„Pasieka” nr 5/2015 - pobierz bezpłatny ebook w formacie epub - na czytniki ebooków, smartfony i komputery. Sprawdź więcej ebooków z „Pasieki”.

Łuseczki woskowe - powstawanie, charakterystyka, obserwacje dotyczące budowy plastrów

Pszczoły można obserwować bez końca. Ich praca fascynuje wielu, jest inspiracją pisania wierszy, wychwalania ich zorganizowania, podziału pracy. Produkty pszczele mogą zachwycać swoimi właściwościami odżywczymi i zdrowotnymi.
Fascynujący świat pszczół to nie tylko to, co można zobaczyć okiem nieuzbrojonym, ponieważ nie wszystko widzi się patrząc na pracę i zachowanie pszczół podczas przeglądu rodzin, pracy w pasiece. Często zdarza się zaobserwować dotąd mało znane albo w ogóle nieobserwowane zjawiska przypadkowo.

Gruba i cienka przezroczysta łuseczka czystego wosku. Łuseczki różnią się liczbą połączonych kolejnych warstw wydzielonego wosku.

Z racji, że pszczoła jest małym owadem, jej budowa zewnętrzna, wewnętrzna, niektóre szczegóły jej morfologii muszą być obserwowane przy pomocy odpowiedniego mikroskopu. Dobra znajomość anatomii, morfologii i fizjologii jest podstawą właściwego wnioskowania związanego z gospodarką pasieczną, produktami pszczelimi lub/i wartością pożytków pszczelich.

Dobra znajomość biologii pszczół, specyfiki prac pasiecznych umożliwia hodowlę bez strat i użycia chemii. W przyrodzie można znaleźć rozwiązanie każdego problemu – warunkiem jest zaangażowanie i cierpliwość.

Obecny artykuł chciałbym poświęcić mniej znanym zagadnieniom dotyczącym łuseczek woskowych, ich wytwarzania i wykorzystywania podczas budowy plastrów. Tylko społeczne pszczoły budują plastry z wydzielin własnych gruczołów.

Łuseczki na folii aluminowej, zmiana rozproszenia światła pokazuje strukturę łuseczek.

Dzięki wytwarzaniu wosku i obecności plastrów możliwy jest wychów czerwiu, gromadzenie zapasów, zimowla pszczół, możliwe jest rozprzestrzenianie pszczół poprzez rojenie lub migracje. To właśnie wychów czerwiu, gromadzenie nektaru, rójki, puste przestrzenie w ulu stymulują produkcję wosku i budowę plastrów woskowych.

Zatem nie należy ograniczać jego produkcji kierując się strachem, że pozyskamy mniej miodu. Miód jest zużywany do produkcji wosku, jednak trzeba to zużycie traktować jako konieczność zaspokojenia potrzeb fizjologicznych pszczół. Obserwuje się, że im bogatsze pożytki i większe ilości pozyskanego miodu, tym lepszy rozwój rodzin i większe ilości wytworzonego wosku.

Wosk kojarzony jest z barwą żółtą, przyjemnym zapachem miodu i pierzgi, z twardością i trwałością. Barwa, zapach, właściwości pozyskiwanego przez pszczelarza wosku zależą od wieku plastrów, zawartości zanieczyszczeń, od sposobu przetapiania, temperatury ogrzewania, a nawet rodziny.

Barwa wosku przetapianego może mieć swoje źródło w barwnikach zgromadzonych i złączonych z woskiem plastra podczas jego eksploatacji pochodzących z pokarmu czy wydalin pozostawionych przez larwy, ale także zależna jest od barwników, które czasami zawarte są w łuseczkach woskowych.

Pszczoły, które podczas jesiennych pożytków zgromadziły w plastrach miód lub pierzgę albo już w hemolimfie żółte barwniki, ich gruczoły podczas zimowli będą wydzielały kropelki wosku nadal przezroczyste, ale już o żółtawym odcieniu.

Grube łuseczki woskowe pochodzące z osypu zimowego, widoczne liczne warstwy wydzielonego wosku.

Barwniki zawarte w łuseczkach o odcieniu żółtawym należą do grupy barwników rozpuszczalnych w tłuszczach. Wielu pszczelarzy chciałoby, ażeby pszczoły produkowały nie tylko więcej miodu, ale także więcej dobrej jakości wosku.

Jednak jakość wosku tylko w części zależy od pszczół, duży wpływ ma na nią pszczelarz. Wcześniejsze wycofywanie plastrów, segregacja kawałków wosku, zasklepów, plastrów pod względem barwy i przetop w tych sortymentach pozwala uzyskać wosk różnej jakości z przeznaczeniem na różne cele.

Im wosk „młodszy” tym jest czyściejszy i jaśniejszy, a nawet przezroczysty. Plastry jaśniejsze są łatwiejsze do naprawy a wosk do wykorzystania. Wosk jest produktem niepsującym się, nie starzeje się – może być przechowywany dziesiątki lat bez oznak pogorszenia jakości.

Wosk jest źródłem dużej ilości energii zgromadzonej w ciele stałym, który może być wykorzystany przez człowieka do różnych celów. Trzeba pamiętać także, że wosk jest wydzieliną tłuszczopodobną, z którą łatwo łączą się, często trwale, składniki przynoszone do ula lub składniki leków wpływając na jakość uzyskiwanej węzy.

Pszczoły miodne do budowy plastrów mogą wykorzystywać oprócz wosku także inne materiały podane jako mieszanina z woskiem, np. glinę, propolis, materiały woskopodobne - stąd częste zanieczyszczenia, zafałszowania wosku pszczelego.

Porównanie łuseczek o różnym zabarwieniu. Obraz wskazuje na to, jaka jest fizjologia organizmu woszczarki oraz aktywność gruczołów woskowych.

Czasami do budowy plastrów pszczoły miodne Apis mellifera wykorzystują wosk pozyskiwany od czerwców Ceroplastes sp. (Dimou i Thrasyvoulou 2007), formując z niego obnóża.

Po krótkim wprowadzeniu chciałbym skupić się na temacie powstawania, charakterystyki łuseczek woskowych, najczystszej postaci wosku, pierwotnego składnika służącego do budowy plastrów. Piszę pierwotnego, najczystszego, bo pszczoły nie budują tylko z wosku świeżo wydzielonego, wykorzystują także wosk z plastrów sąsiadujących z budowanymi plastrami.

Wielu uważa, że łuseczki woskowe, z których powstają plastry dziewicze są białe. Osąd ten oparty jest na obserwacji barwy plastra powstałego a nie na faktycznej barwie łuseczek woskowych.

Pszczoły Apis florea (pszczoły karłowate) po opuszczeniu starego gniazda i przeniesieniu się na nowe miejsce, korzystają z wosku starego gniazda formując obnóża woskowe, przenosząc je do nowego gniazda. Warunkiem przenoszenia wosku jest odległość między gniazdami nie większa niż 200 m.

Słabsze rodziny pszczół karłowatych wykorzystują więcej wosku ze starego gniazda (10-krotnie więcej, głównie z jego korony), w porównaniu do rodzin silnych (Pirk i inni 2011). Pszczoły miodne Apis mellifera również korzystają ze starszego wosku obecnego w gnieździe w nadmiarze, w sytuacji dużych potrzeb woskowych, np. potrzeba odbudowy gniazda, zasklepiania plastrów z czerwiem lub kiedy w rodzinie nie ma wielu pszczół woszczarek.

Wypreparowana przedostatnia para lusterek wraz z łuseczkami woskowymi pszczoły strażniczki.

Pszczoły przy deficytach wosku w gnieździe gospodarują oszczędnie jego zasobami. Skuteczność próby „podkarmiania woskiem” (wzbogacania woskiem gniazd) rodzin pszczelich zależna jest od podanego źródła wosku (węza, płytki woskowe, plastry), siły rodziny pszczelej, aktualnych potrzeb woskowych.

Podawanie wosku w okresie poza jego dużym zapotrzebowaniem przyczynia się do jego niewielkiego pobierania, zgryzania, usuwania. W doświadczeniu zaobserwowano, że wosk z płyt woskowych był zbierany, zeskrobywany i używany do budowy plastrów wytwarzanych na płaszczyźnie płyty woskowej.

W trakcie poszerzania gniazd należy, szczególnie do gniazd rodzin słabszych, wstawiać węzę grubszą. Przy niedoborach wosku w takich rodzinach nadmiar wosku z węzy będzie zbierany do jej odbudowy, co zapewni rodzinie szybszą odbudowę podanych arkuszy.

W oparciu o zjawisko pobierania wosku z plastrów sąsiednich przy deficycie wosku w rodzinie oraz niedoborze pszczół woszczarek możemy domniemywać, że pszczoły w takich sytuacjach będą chętnie pobierały wosk ze źródeł zewnętrznych.

Łuseczki na lusterkach woskowych.

Zatem gruba węza chętnie może być odbudowana w rodzinach słabych, z mniejszą liczbą pszczół woszczarek i do niej podawana, węza cienka do rodzin silnych, w celu ekspresji ich naturalnych wiekowo zależnych fizjologicznych możliwości produkcji wosku.

Wykorzystywanie wosku podawanego lub obecnego w gnieździe można zauważyć w kilku sytuacjach, po podaniu węzy grubej oraz w przypadku podania węzy cienkiej. W pierwszym przypadku, nadmiar wosku z węzy jest zbierany i odbudowywane są ściany komórek (ściany nie są białe, są żółte).

W przypadku podania węzy cienkiej, barwa ścian zależna od źródła wosku, wosku sąsiadujących plastrów lub barwy wosku łuseczek. Odbudowane komórki z wosku plastrów sąsiednich przyjmują barwę ciemniejszą, widoczne są ciemniej zabarwione zasklepy na komórkach z czerwiem. Plastry budowane bez węzy (na dziko) są najczęściej białe.

Obieg wosku w gnieździe w prosty sposób można obserwować stosując pojedyncze arkusze węzy barwionej. Wosk przed produkcją węzy można zabarwić barwnikami dopuszczonymi do kontaktu z żywnością, rozpuszczającymi się w tłuszczach lub kupić barwioną węzę w sklepach pszczelarskich, z której wykonuje się zwijane świeczki.

Powstawanie i budowa łuseczek woskowych

Z hemolimfy pszczoły robotnicy składowe poszczególnych składników wosku przenikają lub są transportowane do gruczołów woskowych, gdzie dzięki enzymom łączą się i są wydzielane jako jednolicie płynny przezroczysty wosk. Z gruczołów przez niewielkie otworki na powierzchnię górnej części sternitów, na tzw. lusterka woskowe sączą się płynne kropelki wosku, które krzepnąc tworzą tzw. łuseczki woskowe.

Otwory kanalików woskowych przypominają rozcięcia o średnicy około 230Å [1 Å (Angstrem) = 0,1 nm – red.], które tworzą kraterowatą powierzchnię. Kropelki łączą się ze sobą, tworząc równą przezroczystą powierzchnię, na którą z kolejnych kropelek tworzą się kolejne warstwy krzepnącego wosku, które łączą się ze sobą.

Łuseczki woskowe oddzielone od osypu zimowego. Czasami zdarzają się łuseczki o odcieniu żółtawym.

Łuseczki znajdowane w osypie zimowym pszczół mogą osiągać grubość nawet 2-3 mm, co wyklucza możliwość ich zdjęcia i przerobienia przez pszczoły, ponieważ łuseczka nie jest już tak plastyczna, aby umożliwić wbicie kolców grzebyka.

Pyłek zgromadzony z różnych roślin w różnych częściach plastra, konsumowany zimą przez pszczoły może skutkować zmianą zabarwienia wytwarzanych łuseczek woskowych. Zmiana pokarmu, zmiana barwników w pokarmie może skutkować tym, że kolejne warstwy w jednej łuseczce będą inaczej zabarwione.

Niektórzy uważają, że podczas karmienia syropem lub podczas pożytku z akacji, pożytku leśnego odcień łuseczek jest biały. Czy to prawda? Według Orosi-Pal (1953) pszczoły karmione pokarmem z dodatkiem oleju i barwników produkowały łuseczki czerwonawe i z odcieniem różu. Cdn.

Artur Kania

„Pasieka” nr 5/2015 - pobierz bezpłatny ebook (cały numer) na czytniki, smartfony i komputery. Dowiedz się więcej.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"