Z artykułu dowiesz się:

• czym dokładnie zajmuje się stowarzyszenie COLOSS
• co to jest CSI Pollen, monitoring strat rodzin pszczelich i eksperyment GEI
• jak organizacji udaje się łączyć wiedzę z praktyką

Anna M. Gajda, Gina Retschnig, Maria Bouga, Robert Brodschneider, Norman L. Carreck, Panuwan Chantawannakul, Raffaele Dall’Olio, Vincent Dietemann, Ales Gregorc, Lotta Fabricius Kristiansen, Daniela Laurino, Aslı Özkirim, Christian W.W. Pirk, Victoria Soroker, Geoffrey R. Williams & Peter Neumann

Globalna sieć COLOSS: Pracujmy jak pszczoły – pracujmy razem!

Rodziny pszczele zapewniają kluczowe usługi ekosystemowe i są jednymi z najważniejszych zwierząt gospodarskich na świecie. Podwyższone straty rodzin pszczelich obserwuje się w wielu krajach od lat. Oczywiste jest, że pojedyncze ośrodki naukowe czy poszczególne państwa nie są w stanie rozwiązać tego problemu samodzielnie, a porównanie jest możliwe tylko za pomocą jednolitych danych. Z tej potrzeby w 2008 r. zrodził się COLOSS (the prevention of honey bee COlony LOSSes network – sieć do zapobiegania stratom rodzin pszczelich), jako program finansowany przez Unię Europejską (COST Action FA0803, 2008-2012).

Fot. 1. Zdjęcie grupowe uczestników dorocznej konferencji COLOSS w Rumuńskimi Cluj-Napoca w 2016 r. Fot. COLOSS

Po 2012 r. COLOSS przekształcił się w międzynarodowe stowarzyszenie non profit z siedzibą w Bern w Szwajcarii. Ponieważ finansowanie z programu COST dobiegło końca, Fundacja Ricola Nature & Culture zgodziła się zostać głównym sponsorem działalności COLOSS. Niedługo potem dołączyły: Eva Crane Trust; Veto-Pharma; IBRA (International Bee Research Association), Uniwersytet w Bern oraz wielu lokalnych sponsorów poszczególnych wydarzeń organizowanych przez stowarzyszenie.

COLOSS zrzesza naukowców, lekarzy weterynarii, doradców rolniczych i studentów, a żaden członek nie może być związany z produkcją substancji szkodliwych dla pszczół. Do tej pory COLOSS ma 1855 członków ze 105 krajów i wciąż rośnie (rys. 1).

Rys. 1. Mapa krajów należących do COLOSS (na zielono). Fot. COLOSS

Misja i cele

Działania COLOSS oparte są o założenie, że współpraca i otwarty dialog są kluczowe, aby lepiej zrozumieć zagrożenia, z którymi borykają się rodziny pszczele w obecnych czasach. Misją stowarzyszenia jest poprawa szeroko pojętego dobrostanu pszczół (w szczególności Apis mellifera) w skali globalnej. Aby to osiągnąć, COLOSS „wstawia się” za pszczołami, szczególnie przed rządowymi decydentami. Ponadto koordynuje międzynarodowe badania, w tym opracowuje standaryzowane metody badawcze oraz rozpowszechnia wiedzę dotyczącą dobrostanu pszczół. Promowanie rozwoju młodych naukowców i równowagi płci wśród doktorantów oraz tych, którzy aktywnie zajmują się zachowaniem dobrostanu pszczół jest ważną częścią działalności COLOSS.

Od 2021 r., stowarzyszenie przyznaje granty wspierające pracę młodych naukowców ze szczególnym uwzględnieniem studentów z krajów rozwijających się, aby zachęcić młodych do odkrywania nowych rzeczy, ale także do promowania innowacyjnych i zrównoważonych rozwiązań w pszczelarstwie.

COLOSS jest także platformą do nawiązywania kontaktów między członkami na globalną skalę, co pozwala na wspólne planowanie i prowadzenie badań, aby łatwiej osiągnąć zamierzenia.

Stowarzyszenie bada różne działy dotyczące pszczelarstwa:

• Szkodniki i patogeny (np. Varroa destructor, mały chrząszcz ulowy).
• Aspekty środowiskowe (np. pestycydy i baza pożytkowa).
• Hodowla i ochrona (np. bioróżnorodność i odporność na choroby).
• Łączenie nauki i praktyki (np. uczenie nowych, lepszych praktyk pszczelarskich, które poznajemy dzięki badaniom).

COLOSS osiąga swoje cele dzięki Przedstawicielom Regionalnym, Projektom Ramowym (głównym zagadnieniom, które są podstawą w działalności stowarzyszenia) oraz Grupom Zadaniowym (konkretnym zadaniom, które zdaniem członków powinny podlegać szczególnej uwadze, a po wykonaniu są zamykane i zastępowane innymi), co przedstawiono na rysunku 2.

COLOSS umożliwia nawiązywanie współpracy między członkami dzięki dorocznym konferencjom międzynarodowym (fot. 1), warsztatom, szkoleniom, wspólnym protokołom badań, globalnym doświadczeniom oraz międzynarodowym projektom monitoringowym.

Od czasu wybuchu pandemii COVID-19, spotkania „na żywo” zostały w większości zastąpione przez te wirtualne. Lokalne hybrydowe (wirtualno-osobiste) spotkania odbyły się do tej pory w Afryce, Azji, obu Amerykach i w Oceanii. W szczególności COLOSS Azja okazał się wielkim sukcesem w Okinawie w Japonii. Kolejne spotkanie Azja–Oceania jest planowane w Hangzhou w Chinach w 2022 r.

Negatywny wpływ pandemii na rozwój nauki sprawił, że COLOSS dostosował się do sytuacji, aby móc pokonać wyzwania COVID-19. Połączenie spotkań na żywo z wirtualnymi umożliwia znacznie większej liczbie członków uczestnictwo w nich, bez ponoszenia kosztów podróży i zakwaterowania, które czasem stanowią ogromną barierę dla naukowców, szczególnie tych młodych, z krajów rozwijających się.

Działalność COLOSS

Od początku istnienia stowarzyszenia jasne było, że wspólne standaryzowane protokoły badawcze są niezbędne do porównywania danych między laboratoriami i krajami. To doprowadziło do narodzin „Beebooka”, podręcznika standaryzowanych metod badawczych w pszczelarstwie. W tomach, które ukazały się do tej pory (https://coloss.org/beebook), międzynarodowe zespoły autorów wyjaśniają metody badawcze w prosty sposób „krok po kroku”, co pozwala na uzyskiwanie danych, które można porównać między laboratoriami. Rozdziały „Beebooka” są ogólnodostępne (online) i wciąż regularnie udoskonalane w miarę pojawiania się nowych metod badawczych.

W końcowych fazach przygotowania są już tomy dotyczące badań nad pszczołą wschodnią (Apis cerana) i „-omiką” (genomiką, proteomiką, itd.).

Bardzo istotnym wynikiem pracy COLOSS jest ogrom publikacji naukowych wywodzących się z międzynarodowej współpracy zespołów badawczych w różnych dziedzinach apidologii. Tę kooperację najlepiej reprezentują trzy ogromne międzynarodowe projekty: CSI (Citizen Science Investigation) Pollen, czyli projekt bazujący na obywatelskiej nauce badającej pyłek kwiatowy; eksperyment GEI (Genotype-Environment Interaction), który badał interakcje między środowiskiem a genotypem pszczół oraz Monitoring strat rodzin pszczelich (projekt ramowy), który prowadzony jest od początku istnienia COLOSS.

CSI Pollen jest jak do tej pory największym projektem zbierania próbek pyłku w historii nauki. Bardzo istotnie poszerzył wiedzę o różnorodności pożytków pyłkowych dostępnych dla pszczół. W badaniu brało udział 750 pszczelarzy z 24 krajów. Zebrali oni około 18 000 próbek pyłku, który kategoryzowali na podstawie koloru. Wyniki dostarczone przez pszczelarzy zostały zanalizowane przez członków grupy zadaniowej CSI Pollen. Okazało się, że różnorodność pyłku jest pozytywnie skorelowana z siedliskami miejskimi, co oznacza, że, paradoksalnie, w miastach różnorodność pożytków pyłkowych jest większa niż na wsiach. Zostało to udowodnione dzięki wielu pszczelarzom i w przeciwieństwie do innych tego typu badań CSI Pollen badało stacjonarne pasieki w wielu krainach geograficznych obejmujących większą część Europy. Projekt po raz pierwszy na taką skalę wprowadził naukę obywatelską w apidologii.

W Monitoringu strat rodzin pszczelich uczestniczy ponad 30 krajów i wciąż dołączają kolejne. Co roku tysiące pszczelarzy uczestniczy w badaniu, zapewne część czytelników brała w nim udział. To doskonały przykład crowdsourcingu [po polsku nazywanym również „wiedzą z tłumu” – przyp. red.], gdzie udział tak licznej grupy pszczelarzy pozwala na zbieranie danych na znacznie większą skalę, niż było to możliwe do tej pory (indywidualny monitoring w różnych krajach). Każde państwo przeprowadza wśród jak największej liczby swoich pszczelarzy badanie ankietowe (treść ankiety jest taka sama dla wszystkich krajów). To umożliwia porównywanie zimowych strat rodzin pszczelich między krajami oraz użycie międzynarodowych danych do zrozumienia czynników ryzyka.

Rys. 2. Struktura COLOSS. Fot. COLOSS

Aby można było dokonać prawidłowych porównań, powstał standaryzowany kwestionariusz ankiety, który uaktualniany jest co roku i używany we wszystkich krajach uczestniczących w programie. Publikacje powstające na bazie monitoringu po raz pierwszy w historii umożliwiły porównanie strat rodzin pszczelich na międzynarodową skalę oraz, dzięki użyciu zaawansowanych modeli statystycznych, wyodrębniły rzeczywiste czynniki ryzyka tych strat.

Ogólnoeuropejski eksperyment GEI miał na celu określenie ważności interakcji między różnymi genotypami pszczół a środowiskiem w kontekście żywotności i produkcyjności rodzin pszczelich. Doświadczenie miało miejsce w latach 2009–2012 i obejmowało 621 rodzin z 16 różnych linii genetycznych, należących do 5 podgatunków A. mellifera (carnica, ligustica, macedonica, mellifera, siciliana). Wybrano 21 lokalizacji obsługiwanych przez 15 członków COLOSS z 11 krajów europejskich, od Skandynawii po kraje śródziemnomorskie, a także przez Europę Środkową, aż do Bałkanów.

Doświadczenie pozwoliło zrozumieć skomplikowane mechanizmy adaptacyjne i wpływ środowiska oraz linii genetycznej na witalność i produktywność rodzin pszczelich. Zebrane dane jasno pokazały, że „lokalne” (rodzime – żyjące na danym terenie wiele lat) pszczoły radzą sobie lepiej, niż te sprowadzane z odległych miejsc (zarówno w obrębie kraju, jak i spoza jego granic). Zbadano również obecność różnych chorób pszczelich w wielu europejskich krajach. Najważniejszym wnioskiem płynącym z eksperymentu jest to, że należy dążyć do ochrony rodzimych populacji pszczół, które są dobrze zaadaptowane do warunków środowiska, w którym żyją.

Łączenie nauki i praktyki (ang. Bridging Research and Practice: B-RAP) to ramowy projekt COLOSS powstały, aby skutecznie tłumaczyć wyniki badań naukowych pszczelarzom. Analiza strat rodzin pszczelich często pokazywała, że zdobywanie najnowszej, rzetelnej wiedzy przez pszczelarzy może być dla nich trudne, co wpływa na dobrostan pszczół. Łączenie nauki i praktyki jest zatem wspólnym celem całej społeczności COLOSS. W skład B-RAP wchodzą zarówno propagatorzy nauki, jak i naukowcy z wielu krajów.

Pracują nad zrozumieniem lokalnych potrzeb pszczelarzy i nad sposobami poprawiania przepływu informacji w obie strony. To niezwykle ważne, żeby wyniki badań i wnioski płynące z działań COLOSS były przekazywane w jasny sposób, kanałami, których pszczelarze używają najczęściej. Aby zidentyfikować najlepsze sposoby przedstawiania informacji pszczelarzom, B-RAP stworzył ogólnoświatową ankietę skupiającą się na źródłach, z których praktycy pozyskują informacje na temat różnych aspektów pszczelarstwa i które źródła preferują.

Ankieta przeprowadzona została w całości online, a dostępna była w 25 językach w okresie maj 2020 – luty 2021. Odpowiedziało na nią aż 11 351 osób z 98 krajów. Okazało się, że preferencje w źródłach pozyskiwania informacji znacznie różniły się między kontynentami. Głębsze zrozumienie, skąd informacje są pozyskiwane najczęściej, pozwala pszczelarskim doradcom i naukowcom dostosować sposoby wymiany informacji z pszczelarzami. Wierzymy, że to badanie pozwoli na lepszą i efektywniejszą komunikację pomiędzy naukowcami lub doradcami i pszczelarzami na skalę światową.

Dzięki temu możliwe będzie wprowadzenie nowych technik i nowej wiedzy w różnych aspektach pszczelarstwa, co z pewnością znacznie poprawi warunki hodowli i zdrowie pszczół.

Wyniki badań prowadzone przez członków COLOSS są przedstawiane i tłumaczone pszczelarzom na licznych szkoleniach, konferencjach i innych pszczelarskich wydarzeniach, gdzie z pewnością spotkaliśmy się już wielokrotnie. Członkowie COLOSS są także autorami wielu artykułów w czasopismach pszczelarskich (krajowych i międzynarodowych), aby rzetelna wiedza zawsze była dostępna dla zainteresowanych.

COLOSS rozpowszechnia także nowinki o zdrowiu pszczół, wydarzeniach, ofertach pracy i artykułach naukowych (które często są bazą wiedzy dla decydentów) za pomocą platform internetowych, wiadomości e-mail oraz Facebooka.

W COLOSS zrealizowaliśmy wiele wspólnych projektów i nawiązaliśmy niezliczone międzynarodowe współprace i przyjaźnie, które inaczej nigdy by nie powstały. Ten owocny rozwój COLOSS i wspaniały oddźwięk naukowego środowiska, które teraz może wspólnie pracować, daje ogromne możliwości rozwoju pszczelarstwa. To doskonały przykład na to, że tylko razem możemy odnaleźć zrównoważone sposoby poprawy dobrostanu pszczół.

Aby dowiedzieć się więcej o naszych aktywnościach, zapraszamy do lektury specjalnego wydania „Bee World”, t. 99, nr 1 (2022).

Anna M. Gajda¹, Gina Retschnig², Maria Bouga¹, Robert Brodschneider¹, Norman L. Carreck¹,
Panuwan Chantawannakul¹, Raffaele Dall’Olio¹,
Vincent Dietemann¹, Ales Gregorc¹,
Lotta Fabricius Kristiansen¹, Daniela Laurino¹,
Aslı Özkirim¹, Christian W.W. Pirk¹, Victoria Soroker¹, Geoffrey R. Williams¹ & Peter Neumann¹
1 - Zarząd COLOSS, www.coloss.org
2 - Institute of Bee Health, Vetsuisse Faculty, University of Bern, Berno, Szwajcaria

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"