Z artykułu dowiesz się:

• jak rozpoznać murawy kserotermiczne
• jakie ciepłolubne gatunki miododajne warto posadzić dla pszczół
• poznasz kompozycje muraw ozdobnych

Miododajne murawy kserotermiczne

Zbiorowiska ciepłolubnych muraw zgrupowane przez badaczy roślinności w klasę Festuco-Brometea powstały w wyniku wędrówek roślin związanych z okresami ociepleń podczas ostatniej epoki lodowcowej. Gatunki te przybyły z położonych na południowy wschód i południowy zachód terenów ostojowych, nieobjętych zlodowaceniami, gdzie mogła przetrwać starsza flora stepowa i naskalna. Wraz z nadejściem okresu borealnego i zmianami klimatu, na terenie dzisiejszej Europy Środkowej zaczęły się rozprzestrzeniać lasy, a roślinność kserotermiczna znalazła ostoje na stromych, ciepłych i słonecznych zboczach, i skałkach węglanowych. Wiele stanowisk muraw w Polsce ma więc charakter reliktowy.

Fot. Maria Janicka

Inne płaty są z kolei uważane za półnaturalne, czyli związane z działalnością człowieka. W neolicie, w wyniku prowadzenia wypasu zwierząt gospodarskich w lasach, część terenów leśnych na obszarach wyżynnych została przekształcona w mozaikowe kompleksy zarośli ciepłolubnych i muraw kserotermicznych.

Murawy są bardzo podatne na zmiany zachodzące w siedlisku. Gdy w latach powojennych zaczęto odchodzić od tradycyjnego gospodarowania i porzucano trudno dostępne płaty roślinności kserotermicznej, w wyniku sukcesji zwiększała się wilgotność, ekstremalne warunki mikroklimatyczne stawały się łagodniejsze, a do gleby docierały dodatkowe porcje materii organicznej z zalegających martwych części roślin. To spowodowało ekspansję roślin nitrofilnych, krzewów i drzew, a dalej fragmentację i izolację płatów. Baza pokarmowa dla owadów zapylających zaczęła zanikać.

Gatunki charakterystyczne dla klasy Festuco-Brometea są przystosowane do ekstremalnych warunków siedliskowych i dobrze funkcjonują w obecności zaburzeń w postaci zgryzania i deptania przez przeżuwacze. Dlatego, by odbudować ekosystem murawowy, stosuje się bardzo skuteczny mechanizm formowania się charakterystycznego zestawu roślin oparty na selektywności owcy. Zwierzęta te omijają rośliny muraw – pokryte włoskami, twarde i przesycone olejkami eterycznymi, zjadają zaś gatunki o miękkich tkankach, na przykład ekspansywne trawy łąkowe.

Zabiegi ochronne są zazwyczaj wielostopniowe i obejmują też wiele innych czynności (na przykład odkrzewianie, usuwanie odrośli, wysadzanie roślin o lokalnych genotypach), ponieważ murawy znajdują się w różnym stadium sukcesji i cechują różnym składem gatunkowym.

Murawy – jak rozpoznać w terenie

Są one związane z suchymi, ciepłymi, nasłonecznionymi, łatwo nagrzewającymi się siedliskami, o mikroklimacie wykazującym cechy kontynentalne. Wśród nich możemy wymienić ostańce skalne, stoki wzgórz wapiennych i gipsowych o wystawie południowej i południowo-zachodniej, zbocza dolin rzecznych itp. Murawy kserotermiczne występują na glebach zawierających węglan wapnia – najczęściej na rędzinach i pararędzinach, a także na czarnoziemach i warstwach lessu. Gleba w takich miejscach okresowo osiąga wysoką temperaturę, podobnie jak przypowierzchniowa warstwa powietrza.

W Polsce roślinność muraw kserotermicznych jest najszerzej rozpowszechniona w pasie wyżyn (Wyżyna Małopolska, Kielecko-Sandomierska, Lubelska), w Niecce Nidziańskiej, w Pieninach, a także w Dolinach Dolnej Odry i Dolnej Wisły, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej i na Pojezierzu Suwalskim.

Polskie zbiorowiska muraw kserotermicznych zebrane w jedną klasę i rząd dzielą się na trzy odmienne związki. By ułatwić ich odszukanie w terenie, zamieściłam wykaz wybranych roślin charakterystycznych dla poszczególnych grup.

Wybrane gatunki charakterystyczne dla muraw kserotermicznych

Klasa Festuco-Brometea:

babka średnia Plantago media, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, chaber nadreński C. stoebe, czosnek zielonawy Allium oleraceum, czyścica drobnokwiatowa Acinos arvensis, czyściec prosty Stachys recta, dąbrówka kosmata Ajuga genevensis, driakiew gołębia Scabiosa columbaria, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris, dzwonek skupiony Campanula glomerata, gęsiówka szorstkowłosista Arabis hirsuta, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, kostrzewa bruzdkowana Festuca rupicola, marzanka pagórkowa Asperula cynanchica, pajęcznica liliowata Anthericum liliago, posłonek rozesłany Helianthemum nummularium aggr., przelot pospolity Anthyllis vulneraria subsp. polyphylla, przetacznik kłosowy Veronica spicata, przytulia biała Galium album, skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites, strzęplica nadobna Koeleria macrantha, wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias.

Rząd Festucetalia valesiaceae:

driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca, dziewanna Chaixa austriacka Verbascum chaixii subsp. austriacum, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, krwawnik pannoński Achillea pannonica, leniec pospolity Thesium linophyllon, macierzanka austriacka Thymus austriacus, macierzanka nagolistna T. glabrescens, miłek wiosenny Adonis vernalis, rumian żółty Anthemis tinctoria, sparceta piaskowa Onobrychis arenaria, szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus, szparag lekarski Asparagus officinalis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, żmijowiec czerwony Echium russicum.

Kompozycje murawowe

Wśród roślin spotykanych w płatach ciepłolubnych muraw występuje szereg gatunków pyłko- i nektarodajnych polecanych przez podręczniki pszczelarskie. Poniżej przedstawiłam listę wybranych kserotermicznych i ciepłolubnych gatunków miododajnych wzbogaconą o trawy, z których możemy samodzielnie skomponować mieszanki do ogrodu i pasieki. Wymienione rośliny są dostępne w handlu. Gatunki niedostępne zastąpiłam ich ozdobnymi odpowiednikami.

Kompozycja:

babka średnia Plantago media, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, chaber nadreński C. stoebe, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria, czosnek skalny Allium montanum i inne gatunki czosnku, driakiew gołębia Scabiosa columbaria, driakiew żółtawa S. ochroleuca, dziewanna pospolita Verbascum nigrum, dzwonek skupiony Campanula glomerata, kocimiętka właściwa Nepeta cataria, kocimiętka naga N. nuda, lebiodka pospolita Origanum vulgare, macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides, macierzanka wczesna T. praecox (różne odmiany), oman wąskolistny Inula ensifolia, pajęcznica gałęzista Anthericum ramosum, pszeniec różowy Melampyrum arvense, przelot pospolity Anthyllis vulneraria (różne odmiany), przetacznik kłosowy Veronica spicata (różne odmiany), rozchodnik ostry Sedum acre, rozchodnik sześciorzędowy S. sexangulare, rojownik pospolity Jovibarba soboliferum (różne odmiany i inne gatunki), rumian żółty Anthemis tinctoria, sparceta piaskowa Onobrychis arenaria, szałwia łąkowa Salvia pratensis, szałwia okręgowa S. verticillata, żmijowiec ruski Echium russicum.

Trawy:

drżączka średnia Briza media, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, kostrzewa ametystowa Festuca amethystina, kostrzewa owcza F. ovina, kostrzewa sina F. glaca (i inne kostrzewy o wąskich liściach), mietlica pospolita Agrostis capillaris, ostnica Stipa sp., strzęplica nadobna Koehleria macrantha, tymotka Boehmera Phleum phleoides.

Murawy ozdobne w ogrodach

Wśród roślin ciepłolubnych związanych z murawami wiele ma piękne i efektowne kwiaty oraz aromatyczny zapach. Można stworzyć z nich miododajne przestrzenie, tworząc odporne na suszę formalne aranżacje, łączki i ogrody krajobrazowe z wapiennymi skałami. Kompozycje warto uzupełnić o ulubione rośliny zielarskie.

Murawa kserotermiczna – mieszanka 3

bukwica zwyczajna, cieciorka pstra, ciemiężyk białokwiatowy, dzwonek skupiony, fiołek kosmaty, koniczyna pagórkowa, krwiściąg mniejszy, lebiodka pospolita, pięciornik siedmiolistkowy, posłonek rozesłany, poziomka twardawa, rzepik pospolity, szczodrzeniec rozesłany, wilczomlecz sosnka, żebrzyca roczna.

Pasieki dla muraw – murawy dla pasiek

Cechą charakterystyczną muraw kserotermicznych jest obecność wielu rzadkich roślin, w tym wpisanych na czerwoną listę i do czerwonej księgi. Są cennym źródłem pożytku, odpornym na susze i wysokie temperatury, zasługują więc na uwagę i troskę. Jeśli mieszkamy w jednym z „murawowych” obszarów i rośliny kserotermiczne rosną w naszym otoczeniu, wykorzystajmy informacje dotyczące sposobów użytkowania. Warto nawiązywać współpracę z lokalnymi organizacjami przyrodniczymi lub zgłaszać im potrzebę ochrony tych siedlisk.

Dr Maria Janicka
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Literatura:

Banaszak J., Cierzniak T. 2002. Wyspy środowiskowe krajobrazu rolniczego jako refugia owadów zapylających – próba waloryzacji. w: Banaszak J. (red.), Wyspy środowiskowe – bioróżnorodność i próby typologii, Wyd. Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz: 105-125.

Bąba W., Janicka M. 2014. Plan ochrony zbiorowisk nieleśnych Ojcowskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000 „Dolina Prądnika” PLH 120004 na potrzeby planu ochrony Ojcowskiego Parku Narodowego. Manuskrypt, Kraków.

Czylok A., Korczyński T., Murawski M., Sikora J., Smętek J., Stefaniak K., Ślusarczyk M., Tyc A., Waga J. M. 2010. Owce w krajobrazie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. TMZZ, Zawiercie.

Dzwonko Z. 2012. Pochodzenie, przemiany, znaczenie i ochrona nawapiennych muraw, zarośli i lasów kserotermicznych. w: Loster S. (red.) Roślinność kserotermiczna na obszarach chronionych województwa małopolskiego. Przewodnik przyrodniczy, Kraków: 9–21.

Ellenberg H. 1988. Vegetation ecology of Central Europe. Cambrige University Press, Cambridge, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney.

Janicka M. 2018. Szata roślinna Góry Moroń w otulinie Ojcowskiego Parku Narodowego (Wyżyna Krakowska). Prądnik, Prace Muz. im. W. Szafera 28: 49–62.

Janicka M. 2018. Szata roślinna Dużych Skałek w otulinie Ojcowskiego Parku Narodowego (Wyżyna Krakowska). Prądnik, Prace Muz. im. W. Szafera 28: 19–32.

Janicka M., Sołtys-Lelek A., Baran J. 2019. Wpływ wypasu na skład gatunkowy muraw kserotermicznych na eksperymentalnej powierzchni badawczej „Góra Koronna” w Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik, Prace Muz. im. W. Szafera 29: 7–22.

Kostuch R., Misztal A. 2005. Warunki siedliskowe sprzyjające tworzeniu się zbiorowisk roślinności kserotermicznej na odłogowanych gruntach ornych. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2: 61–73.

Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Medwecka-Kornaś A., Kornaś J. 1977. Zespoły stepów i suchych muraw. w: W. Szafer, K. Zarzycki (red.). Szata roślinna Polski, t. 1. PWN, Warszawa, 352–366.

Michalik S. 1983. Rozmieszczenie roślin kserotermicznych i górskich w OPN w zależności od warunków mikroklimatu. Studia Naturae ser. A 24: 1–74.

Misztal A., Bedla D. 2013. Charakterystyka siedliskowa zespołu Inuletum ensifoliae w Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk „Kalina-Lisiniec” na Wyżynie Miechowskiej. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 1: 113–128.

Paul W. 2010. Szlaki holoceńskich migracji roślin kserotermicznych na ziemie Polski – przegląd ustaleń i hipotez oraz perspektywy badań. w: Ratyńska H., Waldon B. (red.), Ciepłolubne murawy w Polsce. Stan zachowania i perspektywy ochrony, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.

TAGI: rośliny miododajne, ogrody miododajne

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"