Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 2.

W kolejnym artykule z cyklu „Mniej znane rośliny pożytkowe” chciałabym przestawić gatunki, które prawdopodobnie nie są znane szerszemu gronu odbiorców. Większość z nich to rośliny uprawiane w celach dekoracyjnych, ale z powodzeniem mogą też stanowić atrakcyjne uzupełnienie bazy pożytkowej dla owadów zapylających.

Czyściec błotny. Fot. Aneta Sulborska

Czyściec błotny − Stachys palustris L.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

W tradycji ludowej nazywany jest także świńską rzepą lub przykopniakiem błotnym. To roślina wieloletnia rosnąca na mokrych i wilgotnych łąkach, nad brzegami wód, w rowach, zaroślach, może także zachwaszczać uprawy polowe.

Wykształca podziemne kłącza i rozłogi, które jesienią bulwiasto grubieją. Po ugotowaniu lub upieczeniu nadają się do wykorzystania w celach spożywczych (w Polsce jeszcze do połowy XX w. zbierano kłącza czyśćca na pożywienie). Z tego względu w XIX w. gatunek był nawet próbnie uprawiany. Jadalne są także liście, młode pędy i nasiona.

Funkia – Hosta Tratt.

Rodzina: Asparagaceae - szparagowate

Gatunki należące do rodzaju funkia to ozdobne byliny pochodzące z Chin i Japonii. Sadzi się je na rabatach, w otoczeniu zbiorników wodnych lub pod drzewami − przede wszystkim z racji dekoracyjnych liści, ale kwiaty niektórych odmian są również atrakcyjne i mogą być stosowane na kwiat cięty.

Funkia. Fot. Aneta Sulborska

Funkie dorastają do 30−100 cm wysokości, wykształcają jajowate lub sercowate liście. Blaszka osiąga 30−40 cm długości oraz charakteryzuje się − w zależności od gatunku i odmiany − zieloną barwą w różnych odcieniach, a często także opatrzona jest białym lub żółtym brzegiem bądź paskami na powierzchni.

Liście osadzone są na długich, mięsistych ogonkach. Częścią podziemną roślin są kłącza, z których wyrastają mięsiste korzenie. W zależności od gatunku kwitnienie trwa od czerwca do września. W tym czasie na roślinach pojawiają się kwiaty o kształcie lejka zebrane w groniaste kwiatostany.

Kwiaty mają różową, fioletową lub białą barwę, u niektórych gatunków i odmian pachną. Cechują się 6-krotnym, pojedynczym okwiatem utworzonym z jednakowo wyglądających listków okwiatu, sześciu pręcików i jednego słupka. Pręciki mają wydłużone nitki oraz purpurowe lub żółte pylniki (to zależy od gatunku). Owoc stanowi torebka.

Facelia dzwonkowata – Phacelia campanularia A. Gray.

Rodzina: Boraginaceae – ogórecznikowate

Jest jednoroczną rośliną pochodzącą z Ameryki Północnej. W Polsce uprawia się ją w celach ozdobnych jako roślinę rabatową, a także na kwiat cięty. Jej nasiona znajdują się często w mieszankach na łąki kwietne. Facelia osiąga wysokość 15−30 cm.

Facelia dzwonkowata. Fot. Aneta Sulborska

Wykształca ząbkowano-karbowane liście ułożone na łodydze skrętolegle oraz ciemnoniebieskie kwiaty w kształcie dzwonka, do czego nawiązuje nazwa gatunkowa „dzwonkowata”. Również angielskie nazwy rośliny: California bluebell (niebieski kalifornijski dzwonek) oraz desertbells (dzwonki pustyni) lub desert bluebell (niebieskie dzwonki pustyni) związane są z wyglądem kwiatów.

Osiągają one 2−2,5 cm średnicy i są zebrane w baldachogrona, o czym informuje nazwa Phacelia wywodząca się od greckiego słowa phákelos = pęk, wiązka. Kwitnienie gatunku trwa od czerwca do września.

Kolcowój pospolity (= kolcowój szkarłatny) – Lycium barbarum L.

Rodzina: Solanaceae – psiankowate

Kolcowój jest krzewem o zwisających, ciernistych pędach okrytych srebrzystoszarą korą. Można z niego tworzyć nieformowane żywopłoty, obsadzać skarpy i zbocza. Liście mają lancetowaty kształt, wyrastają w pęczkach na krótkich ogonkach.

Kolcowój szkarłatny. Fot. Aneta Sulborska

Cechuje je szarozielona barwa oraz długość 3−8 cm. Kwiaty o purpurowej lub fioletowej koronie w kształcie lejka pojawiają się na początku czerwca (czasem pod koniec maja) i kwitną do września. Wyrastają z kątów liści pojedynczo lub po 2−3. Przekwitając, brązowieją. Korona jest zrośnięta, w dolnej części tworzy rurkę o długości około 7 mm, w górze widocznych jest 5 łatek (niezrośnięte części korony). Pręciki mają długie, owłosione przy wyjściu z rurki korony nitki, wystające poza koronę.

Owocem jest jaskrawoczerwona (rzadziej żółta) jagoda z licznymi nasionami. Zdania co do ich używalności są podzielone. Jedni twierdzą, że są toksyczne, inni, że można je wykorzystywać na przetwory. Dość powiedzieć, że medycyna chińska i tybetańska zaleca spożywanie owoców w celu wzmocnienia organizmu, jako środek stymulujący układ odpornościowy oraz pozytywnie wpływający na układ nerwowy i naczyniowy.

Owoce pokrewnego gatunku kolcowoju chińskiego, to popularne w ostatnim czasie (zwłaszcza wśród miłośników zdrowego żywienia) jagody goji.

Zadrzewnia kanadyjska – Diervilla lonicera Mill.

Rodzina: Diervillaceae - zadrzewniowate

Jest krzewem pochodzącym z północno-wschodnich rejonów USA oraz Kanady, natomiast w Europie jest uprawiana od XVIII wieku w celach ozdobnych. Może być stosowana jako roślina okrywowa. Gatunkowa nazwa lonicera odnosi się do podobieństwa z przedstawicielami rodzaju Lonicera, czyli suchodrzew.

Zadrzewnia dorasta do 60−120 cm wysokości. Wykształca nagie, prawie obłe pędy pokładające się tuż przy ziemi oraz włókniste korzenie. Liście są pojedyncze, osadzone na łodydze skrętolegle. Jesienią pięknie przebarwiają się na intensywnie czerwony kolor. Osiągają 4−10 cm długości, wyrastają na ogonkach. Blaszka liściowa cechuje się wyraźnie zaostrzonym wierzchołkiem oraz orzęsionym brzegiem. Kwitnienie trwa od lipca do początku sierpnia, wówczas na roślinach pojawiają się jasnożółte kwiaty zebrane w małe podbaldachy na końcach tegorocznych pędów.

Korona kwiatów składa się z pięciu płatków, które w dolnej części zrośnięte są w rurkę o długości 15 mm. Pręcików jest pięć oraz jeden słupek − ich górne części wystają poza koronę. Owoc to torebka zawierająca liczne, drobne nasiona. W swojej ojczyźnie zadrzewnia wykorzystywana jest w celach leczniczych. Sporządza się z niej herbatę pomocną przy bólu gardła oraz wykrztuśny syrop z liści i kwiatów zmieszanych z miodem. Ciekawostką jest fakt, że roślina bardzo szybko regeneruje się z podziemnej łodygi w przypadku uszkodzenia części nadziemnej przez ogień, co obserwuje się na obszarach dotkniętych pożarami.

Zadrzewnia kanadyjska. Fot. Aneta Sulborska

Robinia lepka – Robinia viscosa Vent.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest krzewem lub niewielkim drzewem (dorasta do 6−12 m wysokości) o zaokrąglonej koronie. Pochodzi ze wschodniej części USA, gdzie nazywana jest także różową akacją. W Europie sadzi się ją w celach ozdobnych.

Robinia lepka. Fot. Aneta Sulborska

Młode pędy i ogonki liściowe robinii pokrywają włoski wydzielające lepką substancję, do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa wywodząca się od słowa viscόsus = lepki, kleisty. Z pędów wyrastają drobne, igiełkowate ciernie. Liście są nieparzystopierzaste, złożone z 13−23 jajowatych, owłosionych na dolnej stronie listków z długim wyrostkiem na szczycie. Kwiatostanem jest zwisające grono utworze z 20−30 różowych (u niektórych odmian także białych) kwiatów.

Kwiatostany cechują się ogruczoloną, lepką osią, osiągają długość 5−8 cm, wyrastają w kątach liści. Kwitnienie przypada na czerwiec − lipiec, często obserwuje się także powtórne kwitnienie w sierpniu. Kwiaty cechują się obecnością żółtej plamki na górnym płatku nazywanym żagielkiem, która wskazuje owadom drogę do nektaru.

Kwiaty nie pachną. Owocem są lepkie, kilkunasienne strąki, lecz rzadko się zawiązują.

Moszenki południowe (= kolutea południowa, moszeniec południowy, truszczelina południowa, truszczelina drzewiasta) – Colutea arborescens L.

Rodzina: Fabaceae – bobowate

Jest krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym do 5 m wysokości. Wykształca omszone za młodu łodygi, które później okryte są szarym, łuszczącym się korkiem. Liście są nieparzystopierzaście złożone, składają się z 7−13 odwrotnie jajowatych lub eliptycznych listków.

Moszenki południowe. Fot. Aneta Sulborska

W okresie od maja do czerwca na roślinach pojawiają się żółte, motylkowate kwiaty zebrane po 6−8 w grona. Często kwitnienie powtarza się w sierpniu, lecz jest już mniej obfite. Na żagielku (największy, górnie ustawiony płatek korony) widoczny jest czerwonawobrązowy rysunek, który ułatwia owadom znalezienie drogi do nektaru.

Owoc to charakterystycznie rozdęty strąk zawierający 10−20 nasion. Do jego wyglądu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny wywodząca się od greckiego słowa koilos = pusty, wydrążony. Strąki długo utrzymują się na pędach. Liście i nasiona są gorzkie w smaku i trujące. Mimo tego w niektórych krajach liście wykorzystywane są w celach leczniczych.

Moszenki południowe. Fot. Aneta Sulborska

Marzymięta chińska – Elsholtzia stauntonii Benth.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest półkrzewem (dolne części pędów są zdrewniałe, górne niezdrewniałe, rosną do późnej jesieni) pochodzącym z północnych Chin, dorastającym do około 1 m wysokości. W Polsce jest rzadko spotykana nawet w ogrodach botanicznych, mimo że cechuje się dużymi walorami ozdobnymi.

Marzymięta chińska. Fot. Aneta Sulborska

Liście mają wydłużoną, ostro zakończoną blaszkę. Po roztarciu wydzielają miętowy zapach i z tego powodu nadają się do sporządzania herbaty. Jesienią przebarwiają się na intensywnie żółty, a następnie ciemnoczerwony kolor. Pod koniec sierpnia lub na początku września pojawiają się różowoliliowe kwiaty zebrane w 20-centymetrowej długości kłosy. Kwitnienie trwa nawet do pierwszych przymrozków. Kwiaty mają, typową dla przedstawicieli rodziny jasnotowatych, dwuwargową koronę.

Na jej zewnętrznej powierzchni wyrastają włoski (głównie w górnej części korony). W kwiecie znajdują się cztery pręciki (dwa krótsze i dwa dłuższe) i jeden słupek a ich górne części wystają poza koronę, stanowiąc dodatkowy, wizualny wabik dla zapylaczy. Owocem jest czterodzielna rozłupnia.

Wczesną wiosną zaleca się niskie przycięcie całej rośliny, dzięki czemu wyrosną silne, nowe pędy, na których późnym latem pojawią się kwiaty (gatunek kwitnie na tegorocznych pędach). Marzymiętę można rozmnażać przez nasiona, podział lub sadzonki − zarówno zielne, jak i półzdrewniałe.

Dr Aneta Sulborska

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"