Maciej Sylwester Bryś

Miody wiosenne okiem biologa

Gatunki miodów możemy podzielić ze względu na okres pozyskiwania. Do wiosennych należą między innymi rzepakowe, wierzbowe, mniszkowe, do letnich wielokwiatowe letnie, spadziowe, nektarowo-spadziowe, faceliowe, gryczane, natomiast do jesiennych wielokwiatowe jesienne, spadziowe, nektarowo-spadziowe i nawłociowe. Wspomniane miody różnią się między sobą składem pyłkowym, właściwościami fizyko-chemicznymi i przeciwdrobnoustrojowymi.

Fot. surasak.ch

Kiedy pojawią się pierwsze wiosenne kwiaty, to życie zapylaczy nabiera rozpędu. Pszczoły miodne korzystają z wczesnowiosennych źródeł pyłkodajnych i nekarodajnych. Ogromne zróżnicowanie związków zawartych w obnóżach pszczelich stymuluje wzrost siły rodziny.

Skład chemiczny nektaru jest cechą gatunkową i zależy od fazy rozwoju kwiatu i jest modyfikowany przez czynniki siedliskowe i klimatyczne. Niestety kwietniowe i majowe przymrozki wyrządzają szkody rolnikom w sadach i ograniczają bazę pożytkową owadom.

Wczesną wiosną dostępność pyłku jest niewielka i pszczoły korzystają nawet z roślin wiatropylnych, np. leszczyny, dębu, brzozy, a nawet traw.

Wierzby i sady jako atrakcyjny pożytek wczesnowiosenny

Wierzby są bardzo atrakcyjnym, wczesnowiosennym pożytkiem pszczelim. Zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie produkują nektar. Jak donoszą niektóre źródła, wydajność miodowa wierzby wynosi 150 kg/ha. Miód wierzbowy jest jasny, żółty z lekko zielonkawym odcieniem. Aby uzyskać odmianową patokę, udział pyłku Salix powinien przekraczać 45% wszystkich ziaren.

Jednak pozyskanie jej jest trudne z uwagi na wczesną porę kwitnienia wierzb, kiedy rodziny pszczele dopiero się rozwijają i nie są na tyle silne, aby zgromadzić miód w ilości towarowej. Co interesujące, pyłek wierzby jest obecny w miodach wielokwiatowych, nawet tych pozyskanych późnym latem. Nie zawsze pogoda dopisuje, a pszczoły mieszają nektar z różnych źródeł, np. z wierzb i drzew owocowych.

Wiosną można pozyskać także miody mniszkowe

Miody mniszkowe charakteryzują się jasną barwą i drapiącym posmakiem. Mają niską aktywność antybiotyczną i niską kwasowość (9,7 mval/kg, niską przewodnością elektryczną (0,21 mS/cm), najniższą zawartość białka (0,54%) w porównaniu do miodu malinowego, wrzosowego, nawłociowego, wielokwiatowego, akacjowego i gryczanego.

Godlewska i Świsłocka [2015], badając miody Podlasia, odnotowały, że miód mniszkowy charakteryzował się niską liczbą diastazową (oznacza ona świeżość miodu). Na wynik tego parametru prawdopodobnie miał wpływ czas przechowywania miodu od pozyskania do jego przebadania.

Tradycyjny rzepak

Rośliny z rodziny kapustowate (Brassicaceae) stanowią bardzo cenne źródło pożytku nektarowego i pyłkowego. Wśród nich znajdują się zarówno gatunki uprawne, jak i występujące na stanowiskach naturalnych. Najczęściej spotkać można kapustę rzepak (Brassica napus) oraz gorczycę białą (Sinapis alba). Badania nad wydajnością pyłkową i nektarową rzepaku prowadzili Jabłoński w 1999 i Kołtowski w latach 2003-2004.

Miód z podbiału – czy to szansa dla apiterapii?

Zupełnym novum wśród wiosennych miodów jest miód z podbiału Tussilago farfara wyróżniony przez Bryś i in. [2019]. Miód ten pozyskano w województwie podkarpackim (gmina Domaradz).

Nie doszukano się informacji na temat właściwości patoki z podbiału. Wyróżniony miód z kwiatów Tussialgo farfara pozyskuje się niezwykle rzadko, co tym bardziej powinno motywować naukowców do pochylenia się nad jego właściwościami.

Pozyskanie nowych miodów odmianowych wiąże się z szansą na wyizolowanie rzadkich związków chemicznych i zastosowanie ich we współczesnej medycynie. Niestety niemożliwe jest zmuszenie pszczół do odwiedzania tylko kwiatów podbiału przy dostępie innych roślin pożytkowych wiosną.

Unikatowe odmiany miodu

Badanie organoleptyczne umożliwia wstępną ocenę miodu. Prawidłowe określenie odmiany miodu umożliwia mikroskopowa analiza pyłkowa. Niestety pozyskanie nowych odmian miodów jest niezwykle trudne, gdyż procentowy udział pyłku przewodniego powinien przekroczyć próg 45%.

Jeśli już tak się zdarzy, trzeba wziąć pod uwagę, czy nie nastąpiło wtórne zaprószenie miodu pierzgą, która zakłóci prawidłowy wynik.

Pszczelarze, określając odmianę pozyskanego miodu, sugerują się pobliską bazą pożytkową. Niekiedy jednak pszczoły potrafią zaskoczyć swojego opiekuna i zebrać nektar zupełnie z innych roślin. Przykładem mogą być wyniki moich autorskich badań opublikowanych w doniesieniu konferencyjnym [Bryś i in., 2019], gdzie oprócz miodu z podbiału pozyskałem miód z roślin z rodziny goździkowatych (Carryophyllaceae) oraz krwawnika (Achillea typ).

Niewielkie ilości tych miodów pozyskałem dzięki regularnemu wirowaniu i segregacji ramek. Próba powtórnego pozyskania tych miodów do dzisiaj nie przyniosła oczekiwanego rezultatu. Prawdopodobnie wpływ na to ma zmieniająca się szata roślinna (rodzime gatunki zostają wyparte przez inne rośliny lub ingerencję człowieka).

Niezwykle ważnym elementem pozyskania wspomnianych odmian miodów jest również wpływ czynników środowiskowych, w tym temperatury i wilgotności powietrza, które sprzyjają nektarowaniu roślin.

Pszczelarz nastawiony na pozyskanie odmianowego miodu powinien usunąć ramki z innym nektarem oraz nie doprowadzić do wtórnego zaprószenia pierzgą podczas wirowania miodu.

Badania autorskie

Autorskie badania mikroskopowe nad miodami wierzbowymi i z drzew owocowych (śliwowe) zostały przeprowadzone w obrębie trzech stanowisk zlokalizowanych w gminie Domaradz (ryc. 1.).

W obrębie niniejszych stanowisk znajdują się pasieki stacjonarne. Przedmiotem badań było 7 próbek miodów deklarowanych przez pszczelarzy jako miód wierzbowy (4) i z drzew owocowych (3) pozyskanych w latach 2015-2020 roku.

Ryc. 1. Teren badań.

Fot. 1. Mikroskopowe zdjęcie ziaren pyłku wierzby Fot. Maciej Bryś

W miodzie z rejonu Gór Świętokrzyskich zidentyfikowano 15 taksonów roślin nektarodajnych i 5 taksonów nienektarodajnych. Pyłek wierzby osiągnął udział 45%, natomiast towarzyszącym udziałem odznaczał się pyłek typu śliwy. Sposób oblatywania kwiatów przez pszczołę ma znaczenie w zaprószeniu miodów pyłkiem.

Wspomniana autorka na 8 przebadanych miodów, deklarowanych przez pszczelarzy jako wierzbowe, do tej odmiany zaliczyła jedynie dwie próbki.

Fot. 2. Mikroskopowe zdjęcie ziaren pyłku typu śliwy. Fot. Maciej Bryś

Trzy próbki miodów okazały się miodami z drzew owocowych. Pozyskano je po jednej z miejscowości Domaradz, Golcowa i Barycz w 2019 roku. Liczba taksonów w jednej próbce zawierała się w przedziale 2-8, w tym dla taksonów nienektarodajnych 0-2. Udział pyłku typu śliwy w ich obrazie mikroskopowym zawierał się w przedziale od 46,0 do 60%.

W omawianych miodach notowano 15 taksonów ziaren pyłku, w tym 13 reprezentowanych przez rośliny nektarodajne i 2 przez nienektarujące. Spośród roślin nektarodajnych, poza pyłkiem typu śliwy, zidentyfikowano również: wierzbę, kapustowate, typ maliny, typ krwawnika, typ trybuli, typ jabłoni, klon, typ astra, koniczynę białą, kasztanowiec, chaber bławatek, typ ostrożnia, typ mniszka i lipę. Wśród roślin nienektarodajnych notowano pyłek leszczyny i trawy.

Na terenie Podkarpacia miód śliwowy opisała Ceglińska, w którym udział pyłku dominującego wynosił 66,5%. Dwa miody z Prunus typ (49,8 oraz 52,3%) opisują Wróblewska i Stawiarz. Materiał badawczy wspomnianych autorów pochodził z Rezerwatu Przyrody Kózki. Pięćdziesięcioprocentowe stężenie miodu śliwowego skutecznie hamuje wzrost bakterii B. circulans. Podobnie jak w miodzie wierzbowym, w miodach śliwowych zidentyfikowano kwas kumarowy i kwas cynamonowy.

Miody z drzew owocowych pozyskano również na terenie Wyżyny Sandomierskiej. Teren ten związany jest z produkcją sadowniczą, o czym świadczy 26 tys. ha porośniętych drzewami owocowymi. Wśród upraw dominują jabłonie, wiśnie, śliwy, grusze i inne.

Jedną próbkę miodu śliwowego pozyskano w miejskiej pasiece, która znajduje się na dachu Centrum Spotkań Kultur w Lublinie. Miód ten charakteryzował się 47% udziałem pyłku Prunus typ. Ponadto w miodzie tym zidentyfikowano rośliny z nasadzeń, pasów zieleni i pobliskiego parku.

Podsumowanie

Wczesnowiosenne pożytki pszczele są niezwykle ważne, gdyż warunkują prawidłową kondycję rodziny pszczelej w ciągu całego sezonu. Kluczową rolę odgrywają wierzby, drzewa owocowe, mniszki i inne wiosenne rośliny pożytkowe zlokalizowane wokół pasieki.

Pszczelarze nastawieni są na pożytek z rzepaku, który jest dość wydajny pod względem produkcji nektaru i pyłku. Częste wybieranie miodu oraz odpowiednia selekcja ramek warunkuje pozyskiwanie miodów odmianowych.

Mgr Maciej Sylwester Bryś

Literatura:

Bąkowska M., Janda K.: Właściwości prozdrowotne wybranych miodów. Pomeranian Journal Life Science, 64, 3, 147-151, 2018.

Bryś M., Stawiarz E., Denisow B.: Flora pożytkowa gminy Domaradz na podstawie analizy pyłkowej miodów. 56 Konferencja Pszczelarska, Kazimierz Dolny,
5-6.03.2019, 88-89, 2019.

Ceglińska K.: Flora pożytkowa Podkarpacia na podstawie spektrum pyłkowego produktów pszczelich. Rozprawa Doktorska Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Wydział Ogrodniczy, Katedra Botaniki, 2009

Dziennik Ustaw z 2009 roku, Numer 17, pozycja 94.

Godlewska M., Świsłocka R.: Fizykochemiczne i przeciwdrobnoustrojowe właściwości miodów z rejonu Podlasia. Kosmos Problemy Nauk Biologicznych, 64, 2 (307), 347-352, 2015.

Kunat M., Bryś M., Andrejko M., Ptaszyńska A.: Właściwości przeciwbakteryjne miodu spadziowego i wierzbowego. XI Interdyscyplinarna Konferencja Naukowa Tygiel, Interdyscyplinarność kluczem do rozwoju, 278-279, 2019.

Kunat M., Bryś S. M., Grąz M., Sudziński M., Ptaszyńska A. A.: Zawartość związków fenolowych w miodach pozyskanych z Lubelskiej Pasieki Miejskiej oraz terenów czystych ekologicznie, Śląski Związek Pszczelarzy w Katowicach, Uniwersytet Śląski Instytut Ogrodnictwa Zakład Pszczelnictwa w Puławach, Pszczelnicze Towarzystwo Naukowe, 57 Naukowa Konferencja Pszczelarska, Materiały z Konferencji, Cieszyn, 10-12 marca 2020.

Piotrowska P., Wojcińska M., Matławska I.: Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.). Postępy Fitoterapii, 3, 157-171, 2015.

Polska Norma, Miód pszczeli. Wydanie Normalizacyjne, PN-88/A-77626, 1988.

Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, 2007. https://rzeszow.stat.gov.pl/publikacje-i-foldery/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyczny-wojewodztwa-podkarpackiego-2007,5,6.html

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"