy w krajach, w których selekcja i hodowla pszczół mają bardzo długą tradycję (rys. 2).

Rys. 2. Oczekiwania dotyczące cech użytkowych matek pszczelich i poziom zadowolenia pszczelarzy (wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 396 pszczelarzy z krajów UE).

Największe w historii badania poświęcone selekcji pszczół miodnych

W ramach projektu EurBeST przeprowadzono pięć szeroko zakrojonych testów, obejmujących siedem krajów UE, w pasiekach 130 pszczelarzy (rys. 3). Zespół EurBeST zidentyfikował i wybrał 23 linie należące do sześciu podgatunków i mieszańców, pochodzących z populacji, które przetrwały bez zwalczania pasożyta lub z populacji, w których prowadzona jest selekcja w kierunku odporności na warrozę. Zostały one przetestowane pod kątem wartości ich cech użytkowych i cech odporności. Ocenę prowadzono dwutorowo: 1) w pasiekach hodowlanych, w których pszczelarze w tej samej pasiece porównywali dostarczone matki pszczele kilku wytypowanych linii, oraz 2) przez pszczelarzy komercyjnych, którzy w warunkach terenowych porównywali dostarczone im matki z jednej lub kilku linii testowych (tzw. EurBeSt) z matkami z zasobów własnych. Jest to największe badanie nad selekcją pszczół miodnych, jakie kiedykolwiek przeprowadzono w Europie, ponieważ w ciągu jednego sezonu pasiecznego obserwacje prowadzono w ponad 3500 rodzinach pszczelich (rys. 3).

Rys. 3. Kraje biorące udział w EurBeST (oznaczone kolorem żółtym) wraz z lokalizacją 130 pasiek objętych badaniami (oznaczone kropkami).

Wyższa odporność selekcjonowanych populacji pszczół

Populacje pszczół, wytypowane przez konsorcjum EurBeST do przeprowadzenia oceny, miały podobne wartości wskaźników przeżywalności jak pszczoły własne. O ile w przypadku cech użytkowych (produkcja miodu, zachowania obronne i skłonność do rojenia się) nie odnotowano większych różnic między ocenianymi populacjami, to pszczoły linii EurBeST pod względem porażenia przez roztocze początkowo wyraźnie przewyższały rodziny własne pszczelarzy komercyjnych (rys. 4).

Rys. 4. Pomimo wyższego początkowo stopnia porażenia przez V. destructor (jesień 2019, wiosna 2020), pszczół linii wytypowanych przez EurBeST, latem 2020 wykazywały one wyższą odporność na pasożyta niż linie utrzymywane dotychczas przez pszczelarzy.

Rys. 5. Po zakończeniu sezonu, pomimo braku leczenia, kilka z linii EurBeST wykazało stopień porażenia przez V. destructor poniżej 3% (kody jednoliterowe – nazwy linii wytypowanych przez EurBeST; kody dwuliterowe – nazwy krajów).

Cechy odporności na Varroa destructor

Mierząc specyficzne cechy odporności na warrozę, zaobserwowaliśmy, że poziomy porażenia mają ścisły związek z zachowaniem higienicznym rodzin pszczelich: średnio wyższemu odsetkowi usuwanego, uszkodzonego czerwiu (mierzonemu za pomocą pin testu) odpowiadało niższe porażenie rodzin przez warrozę. Pszczoły z linii z długą historią selekcji tego parametru wykazywały wyższy wskaźnik zachowania higienicznego (rys. 6). Zachowanie higieniczne pszczół w stosunku do czerwiu porażonego przez pasożyta (VSH), polegające na odnajdowaniu i oczyszczaniu przez pszczoły komórek z porażonym czerwiem, również miało wpływ na poziom inwazji Varroa, który był niższy w rodzinach o wyższej wartości VSH. Stwierdzono, że odkrywanie i ponowne zakrywanie komórek z czerwiem przez robotnice – tzw. Reccaping (REC) jest skorelowane z VSH, co oznacza, że wartość tego parametru była wyższa w rodzinach o wysokim VSH.

Rys. 6. Zachowanie higieniczne (pin test) wśród pszczół różnych linii wyselekcjonowanych w EurBeST.

Przystosowanie do lokalnych warunków środowiskowych jest ważne

Wyniki badań wykazały również silne interakcje pomiędzy czynnikami genetycznymi i środowiskowymi, mającymi wpływ na wartość użytkową rodzin, jak również potencjał odporności na warrozę. W praktyce oznacza to, że ta sama linia pszczół użytkowana w dwóch różnych lokalizacjach, może osiągać bardzo różne wyniki, co podkreśla potrzebę uwzględnienia lokalnych warunków środowiskowych w strategii selekcji (rys. 7). Osiągnięcie przez pszczelarzy trwałego sukcesu ekonomicznego, jak również zmniejszenie zagrożenia pojawienia się chorób w pasiekach, zależy od użytkowania przez nich populacji pszczół dobrze dostosowanych do lokalnych warunków środowiskowych.

Rys. 7. Linie wyselekcjonowane w EurBeST wykazują wyższą odporność na V. destructor niż zasoby własne pszczelarzy.

Selekcja jest droga

W ramach badań przeprowadzono wywiady z uczestnikami eksperymentu, czyli producentami matek pszczelich, pszczelarzami prowadzącymi ocenę stacjonarną i terenową – na temat ponoszonych przez nich kosztów produkcji i cen sprzedaży. Koszt oceny jednej rodziny pszczelej wynosi średnio 193 euro, (od 273 euro w Niemczech do 85 euro w Grecji), przy czym większość kosztów wiąże się z badaniem odporności na warrozę. Monitorowanie porażenia warrozą i badanie zachowań higienicznych stanowią łącznie prawie 20% wszystkich wydatków związanych z oceną rodzin pszczelich, natomiast największy w nich udział, wynoszący ponad 60%, wynika z oceny określonych cech odporności na warrozę (SMR, REC i VSH), co przedstawiono na rys. 8.

Rys. 8. Udział kosztów poszczególnych testów w całkowitym koszcie selekcji w kierunku odporności na V. destructor.

Ceny matek pszczelich nie pokrywają kosztów ich selekcji

Średnie koszty produkcji matek pszczelich w pasiekach objętych badaniami wynoszą 22,58 euro za jedną matkę, ale są one bardzo zróżnicowane (od 8,22 euro w Polsce do 37,30 euro we Francji). Największy udział w tych kwotach stanowią koszty pracy, które znacznie różnią się w poszczególnych krajach. Średnia cena jednej matki pszczelej wynosząca 23,32 euro bardzo często nie pokrywa rzeczywistych kosztów produkcji i w żaden sposób nie rekompensuje wysiłków związanych z prowadzeniem starannie zaplanowanej i długotrwałej selekcji, w tym testowania, szacowania wartości hodowlanej i utrzymywaniem stacji unasieniania matek (trutowiska, sztuczne unasienianie).

Wnioski i rekomendacje wynikające z przeprowadzonych badań

Buechler, R.*, Uzunov, A., Costa, C., Meixner, M., Le Conte, Y., Mondet, F., Kovacic, M., Andonov, S., Carreck, N., Dimitrov, L., Basso, B., Bienkowska, M., Dall’Olio, R., Hatjina, F., Wirtz, U.
*Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Tłumaczenie:
Dr hab. Małgorzata Bieńkowska
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Zakład Pszczelnictwa w Puławach

European Commission, Directorate-General for Agriculture and Rural Development: EurBeST Pilot Project: Restructuring of the Honey Bee Chain and Varroa Resistance Breeding & Selection Programme, Final Study Report AGRI-2017-0346. Brussels, 2021, DOI: 10.2762/470707

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"