Matka pszczela

W rodzinie pszczelej są obecne dwie kasty samic: matka pszczela i robotnica (fot. 1.). Matka odpowiada za rozmnażanie i zachowanie rodziny pszczelej. Zadaniem robotnic, osobników o ograniczonej zdolności do reprodukcji, jest wykonywanie wszystkich prac wynikających z funkcjonowania rodziny. Tylko matka jest zdolna do kopulacji z trutniami i składania jaj, zarówno zapłodnionych, jak i niezapłodnionych.

f o t . © R o m a n D u d z i k

Matka bezpośrednio po wyjściu z matecznika nie jest tak atrakcyjna dla robotnic jak matka czerwiąca. By stała się pełnowartościową samicą musi zgromadzić w zbiorniczku nasiennym wystarczającą liczbę plemników. W tym celu, najwcześniej w 5 dniu od wygryzienia, matka wylatuje na lot weselny.

Loty są przez nią kontynuowane zwykle do momentu wypełnienia zbiorniczka nasiennego plemnikami. W zbiorniczku nasiennym może znajdować się do 8 milionów plemników i muszą one wystarczyć matce na całe życie, gdyż lotów kopulacyjnych, po rozpoczęciu składania jaj, już nie powtarza.

U matek naturalnie unasienianych procesy związane z rozwojem jaj zaczynają się w czasie kopulacji. Po 2-3 dniach od unasiennienia matka zaczyna składać jaja – czerwić. Zdolność do unasiennienia matka zachowuje przez ponad trzy tygodnie. Po tym czasie matka, niezależnie od stopnia wypełnienia zbiorniczka nasiennego, zaczyna składać jaja zapłodnione. Matka, która z różnych powodów nie odbyła lotów składa jaja niezapłodnione.

Matka przed złożeniem jaja do komórki sprawdza ją. Składa jajo tylko do komórki właściwie przygotowanej przez robotnice i rozpoczyna od środka plastra. Poruszając się dalej ruchem okrężnym zaczerwia kolejne komórki. Po pewnym czasie przechodzi na drugą stronę plastra i zaczerwia komórki położone naprzeciw. Składając jaja matka omija komórki o nietypowych rozmiarach, mieszczących się pomiędzy wymiarami komórek roboczych i trutowych.

Omija komórki zbyt płytkie lub za głębokie, zdeformowane i zabrudzone. Zdarza się, że matka, głównie młoda, składa po 2 jaja do jednej komórki. Świadczy to o dużym potencjale rozrodczym matki lub o zbyt małej liczbie komórek do zaczerwienia.

Jajo zaraz po złożeniu ustawione jest prostopadle do dna komórki (fot. 2.). Z czasem pozycja jaja w komórce zmienia się. Dochodzi do tego na skutek inkubacji jaja przez robotnice. Robotnica chcąc ogrzać jajo, wchodzi do komórki i przy okazji głową pochyla je. Położenie jaja w komórce nie ma nic wspólnego z jego wiekiem.

Jaja składane przez matki z różnych rodzin różnią się wielkością. Także ta sama matka składa jaja różnej wielkości. Wielkość jaj zależy między innymi od tempa ich składania przez matkę. Gdy matka składa ich mało, to są one większe, a gdy składa ich dużo, to są mniejsze. Stwierdzono, że wielkość jaj jest bardzo ważną cechą determinującą wartość wylęgających się z nich pszczół. Matki rozwijające się z jaj o większej masie są cięższe i mają więcej rurek jajnikowych.

Cykl roczny składania jaj zależy od rozkładu temperatury charakterystycznego dla danego klimatu. W naszych warunkach klimatycznych, w styczniu matka składa po kilka do kilkunastu jaj, co kilka dni. Później matka taką samą liczbę jaj składa w ciągu doby, aż z chwilą wystąpienia w środowisku pyłku kwiatowego zaczyna coraz intensywniej czerwić.

Na przełomie maja i czerwca osiąga swoje maksymalne możliwości fizjologiczne. W tym okresie liczba składanych przez nią jaj jest regulowana ilością pokarmu podawanego matce przez robotnice, a także ilością komórek przygotowanych do zaczerwienia. Ograniczenie składania jaj następuje na przełomie listopada i grudnia.

W tym okresie całkowite przerwanie składania jaj może trwać 2-3 tygodnie. W ciągu roku matka może złożyć od 175 000 do 200 000 jaj. Liczebność rodziny pszczelej zależy od liczby jaj składanych przez matkę i długowieczności robotnic.

W zależności od rasy matka potrafi złożyć w ciągu doby od 1 500 do 3 000 jaj. U ras krajowych liczba jaj składanych przez matkę nie przekracza 2 000, co oznacza, że co 43 s przybywa jedno jajo. Intensywne czerwienie utrzymuje się w czasie pierwszych dwóch lat użytkowania matki. Po tym okresie użytkowania matka zaczyna powoli starzeć się, co objawia się mniejszą liczbą składanych jaj i mniejszą ilością wydzielanych feromonów.

W końcu matka ginie. W naturalnych rodzinach matka może żyć 4-6 lat, ale zwykle w 3 roku życia jej sprawność fizjologiczna maleje i robotnice wymieniają ją. W pasiekach produkcyjnych średnia długość życia matek jest znacznie krótsza i często nie przekracza 1 roku.

Starzenie matki przyspiesza nieodpowiedni pokarm, zła opieka, choroby i wiele innych czynników. Liczba składanych jaj jest jednym z podstawowych kryteriów oceny sprawności rozrodczej matki pszczelej. Sprawność rozrodcza matki zależy przede wszystkim od jej wartości genetycznej, od stopnia wykształcenia jajników, objętości zbiorniczka nasiennego, a także od jakości i liczby plemników, które dostały się do dróg rodnych matki w czasie kopulacji czy sztucznego unasieniania.

Ograniczenie, a nawet zaprzestanie składania jaj przez matkę może być spowodowane jej wiekiem, uszkodzeniem ciała, zatruciem pestycydami lub jej stanem zdrowia.

Jedną z przyczyn zaprzestania składania jaj przez matkę jest nosemoza, choroba obecna we wszystkich naszych pasiekach. Powodem zaburzeń rozwojowych jaj lub niskiej przeżywalności larw bywa mała wartość plemników zgromadzonych w zbiorniczku nasiennym matki.

Niska przeżywalność larw często jest spowodowana zgromadzeniem w zbiorniczku nasiennym plemników pochodzących od trutni spokrewnionych z matką. Ze złożonych przez taką matkę zapłodnionych jaj homozygotycznych w allelu X rozwijają się trutnie diploidalne, które robotnice zjadają w ciągu 6 godzin po wylęgnięciu z jaja.

Pszczelarz najczęściej obserwuje w komórkach położonych na plastrze obok siebie czerw w różnym wieku (fot. 3.). Dochodzi do tego w wyniku usunięcia przez robotnice diploidalnych larw trutowych i ponownemu złożeniu przez matkę do tych komórek jaj.

dr hab. Krystyna Czekońska, prof. UR
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"