Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 5.

Wiele osób uważa, że wiosna (a w szczególności maj) to najpiękniejszy okres w ciągu roku. Natura budzi się do życia, liście i kwiaty pojawiają się na roślinach, a owady mogą korzystać z nektaru oraz pyłku. Mimo że w tym roku nasza radość jest przygaszona, ufam, że przykład przyrody, która „w ciszy walczy o nowe życie” daje nam nadzieję.

Większość pszczelarzy oceniła już stan swoich pasiek po zimowli i cieszy się z faktu posiadania silnych, zdrowych rodzin. Radość może pogłębiać widok wielu kwitnących roślin, które będą stanowiły źródło pokarmu dla pszczół. W niniejszym artykule chciałabym zaprezentować kolejne gatunki mniej znane, które mogą stanowić uzupełnienie bazy pokarmowej dla naszych skrzydlatych przyjaciół.

Wieczornik damski. Fot. Barbara Łotocka

Wieczornik damski (= wieczernik) – Hesperis matronalis L.

Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

To roślina dwuletnia lub krótkowieczna bylina, nazywana czasem dziką lewkonią. Jej ojczyzną prawdopodobnie jest płd.-wsch. Europa i zach. Azja, a w Europie uprawiano ją już od starożytności. W celach ozdobnych gatunek sadzony był w ogrodach (zwłaszcza wiejskich) już od XVI w.

W Polsce jest zdziczały i zadomowiony w pobliżu miejsc upraw, w parkach, na cmentarzach, zaroślach i przychaciach, a także brzegach lasów w zbiorowiskach łęgowych (w ich drzewostanie dominują m.in. wierzby, olsze, topole). Roślina wykształca wzniesioną łodygę o wysokości 30-100 cm oraz wrzecionowaty korzeń.

Liście są owłosione, dolne o podługowatym kształcie, ząbkowane lub całobrzegie, górne – jajowatolancetowate, z ząbkami na brzegu. Kwiaty tworzą luźne, szczytowe grona. Najczęściej cechują się barwą fioletową do purpurowej, rzadziej białą oraz wydzielają intensywny, fiołkowy zapach.

Najsilniej pachną wieczorem (otwierają się zazwyczaj między godziną 19:00 a 20:00), o czym informuje polska (wieczornik) i łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od słowa hésperos (gr.) = wieczór, zmierzch. Kwiaty zawierają 4 dłuższe i 2 krótsze pręciki oraz jeden słupek.

Kwitnienie rozpoczyna się w V i trwa 3-4 tygodnie. Znane są także pełnokwiatowe odmiany tego gatunku, ale te mają mniejsze znaczenie pszczelarskie. Owocem jest łuszczyna. Dawniej ziele i nasiona wykorzystywane były w celach leczniczych. Liście działają napotnie, antynowotworowo i moczopędnie.

Leczą również szkorbut i obniżają ciśnienie krwi. Z nasion uzyskuje się olejek, który znalazł zastosowanie w perfumerii. Młode liście bogate w witaminę C mogą stanowić dodatek do sałatek. Do konsumpcji nadają się również kiełki rośliny. Wieczornik zaliczany jest także do roślin trujących.

Miesiącznica trwała (= srebrniki Judasza, judaszowe srebrniki, lunaria) – Lunaria rediviva L.

Rodzina: Brassicaceae – kapustowate

Jest wieloletnią rośliną zielną (byliną) o krzaczastym pokroju występującą w Europie i zachodniej Syberii. W Polsce można ją spotkać głównie w górskich wilgotnych lasach liściastych, jest także uprawiana w celach ozdobnych.

Miesiącznica trwała. Fot. Aneta Sulborska

Wykształca podziemne kłącza oraz nadziemne łodygi osiągające 30-100 cm wysokości. Łodyga jest owłosiona, w górnej części rozgałęziona. Liście są ogonkowe, duże, jajowatosercowate, błyszczące, na dolnej stronie niebieskawozielone. W V-VI na roślinach pojawiają się czterokrotne, jasnofioletowe, pachnące kwiaty zebrane w luźne baldachogrona.

Elementy generatywne to 6 pręcików i jeden słupek, z którego (po zapyleniu i zapłodnieniu) powstaje owoc typu łuszczynki. Owoce zwisają na szypułkach, są eliptyczne, płaskie, z obu stron zaostrzone. Po osiągnięciu dojrzałości otwierają się dwiema klapami, ukazując srebrzyście lśniącą (stąd zwyczajowa nazwa „srebrniki Judasza”) tzw. fałszywą przegrodę, do której przytwierdzone są nasiona.

Łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodzi się ze średniowiecza (łac. luna = księżyc) i nawiązuje do wyglądu (srebrna przegroda lśni jak księżyc) i kształtu przegrody dzielącej na pół łuszczynkę, która długo utrzymuje się na roślinie, nawet gdy klapy owocni już odpadną.

Przegrody stanowią swoistą dekorację, dlatego roślina wykorzystywana jest w celach ozdobnych, gł. na suche bukiety. Dawniej jej nasiona stosowano w lecznictwie (z uwagi na obecność glikozydu gorczycznego).

Przelot pospolity (= wełnica) – Anthyllis vulneraria L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Bylina ta występuje na suchych łąkach, w zaroślach, na polanach, miedzach i przydrożach. Wykształca podziemne kłącza oraz podnoszące się lub rozesłane, owłosione pędy dorastające do 60 cm długości.

Przelot pospolity. Fot. Aneta Sulborska

Liście przelotu są nieparzystopierzaste, spodem biało owłosione, złożone z 1-6 par eliptycznych lub lancetowatych listków, z których szczytowy jest największy. Przylistki są częściowo zrośnięte. Kwiaty, o typowej dla motylkowatych budowie, najczęściej mają żółtą, rzadziej pomarańczową, białą lub czerwoną barwę, zebrane są w główkowate kwiatostany na szczytach pędów.

Kwitnienie odbywa się w V-VIII. Kielich pokryty jest białymi włoskami, do których wyglądu nawiązuje polska nazwa „wełnica”, jak i łacińska nazwa rodzajowa wywodząca się od greckich słów ánthos = kwiat i íulos = meszek na brodzie, młodzieńczy zarost.

Po przekwitnięciu powstają niepękające, jajowate strąki zawierające 1-2 nasiona. Są one rozsiewane przez wiatr. Roślina stosowana jest w fitoterapii (działa dezynfekująco, lekko przeczyszczająco, reguluje przemianę materii) oraz stanowi paszę dla zwierząt.

Dawniej była cenionym lekiem na rany, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa vulnerárius = leczący rany (łac. vulnus = rana, zranienie), nadający się do leczenia ran. Kwiaty znajdują zastosowanie do aromatycznych kąpieli.

Żmijowiec czerwony (= żmijowiec ruski) – Pontechium maculatum (L.) Böhle & Hilger

Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Jeszcze do 2000 r. łacińska nazwa rośliny brzmiała jako Echium russicum (syn. Echium rubrum). Gatunek rośnie dziko w zbiorowiskach kserotermicznych i stepowych w środkowo-wschodniej i wschodniej Europie, na Bałkanach, w Austrii, Turcji i na Kaukazie, w Polsce jedynie w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego. Żmijowiec czerwony jest rośliną dwuletnią, lecz często zachowuje się jak bylina.

Żmijowiec czerwony. Fot. Ryszard Sawicki

Dorasta do 1,2 m wysokości. Pęd rośliny jest wzniesiony, szorstko owłosiony, ale nie kłujący (w odróżnieniu od żmijowca zwyczajnego, którego częściej można u nas spotkać).

Liście mają lancetowaty kształt, są zaostrzone i pozbawione ogonków, w dolnej części zebrane w rozetę, na łodydze wyrastają skrętolegle. Kwiaty tworzą zbite, zwinięte na podobieństwo węża kłosowate kwiatostany. Do ich wyglądu prawdopodobnie nawiązuje nazwa rodzajowa Echium, która wywodzi się z języka greckiego, gdzie échis oznacza węża lub żmiję.

Inna możliwa etymologia tej nazwy to dawne wykorzystywanie roślin jako antidotum przy ukąszeniach żmii. Kwiaty odznaczają się piękną, krwistoczerwoną barwą, mają lejkowaty kształt o długości 1,2-1,8 cm. Inną cechą charakterystyczną są pręciki (5) o długich, wystających poza koronę nitkach, które mają przypominać język żmii. Szyjka słupa ze znamieniem także jest wychylona poza obręb korony.

Kwitnienie trwa od V do VIII. Owoc stanowi rozłupnia, rozpadająca się po dojrzeniu na 4 rozłupki, które są rozsiewane przez wiatr i zwierzęta. Żmijowiec czerwony zaliczany jest do roślin trujących i leczniczych (wykazuje działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne), znalazł także zastosowanie w celach ozdobnych. Na stanowiskach naturalnych jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Kasztanowiec czerwony – Aesculus × carnea Hayne

Rodzina: Sapindaceae – mydleńcowate

Powstał w wyniku skrzyżowania kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum) z krzaczasto rosnącym północnoamerykańskim kasztanowcem krwistym (A. pavia). W Polsce sadzony jest jako drzewo alejowe i parkowe.

Kasztanowiec czerwony. Fot. Aneta Sulborska

Dorasta do 15-20 m wysokości, wykształcając kulistą, wolno rosnącą koronę. Pąki okryte są przez łuski wydzielające lepką, żywiczną substancję, choć jest jej zdecydowanie mniej aniżeli u kasztanowca zwyczajnego. Dłoniasto złożone, ciemnozielone i pomarszczone liście wyrastają na bardzo krótkich ogonach.

Poszczególne listki (5) są palczaste, klinowate, odwrotnie jajowate. Kwiaty cechują się jasnoróżową do karminowoczerwonej barwą, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa, którą można przetłumaczyć jako mięsistoczerwony, o barwie mięsa (łac. caro = mięso).

Ciekawostkę stanowi obecność na górnym płatku korony żółtej plamki, która po zapyleniu kwiatu zmienia barwę na karminową. Ma ona pełnić funkcję wizualnego wskaźnika nektaru dla zapylaczy a ponadto i zapachowego (żółta plamka pachnie, tak samo jak pozostałe części korony, czerwona – zmienia swój zapach). Kwiaty zebrane są we wzniesione kwiatostany typu wiechy o długości 15-20 cm.

Kwitnienie rozpoczyna się w V, około tygodnia później niż kasztanowca zwyczajnego. Owocem są torebki z niewielką liczbą kolców na powierzchni. Owocowanie jest sporadyczne i mało obfite.

Dr Aneta Sulborska

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"