Ciepłolubne okrajki w krajobrazie rolniczym i ogrodach

Przypuszcza się, że ich historia sięga okresu postglacjalnego, gdy na obszarach uwolnionych spod lądolodu kształtowała się roślinność o charakterze lasostepu. Bogate w byliny o barwnych, okazałych kwiatach być może już wtedy stanowiły bazę pokarmową dla pszczół i innych zapylaczy.

Ciepłolubne ziołorośla okrajkowe skupiają bowiem wiele cennych roślin miododajnych, szczególnie z rodziny bobowatych. Dobrze sprawdzą się wzdłuż żywopłotów ochronnych, osłoniętych krzewami polnych dróg i śródpolnych zarośli.

Koniczyna długokłosowa. Fot. Maria Janicka

Czym są?

Światło- i ciepłolubne ziołorośla okrajkowe należące do klasy Trifolio-Geranietea sanguinei to grupa zbiorowisk szeroko rozpowszechnionych w naszym kraju, występujących w postaci wąskiego pasa na obrzeżach lasów i zarośli, pomiędzy lasami a murawami kserotermicznymi i suchymi łąkami lub samodzielnie poza zasięgiem muraw.

Cechuje je ekotonowy charakter, a tym samym nawiązania do różnych innych typów roślinności – lasów, zarośli, muraw i łąk.

Zbiorowiska termofilnych okrajków, w odróżnieniu od kwiecistych łąk świeżych, ukształtowały się jako naturalne układy. Oznacza to, że powstały bez udziału człowieka, i choć później podlegały jego wpływom, mają charakter reliktowy. Dzięki dużemu udziałowi roślin z rodziny bobowatych (Fabaceae) w składzie florystycznym są to układy pionierskie, zdolne do zasiedlania uboższych gleb.

Gatunki charakterystyczne dla ciepłolubnych okrajków

Klasa Trifolio-Geranietea sanguinei:

Cieciorka pstra (Coronilla varia), groszek leśny (Lathyrus sylvestris), groszek różnolistny (Lathyrus heterophyllus), traganek pęcherzykowaty (Astragalus cicer), traganek szerokolistny (Astragalus glycyphyllos), wyka długożagielkowa (Vicia tenuifolia), wyka grochowata (Vicia pisiformis), czyścica storzyszek (Clinopodium vulgare), dziewanna firletkowa (Verbascum lychnitis), kozłek wąskolistny (Valeriana angustifolia), lebiodka pospolita (Origanum vulgare), lepnica zwisła (Silene nutans), oman szlachtawa (Inula conyza), przytulia właściwa (Galium verum).

Związek Geranion sanguinei (wyraźnie kserotermiczne zbiorowiska okrajkowe występujące w kompleksie z ciepłolubnymi dąbrowami i zaroślami):

Gatunki towarzyszące: groszek łąkowy (Lathyrus pratensis), wyka ptasia (Vicia cracca), chaber łąkowy (Centaurea jacea), dzwonek okrągłolistny (Campanula rotundifolia), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), przetacznik ożankowy (Veronica chamaedrys), świerzbnica polna (Knautia arvensis) i inne łąkowe.

Rola w krajobrazie rolniczym

Ciepłolubna roślinność okrajkowa wpisuje się w koncepcję kwietnych pasów, które przynoszą rolnictwu i ekosystemom polnym wiele korzyści: są źródłem nektaru i pyłku dla pszczół miodnych, a także siedliskiem dla wielu innych zapylaczy. Co więcej, jak pisze profesor Krzysztof Kujawa i współautorzy: „Tworzenie i utrzymywanie pasów gruntu (np. w granicach pól) obsianych odpowiednią mieszanką gatunków roślin obficie i długotrwale kwitnących to prosta i skuteczna metoda przywabiania różnych gatunków owadów i pająków jako naturalnych wrogów wielu szkodników upraw”.

Kwieciste miedze są w większości rejonów rzadkością, dobrze jest więc tworzyć nowe płaty roślinności miododajnej. Warto wspomagać i chronić również te fitocenozy ciepłolubnych okrajków, które występują w otoczeniu zarośli śródpolnych. Żywopłoty oraz grupy drzew i krzewów wraz z towarzyszącą roślinnością zielną są bowiem nieodłącznym elementem krajobrazu rolniczego, a ze względu na swój wieloletni charakter i zróżnicowaną strukturę poprawiają mikroklimat i retencyjność obszarów rolniczych.

Marchew zwyczajna. Fot. Maria Janicka

Mieszanki okrajkowe

Zestawy gatunków przeznaczone do wsiania na miedzach, w pobliżu zadrzewień śródpolnych i pasiek zlokalizowanych z dala od zabudowań, dobrze jest ustalić na podstawie składu zbiorowisk występujących w okolicy, a następnie wzbogacić je o miododajne rośliny wykorzystywane w uprawie (np. koniczyny, wyki itp.). Tak przygotowane układy staną się elementem półnaturalnych korytarzy ekologicznych.

Wśród roślin spotykanych w płatach ciepłolubnych okrajków występuje szereg gatunków pyłko- i nektarodajnych polecanych przez podręczniki pszczelarskie. Poniżej przedstawiłam listę tych gatunków wzbogaconą o miododajne rośliny bobowate wykorzystywane rolniczo oraz trawy, z których możemy samodzielnie skomponować mieszanki:

bodziszek łąkowy (Geranium pratense VII–VIII), chaber driakiewnik (Centaurea scabiosa), chaber łąkowy (Centaurea jacea VI–VIII), chaber nadreński (Centaurea stoebe VII–VIII), ciemiężyk białokwiatowy (Vincetoxicum hirundinaria VI–VII), driakiew gołębia (Scabiosa columbaria VII–X), driakiew żółtawa (Scabiosa ochroleuca VII–X), kocimiętka właściwa (Nepeta cataria VII–VIII), kocimiętka naga (Nepeta nuda VI–VII), lebiodka pospolita (Origanum vulgare VII–VIII), różne gatunki macierzanki (Thymus sp. div. VI–VIII), pajęcznica gałęzista (Anthericum ramosum VI–VIII), smółka pospolita (Viscaria vulgaris V–VI), szałwia okręgowa (Salvia verticillata VII–VIII), szałwia omszona Salvia nemorosa (VI–VII), szałwia łąkowa (Salvia pratensis VI–VIII).

Bobowate

Groszek bulwiasty (Lathyrus tuberosus VI-VIII), groszek łąkowy (Lathyrus pratensis VI-VIII), komonica zwyczajna (Lotus corniculatus V-VIII), koniczyna biała (Trifolium repens V-IX), koniczyna białoróżowa, inaczej szwedzka (Trifolium hybridum V-IX), koniczyna krwistoczerwona, inaczej inkarnatka (Trifolium incarnatum VII-VIII), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense V-IX), koniczyna perska (Trifolium resupinatum VI-X), koniczyna złocistożółta (Trifolium aureum VI-VII(VIII)), lucerna chmielowa (Medicago lupulina V-IX), lucerna sierpowata (Medicago falcata VI-VIII), lucerna siewna (Medicago sativa V-IX), seradela pastewna (Ornithopus sativus VI-VII(VIII)), sparceta siewna (Onobrychis viciifolia koniec V-VI), wyka drobnokwiatowa (Vicia hirsuta VI-VII), wyka kosmata (Vicia villosa VI-VIII), wyka płotowa (Vicia sepium V-VIII), wyka ptasia (Vicia cracca VI-IX), wyka siewna (Vicia sativa V-VII).

Trawy

Drżączka średnia (Briza media), kłosownica pierzasta (Brachypodium pinnatum), kłosówka miękka (Holcus mollis), kłosówka wełnista (Holcus lanatus), konietlica łąkowa (Trisetum flavescens), kostrzewa czerwona (Festuca rubra aggr.), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata), mietlica pospolita (Agrostis capillaris), owsica omszona (Avenula pubescens), rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius), stokłosa miękka (Bromus hordeaceus), tomka wonna (Anthoxanthum odoratum), tymotka łąkowa (Phleum pratense), tymotka Boehmera (Phleum phleoides), wiechlina łąkowa (Poa pratensis), wiechlina wąskolistna (Poa angustifolia), wiechlina zwyczajna (Poa trivialis).

Przykładem rozbudowanych mieszanek mogą być trzy kompozycje, które opracowałam na podstawie rzeczywistego składu gatunkowego wybranych ciepłolubnych okrajków z Wyżyny Krakowskiej.

Ciepłolubne okrajki – mieszanka 1

Ciemiężyk białokwiatowy, czyścica storzyszek, driakiew żółtawa, dziurawiec zwyczajny, kłosownica pierzasta, koniczyna różnoogonkowa, krwawnik pospolity, kupkówka pospolita, lebiodka pospolita, macierzanka zwyczajna, marchew zwyczajna, nawłoć pospolita, poziomka twardawa, rajgras wyniosły, rzepik pospolity, tymotka łąkowa, wyka drobnokwiatowa, wyka ptasia.

Poziomka - roślina ciepłolubnych okrajków. Fot. Maria Janicka

Ciepłolubne okrajki – mieszanka 2

Chaber driakiewnik, cieciorka pstra, driakiew żółtawa, dziurawiec zwyczajny, dzwonek jednostronny, kłosownica pierzasta, krwawnik pospolity, lebiodka pospolita, macierzanka zwyczajna, poziomka twardawa, przytulia właściwa, rzepik pospolity, smółka pospolita, traganek szerokolistny, wiechlina wąskolistna, wyka czteronasienna, wyka płotowa, wyka ptasia.

Ciepłolubne okrajki – mieszanka 3

Cieciorka pstra, ciemiężyk białokwiatowy, czyścica storzyszek, driakiew żółtawa, dziurawiec pospolity, dzwonek jednostronny, kłosownica pierzasta, krwawnik pospolity, mietlica pospolita, pajęcznica gałęzista, poziomka twardawa, przytulia pospolita, rzepik pospolity, szałwia łąkowa, szałwia okręgowa, tymotka łąkowa.

Ciepłolubne krajki wzdłuż żywopłotów ochronnych przy pasiekach

Rośliny spotykane w zbiorowiskach okrajkowych w połączeniu z przedstawicielami rodziny bobowatych sprawdzą się jako źródło pożytku w pobliżu pasiek. Mogą być one wysiewane i wysadzane w postaci mieszanek lub sąsiadować ze sobą w jednogatunkowych pasach.

Zestaw gatunków roślin zielnych oparłam na własnych obserwacjach. Lista krzewów budujących żywopłot pochodzi z artykułu opublikowanego w „Pasiece” nr 5/2019.

Facelia. Fot. Krzysztof Jaracz, Pixabay

Jak pielęgnować roślinność okrajkową

Jeśli płaty okrajków występują na brzegu lasu, od czasu do czasu prześwietlamy krzewy, a także korony sąsiadujących z nimi drzew, natomiast roślinność zielną obejmujemy zabiegami odpowiednimi do składu florystycznego. Kierujemy się proporcjami poszczególnych grup roślin.

Gdy w płacie przeważają rośliny typowo łąkowe (płat przypomina ciepłolubną łąkę), niezbędne jest koszenie kosą, najlepiej pod koniec czerwca, połączone z suszeniem i zbiorem siana. Jest to niezbędne, by utrzymać odpowiedni skład gatunkowy runi. Jeśli przeważają rośliny ciepłolubne, których kwitnienie przypada na koniec czerwca, lipiec i sierpień, koszenie możemy wykonać pod koniec lipca.

Ciepłolubne okrajki w ogrodach – kompozycje miododajne

Wśród roślin ciepłolubnych związanych ze strefą ekotonu wiele posiada niezwykle piękne i efektowne kwiaty oraz aromatyczny zapach. Można stworzyć z nich dekoracyjne, miododajne enklawy tworząc rabaty, łączki, czy też wzorowaną na warunkach naturalnych mozaikę polanek i krzewów.

Ze względu na duże zróżnicowanie siedliskowe w obrębie tej grupy, z pewnością dobierzemy rośliny, dla których warunki panujące w naszych ogrodach będą odpowiednie. Idealne będą miejsca ciepłe, o glebie żyznej, świeżej (związek Trifolion medii) lub nieco bardziej suchej i zawierającej węglan wapnia (związek Geranion sanguinei).

Mieszanki okrajkowe do ogrodu

Oto kilka autorskich mieszanek, które przygotowałam dla czytelników „Pasieki”. Wszystkie proponowane rośliny są łatwo dostępne w handlu. Kompozycje zostały pomyślane tak, by łączyły rośliny o różnym typie kwiatu, co pozytywnie wpłynie na obecność różnorodnych owadów zapylających.

By wspierać wierność kwiatową pszczoły miodnej, można zwiększyć udział wybranej rośliny w mieszance. Aranżacje przypominają wizualnie łąki kwietne; a utrzymane są w odcieniach fioletu i różu z akcentami bieli i złocistej żółci – kolorach dominujących wśród gatunków okrajkowych.

W przypadku gdy swobodna kompozycja nie współgra z otoczeniem, rośliny można rozmieścić w grupach, tworząc bardziej formalną kompozycję (rośliny w tabelach zostały wymienione według malejącej wysokości).

Okrajki ozdobne 1

Opracowanie własne: Maria Janicka;
(1) – roślina jednoroczna, (2) – dwuletnia

Okrajki ozdobne 2

Opracowanie własne: Maria Janicka.

Okrajki ozdobne 3

Okrajki ozdobne 4

Opracowanie własne: Maria Janicka.

Okrajki ozdobne 5

dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"