Poza matką status matki ma na ogół matecznik. Gdy jest w rodzinie, pszczoły najczęściej nie przyjmują nowej matki, gdyż uważają, że matkę już mają. Dlatego poddając matkę, usuwamy mateczniki. Proszę zauważyć, jak zmienia się zachowanie rodziny osieroconej, gdy zbudowane zostaną mateczniki.

Problem jest w tym, że status matki może mieć nawet miseczka matecznikowa, którą pszczoły „uznają za matkę”. Na przykład, czasami rój czeka z wyjściem aż do wygryzienia nowej matki, ale czasem wychodzi, gdy tylko w miseczce znajdzie się jajeczko. W tym drugim przypadku pszczoły uznały, że „już mają matkę”.

Status matki może mieć także „fałszywa matka”. W rodzinie bez matki pojawiają się trutówki składające jajeczka i wydzielające więcej feromonów matecznych. Jest to początek problemów. Trutówki bowiem uniemożliwiają przyjęcie nowej matki, najczęściej ją likwidując.

Nie jest to jednak jedyny kłopot. Jedna z trutówek przejmuje rolę matki, emituje feromony, ma powiększony odwłok, wydaje odpowiednie dźwięki, czasem formuje świtę młodych robotnic, stając się fałszywą matką. Jej obecność bardzo utrudnia poddanie nowej, gdyż w konsekwencji wszystkie robotnice, nie tylko trutówki, traktują fałszywą matkę „jako swoją” a poddawaną jako obcą.

Status matki w mniemaniu pszczół ma bowiem fałszywa matka. Gdy pozbędziemy się większości trutówek, a fałszywa matka zostanie, problem pozostaje wraz z nią. Co więcej, fałszywa matka może pojawić się w rodzinie szykowanej na przyjęcie nowej matki niedługo po jej osieroceniu.

Warto dodać, że z około 1% niezapłodnionych jaj składanych przez robotnice mogą partenogenetycznie (bez zapłodnienia) powstawać robotnice potomne, a w określonych okolicznościach nawet komórka matecznikowa mająca status matki. Zjawisko to pospolite u pszczół Apis mellifera capensis, jako mechanizm chroniący je przed wyginięciem, zdarza się okazjonalnie u pszczół europejskich.

Warto także wspomnieć o czerwiu trutowym. Robotnice w „bezmatku” mogą próbować wychować matkę na komórce z larwą trutową. Czasem jedna z komórek „garbatego” czerwiu trutowego może być potraktowana jako matecznik i osiągać status matki. Wszystkie te zjawiska przyczyniają się do niszczenia poddanych matek.

Wartościowanie w kontekście bieżącym to następne zjawisko komplikujące poddawanie matek. Wynika z niego wskazówka, że poddawana matka nie powinna być gorsza od poprzedniczki. Czy pszczoły zgodzą się z naszą oceną to już inne pytanie. Możemy, jak już napisałem, tylko zwiększać szanse.

Analizując przyczyny nieudanych prób poddania matek, warto zwrócić uwagę jeszcze na dwie sytuacje. Większość podręczników pszczelarskich podaje, ile dni trwa rozwój jajeczka, a ile larwy. Okazuje się jednak, że są to wartości najczęściej spotykane, ale zależne od wielu uwarunkowań.

Jajeczko może bowiem rozwijać się od 48 do 144 godzin (do 6 dni). Rozwój larwy trwa od 4 do 6 dni. Razem nawet 11, 12 dni. To następna niespodzianka zgotowana przez naturę pszczelarzom poddającym matki. Ponadto poddawanie matki do pszczół w nastroju rojowym może powodować ryzyko ich ucieczki wraz z matką.

Druga faza polega na tym, że wszystkie robotnice interesują się matką, zaprzestają agresji i próbują ją karmić (tak jak to robi świta matki). Są to pierwsze oznaki akceptacji. Nie znaczy to jednak, że matka została przyjęta. Taka opieka nad matką jest bardzo myląca. Pszczelarze mówią, że widzieli matkę przyjętą i pielęgnowaną na plastrze, a potem gdzieś zniknęła.

Trzecia faza charakteryzuje się całkowitą obojętnością robotnic wobec matki. Zupełnie nie zwracają na nią uwagi. Karmi, pielęgnuje i interesuje się matką tylko jej świta. I taki stan wskazuje dopiero, że matka jest przyjęta. Dlatego wiele źródeł zaleca obserwowanie pszczół nawet dwa tygodnie po poddaniu.

Innym znakiem skutecznego poddania jest także podjęcie produkcji wosku. Gruczoły woskowe są stymulowane przez substancję mateczną i budowa plasterków, szczególnie przy klateczce z matką, świadczy o przejęciu przez nią „feromonalnej kontroli” nad robotnicami. Nie znaczy jednak, że matka ta nie może zostać następnie wyeliminowana podczas cichej wymiany.

Jak wspomniano, wiele jest metod poddawania matek, ale zawsze mamy do czynienia z tymi samymi czynnikami ich akceptacji przez robotnice. Ich znajomość jest też przydatna nie tylko podczas wymiany matek, ale także przy łączeniu rodzin.

Na przykład instynkty obronne każdej rodziny są słabe na wiosnę, potem wzrastają, zanikając przy intensywnych pożytkach, by stać się najsilniejsze jesienią. Spróbujmy sprecyzować te czynniki:

1. Nie należy poddawać matki wtedy, kiedy istnieje podejrzenie, że w rodzinie są trutówki i kiedy w rodzinie jest coś, co może mieć status matki, (np. matecznik, miseczki matecznikowe i wiele innych).

2. W czasie silnego pożytku i dobrych warunków prawie każda metoda poddawania matki jest dobra. Rodzina jest nastawiona na zbieranie, błądzące obce robotnice są wpuszczane, nie ma pszczół lotnych, a rodzina nie przejawia agresji.

Ponadto duży napływ nektaru zmienia zapach rodziny (ujednolica wszystkie rodziny w pasiece) i słabiej działają feromony oraz identyfikujący intruzów system zapachowy „swój – obcy”. Można też stosować wyrównanie zapachu matki i rodziny stosując podobne środki jak przy łączeniu rodzin. Wszelkie sposoby niwelowania działania feromonów innymi zapachami mogą być pomocne.

3. Należy unikać okresów, w których rodzina jest ukierunkowana na agresję. Stan taki może być powodowany przez takie czynniki środowiskowe jak brak pożytku, czy niesprzyjająca pogoda, gdy więcej robotnic nie ma zajęcia i reaguje na sygnały alarmowe.

Ponadto należy uwzględnić takie czynniki jak rabunki, szkodniki i napastnicy, pasożyty i choroby, albo jak niektórzy uważają, pestycydy, które przez zmianę statusu feromonalnego lub stres matek, mogą zmienić zachowania rodziny w kierunku obronnych. Należy zwracać uwagę na takie czynniki zewnętrzne jak pora roku i inne.

4. Czynniki wywołujące agresję można eliminować, a tym samym ułatwiać przyjmowanie, stosując umiejętnie dym czy objadanie się pszczół miodem. Można stosować niektóre dźwięki lub terroryzowanie pszczół – np. wytrzepanie ich przed ul i tym podobne.

5. Matka wprowadzana winna składać więcej jajeczek od usuniętej i, przynajmniej według naszych kryteriów, być lepsza od poprzedniczki.

6. Warto pamiętać, że młode pszczoły nie odpowiadają na sygnały alarmowe i akceptują prawie każdą matkę. Dlatego są zawsze pożądane w rodzinie przyjmującej. Z kolei młoda matka jest najczęściej ignorowana przez pszczoły.

7. Ważny jest stan fizjologiczny, w tym udział młodych pszczół, rodziny/odkładu.

Zjawiska te wykorzystuję podczas tak zwanej gospodarki dwugniazdowej. Polega ona na utrzymywaniu w rodzinie dwu matek, na przykład na dwu oddzielonych kratą korpusach.

Rodziny wielomateczne to także doskonały model do badań naukowych nad zależnościami matka-robotnice, co ważne jest przy opracowywaniu bezpiecznych metod poddawania matek. Aby matki o takim samym statusie nie walczyły, co, jak wspomniano, robią najczęściej, agresję matek względem siebie można wyeliminować.

Inaczej, można je do siebie „przyzwyczaić”. Jeśli umieścimy je w cienkiej szklanej rurce tak, by miały ze sobą kontakt (głowami), ale nie mogły walczyć i żądlić, albo obetniemy końcówki żądeł i pozwolimy matkom walczyć, to po pewnym czasie zaprzestaną one agresji i będą się tolerować.

Jest znamienne, że gdy matki walczą ze sobą, robotnice je ignorują i nie próbują którejś wyeliminować, czekając na wynik walki. Agresja matek jest niespecyficzna, czyli raz przyzwyczajone do siebie matki nie atakują także innych matek. Inaczej jest z pszczołami. Przebywając z grupą kilku matek, zaatakują każdą nową dodaną matkę.

W ulikach weselnych utrzymywaliśmy przez długi okres rodzinki nawet z 8 matkami. Jeśli natomiast matka nie spełnia oczekiwań robotnic, zostanie przez nie wyeliminowana. Kiedy dwie matki są „o takim samym statusie”, żadna z nich nie zostanie usunięta, nawet przy braku pożytku czy rabunku i rodzina wielomateczna może być przez jakiś czas utrzymana. Odnotowaliśmy sukcesy (jednak były też kłopoty) w zimowaniu rodzin wielomatecznych.

Przy obecnej strukturze i fenologii pożytków utrzymywanie silnych rodzin stwarza jednak potrzebę przeciwdziałania dość wcześnie pojawiającym się nastrojom rojowym. Ponadto, na wielu terenach przygotowania do zimowli rozpoczynać trzeba w lipcu, co przy ciepłej i długiej jesieni stwarza następne problemy. Szczególnie gdy mamy ochotę na późniejsze pożytki.

To też jest temat na osobny artykuł. Wszystkie te zjawiska powodują, że warto użytkować intensywnie czerwiące, młode (najlepiej poniżej dwu lat) matki, których status, w tym wydzielanie feromonów, jest wysoki. Warto dodać, że czerwienie łatwiej ograniczyć niż zwiększyć.

A gdyby tak, dość wcześnie (zależnie od struktury pożytków) zrobić niewielkie odkłady, gdzieś w około 50-60% rodzin. Jak wspomniano, w takich odkładach nowa matka jest dobrze przyjmowana i zaopiekowana. Odkłady stwarzają też szansę (nie wnikając w szczegóły) dodatkowego zwalczania warrozy.

Gdyby potraktować macierzak i odkład jako jedną jednostkę, powstaje interesująca sytuacja. Wymiana matki nastąpiła częściej niż raz na dwa lata, a jak wykazano, u matki dwuletniej wydzielanie feromonów nie musi już być najlepsze.

Ponadto, tak jak w gospodarce dwugniazdowej, przez pewien okres dwie matki, stara i młoda, pracują dla potrzeb jednej rodziny, ale nie oddzielone kratą, tylko jedna w odkładzie, a druga, w macierzaku. W tej sytuacji unikamy także przerwy w czerwieniu spowodowanej wymianą matek, mając jednocześnie dodatkową sposobność na leczenie warrozy (w odkładzie).

Oczywiście pod koniec sezonu, w terminie zależącym od typu gospodarki i pożytku, odkłady zostaną połączone z macierzakami (niekoniecznie każdy ze swoim własnym), co zapewni dobre warunki do zazimowania silnych rodzin. W tym dodatku spojrzałem na problem z punktu widzenia poddawania matek i ich relacji z robotnicami, ale jest on wart rozwinięcia i przedyskutowania w osobnym artykule. Jednak to, jak pisał Hans Christian Andersen, „jest już zupełnie inna bajka”.