Pyłki w miodach przyczyną alergii czy środkiem na odczulanie?

W miodach nektarowych znajdują się pyłki roślin owadopylnych, jakimi zostaje zaprószany zbierany przez pszczoły nektar, ale także pyłki roślin wiatropylnych, które mogą przyczepiać się do włosków zlokalizowanych na głowie, tułowiu, odwłoku oraz odnóżach pszczoły podczas lotów w poszukiwaniu pożytków.
Ziarna pyłków roślin są powszechnie obecne w powietrzu, również przykleją się do lepkiego nektaru. To właśnie pyłki roślin wiatropylnych (anemogamicznych), a także pozostałe aeroalergeny występujące w powietrzu (zarodniki grzybów i pleśni) mogą stanowić źródło potencjalnych alergenów wziewnych w miodach.

Fot. 1. Przygotowanie preparatów mikroskopowych z osadów miodowych. Fot. Marta Burzyńska

Pochodzenie pyłku w miodzie

W miodach nektarowych znajduje się pyłek roślin, jakim zostaje zaprószany zbierany przez pszczoły nektar [Wang i Li 2011]. W 10 g miodu może znajdować się od 20 do 10 000 ziaren pyłków, które mogą zachować swoje immunogenne właściwości [Bauer i in 1996]. Podczas lotów w poszukiwaniu pożytku oraz w trakcie zapylania i pobierania nektaru, pszczoły przenoszą na włoskach (zlokalizowanych na całym ciele) pyłek roślin i wszelkie cząstki zawieszone w powietrzu. Proces ten ilustruje rysunek opracowany na podstawie podręcznika do botaniki dla techników rolniczych (patrz rys.).

Rys. W trakcie zapylania i pobierania nektaru pszczoły strącają pyłek z dojrzałych pylników, który przyczepia się do włosków zlokalizowanych na całym ciele, również w ten sposób zaprósza się pobierany przez pszczoły nektar. (Oprac. Roman Dudzik na podstawie: Jan Radmoski, Stanisław Tołpa, „Botanika. Podręcznik dla techników rolniczych", PWRiL, Warszawa 1971).

Naukowcy z Georgia Tech (Georgia Institute of Technology, USA) odkryli mechanizm oczyszczania się pszczół miodnych w trakcie zapylania. Według amerykańskich badaczy pszczoły potrafią przenosić pyłek z kwiatów o masie do 30% większej od ich samej, dzięki specyficznemu rozmieszczeniu blisko 3 mln włosków pokrywających oczy i ciało z różną gęstością, co pozwala na skuteczne oczyszczanie i transport pyłku do ula. Na odnóżach pszczół znajduje się więcej włosków, które są 5-krotnie gęstsze niż na oczach.

Według tego dokumentu pyłek jest częścią składową miodu, zabronione jest więc usuwanie komponentów specyficznych dla miodu (w tym pyłku), chyba że jest to proces nieunikniony podczas eliminacji obcych substancji organicznych lub nieorganicznych (np. poprzez filtrację). W przypadku gdy proces ten prowadzi do usunięcia znaczącej ilości pyłku, producent jest zobowiązany zawrzeć stosowną informację na etykiecie produktu. Wymogi te są również zgodne z normą dotyczącą miodu w Kodeksie Żywnościowym (Codex Stan 12-1981).

Istota analizy pyłkowej

Ziarna pyłku różnych roślin, które są odzwiedzane przez pszczoły, mają określoną barwę i kształt. Badaniem pozwalającym na identyfikację pyłków zawartych w miodzie jest analiza pyłkowa, którą wykonuje się za pomocą mikroskopu optycznego.

Badanie to pozwala określić botaniczne pochodzenie miodu, poprzez identyfikację gatunków roślin miododajnych, z których nektaru powstał miód, a także wyodrębnić pyłki roślin wiatropylnych rosnących na terenach pożytkowych. Analiza pyłkowa pozwala również określić geograficzne pochodzenia miodu, bowiem ziarna pyłku stanowią wypadkową szaty roślinnej w danym regionie i dają uśredniony obraz tego, jakie rośliny porastają odwiedzany przez pszczoły teren.

W Polsce do miodów niedoprószonych zalicza się miód akacjowy i lipowy z niższą zawartością pyłku przewodniego (odpowiednio nie mniej niż 30% pyłku Robinia pseudoacacia dla miodu akacjowego i nie mniej niż 20% pyłku Tilia sp. w miodach lipowych) – tabela 1.

Tabela 1. Minimalny procentowy udział pyłku przewodniego w miodach nektarowych zgodnie z Dz.U. z 2009 r. Nr 17 poz. 94 oraz PN-88/A-77626:1988

Analiza pyłkowa od kuchni

Próbki miodów do analizy pyłkowej przygotowuje się według wskazań Międzynarodowej Komisji Botaniki Pszczelarskiej [Louveaux i in 1978] oraz PN-88/A-77626:1988. Preparaty glicerożelatynowe z osadów miodów wykonuje się w dwóch powtórzeniach dla każdej próbki. Do badania niezbędny jest mikroskop optyczny o powiększeniu nie mniejszym niż 40x. Na powierzchni 1 cm3 przygotowanego preparatu analityk liczy, w kolejnych pasach pola widzenia, ponad 300 ziaren pyłku, zgodnie z zaleceniami Moara (1985).

Fot. 2. Stanowisko do analizy pyłkowej. Mikroskop optyczny z kamerą oraz komputer z oprogramowaniem do archiwizacji obrazu. Fot. Marta Burzyńska

Geneza pyłków roślin wiatropylnych w miodach

W miodach przede wszystkim znajduje się pyłek roślin miododajnych, które pszczoły odwiedzają aby pobrać nektar bądź pyłek. Natomiast ze względu na wysokie stężenie pyłków roślin wiatropylnych w powietrzu, w zależności od sezonu pylenia, w miodach znajduję się także pyłek roślin wiatropylnych [Ceglińska 2008; Stawiarz 2009], który przyczepia się do nektaru kwiatów roślin odwiedzanych przez owady zapylające oraz do włosków zlokalizowanych na ciele pszczoły.

Fot. 3. Pszczoła z pyłkem na głowie na rzepaku. Fot. Marta Burzyńska

Autorzy prac naukowych dotyczących analizy pyłkowej miodów również donoszą o częstym zaprószeniu polskich miodów pyłkiem roślin wiatropylnych, m.in. pyłkiem dębu, wiązu, topoli, babki, bylicy, traw, turzycy, orzecha włoskiego, a także brzozy i komosy [Teper 2011; Warakomska 1997; Wróblewska 2002]. Badania miodów wiosennych (rzepakowy, klonowy, malinowy, akacjowy, koniczynowy, z drzew owocowych i trybuli) z pasiek z różnych okolic Rzeszowa także wykazały obecność pyłku roślin wiatropylnych we wszystkich próbkach.

W badaniach przeprowadzonych na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu, w Katedrze Biochemii i Analizy Żywności na odmianowych miodach nektarowych z trzech województw w Polsce pod kątem obecności pyłków potencjalnie alergennych zostały zidentyfikowane pyłki roślin innych niż nektarodajne, których średni udział wynosił 7,4%. Spośród pyłków roślin wiatropylnych (i potencjalnie alergennych) w przeanalizowanych miodach największą częstość wykazywały pyłki sosny, bylicy oraz traw, a najmniejszą: olszy, leszczyny oraz jałowca [Burzyńska; Piasecka-Kwiatkowska 2018].

Pyłki roślin wiatropylnych są przyczyną alergii pyłkowej, a wywoływany przez nie alergiczny nieżyt nosa jest uznawany za najczęstszą alergiczną chorobę populacji świata [Majkowska-Wojciechowska 2016]. Pyłki roślin odgrywają istotną rolę w patogenezie alergicznego nieżytu nosa, astmy oskrzelowej i atopowego zapalenia skóry [Asher i in 2010; D’Amato i in 2007]. Charakterystyczną cechą schorzeń alergicznych wywołanych przez alergeny pyłku roślin jest sezonowość występowania objawów. Nasilenie objawów chorobowych u osób z uczuleniem na pyłek roślin jest ściśle związane ze stężeniem aeroalergenów w atmosferze [Majkowska-Wojciechowska 2016].

Osoby uczulone na pyłek występujący w powietrzu, w sezonie pyłkowym mogą dodatkowo reagować objawami alergii po spożyciu niektórych pokarmów, w tym także miodu [Kędzia i Hołderna-Kędzia 2006].

Na podstawie przytoczonych badań można przypuszczać, że miody zawierające naturalnie występujące pyłki roślin wiatropylnych, stanowiące wypadkową szaty roślinnejwdanym regionie, mogą stać się naturalną szczepionką odczulającą dla alergików zamieszkujących dany obszar. Są to jednak pierwsze takie badania, które należy powtórzyć w szerszej skali, wykorzystując miody o różnej zawartości pyłków powodujących dolegliwości ze strony układu odpornościowego. Nie mniej jednak jest to interesujący kierunek badań, który może w przyszłości pozwolić na stosowanie miodów w celach odczulających z alergii pyłkowej (fot. 4).

Podsumowanie

W miodach nektarowych znajdują się pyłki roślin wiatropylnych, którymi zostają zaprószone, gdy przyczepiają się do włosków na ciele pszczoły podczas lotów w poszukiwaniu pożytków. To właśnie pyłek roślin wiatropylnych może stanowić źródło alergenów w miodach.

Poprawne identyfikowanie pyłków roślin znajdujących się w miodzie umożliwia nie tylko prawidłowe zakwalifikowanie miodu do określonej odmiany, ale także pozwala na identyfikację ziaren pyłków roślin wiatropylnych, które są najczęstszą przyczyną objawów związanych z reakcją uczuleniową na alergeny wziewne.

mgr inż. Marta Burzyńska
Uniwersytet PrzyrodniczywPoznaniu
Wydział NaukoŻywnościiŻywieniu
Katedra BiochemiiiAnalizy Żywności

Słowniczek

Alergen

każdy antygen zewnątrzpochodny wywołujący reakcję alergiczną (uczuleniową, zależną od przeciwciał IgE lub niezależną od nich). Alergeny nie posiadają wspólnej budowy chemicznej i strukturalnej. Mogą to być substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także różne proste związki chemiczne o charakterze haptenów, np. leki. Większość alergenów jest białkami lub glikoproteinami o masie cząsteczkowej od 10 kDa do 40 kDa (znane są również alergeny o masie mniejszej tj. 3 kDa. i większej do 100 kDa). Wielkość cząsteczek alergenu determinuje jego immunogenność i zdolność do przenikania przez błonę śluzową [Czarnecki 2012].

Antygen

substancja chemiczna, która wykazuje: immunogenność, czyli właściwość wywołania przeciw sobie odpowiedzi odpornościowej lub antygenowość, czyli właściwość wiązania się ze swoistymi przeciwciałami [Lindenmann 1984].

Aeroalergen

alergen wziewny, inhalacyjny – są to alergeny występujące w powietrzu, które dostają się do organizmu drogą wziewną. Należą do nich czynniki o właściwościach alergogennych występujące w pomieszczeniach zamkniętych (kurz, szczątki roślin, roztocze, szczątki zwierząt, karaluchów, grzybów pleśniowych – potocznie pleśni) oraz alergeny występujące w środowisku zewnętrznym (tj. ziarnka pyłków roślin, zarodniki grzybów pleśniowych) [WHO 2013].

Melisopanologia

dział palinologii (nauka o pyłku roślin i zarodnikach grzybów) zajmujący się badaniem pyłku znajdującego się w produktach pszczelich [Pałczyński i in. 1994].

Anemogamia

(wiatropylność) zapylanie kwiatów poprzez wiatr przenoszący pyłki. Przykładami roślin zapylanych w ten sposób jest wiele drzew, np. leszczyna, topola, sosny; a także trawy [Tołpa i in.1971].

Literatura:

Amador G.J., Matherne M., Waller D., Mathews M., Gorb S.N., Hu D.L. Honey bee hairs and pollenkitt are essential for pollen capture and removal. Bioinspir Biomim. 2017;12:026015.

Asher M.I., Stewart A.W., Mallol J., Montefort S., Lai C.K., Aït-Khaled N., Odhiambo J. (2010). Which population level environmental factors are associated with asthma, rhinocon- junctivitis and eczema? Review of the ecological analyses of ISAAC Phase One. Respiratory Research; 11: 8.

Bauer L., Kohlich A., Hirschwehr R., Siemann U., Ebner H., Scheiner O., Kraft D., Ebner Ch. Food allergy to honey: Pollen or bee products? J. Allergy Clin Immunol, 1996, 97, 65-73

Bucher E., Kofler V., Vorwohl G., Zieger E. (2004): Das Pollenbild der Südtiroler Honige. Herausgeber: Biologisches Labor der Landesagentur für Umwelt- und Arbeitsschutz Bozen.

Burzyńska M., Piasecka-Kwiatkowska D., Pyłki roślin wiatropylnych w odmianowych miodach nektarowych zebranych z trzech regionów Polski, w: Surowce pochodzenia zwierzęcego jako źródło składników bioaktywnych. Redakcja: J. Słupski, T. Tarko I. Drożdż. Wyd. Oddział Małopolski Polskiego Towarzystwa Technologów Żywności, Kraków 2018, s. 118-129.

Ceglińska, K. (2008). Anemophilous Plant Pollen in Spring Specific Honeys from the Rzeszów Area. Acta Agrobotanica. 61(1), 59–64.

Codex Alimentarius Commission, “Revised Codex Standard for Honey Codex Stan 12-1981, Rev. 1 (1987), Codex Standard, Vol. 12. 1981, pp. 1-7.

D’Amato G., Cecchi L., Bonini S., Nunes C., Annesi-Maesano I., Behrendt H., Van Cauwenberge P. (2007). Allergenic pollen and pollen allergy in Europe. Allergy: European Journal of Allergy and Clinical Immunology, 62(9), 976-990. https://doi.org/10.1111/j.1398-9995.2007.01393 (dostęp on-line: 15.04.2018 r.).

Denisow, B., Weryszko-Chmielewska, E. (2015). Pollen grains as airborne allergenic particles. Acta Agrobot., 68, 4, 281–284. https://doi.org/10.5586/aa.2015.045

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/63/UE z dnia 15 maja 2014r. zmieniająca Dyrektywę Rady 2001/110/WE odnoszącą się do miodu.

Fuiano N., Incorvaia C., Riario-Sforza G.G., Casino G. (2006). Anaphylaxis to honey in pollinosis to mugwort: a case report. European Ann Allergy Clinical Immunology, 38(10), 364-365.

Hesse M., Halbritter H., Zetter R., Weber M., Buchner R., Frosch-Radivo A., Ulrich S. (2009). Pollen terminology. An illustrated handbook. SpringerWein. New York.

Kędzia B., Hołderna-Kędzia E. (2006). Alergenne działanie miodu pszczelego. Acta Agrobotanica, 59(1): 257-263.

Kruczek A., Stacewicz A,. Puc M., (2015). Pyłek kwiatowy w produktach pszczelich. Alergoprofil 11(2), 41–44

Lindenmann, Jean. Origin of the Terms ‘Antibody’ and ‘Antigen’. „Scand. J. Immunol.”. 19 (4), s. 281–285, 1984. DOI: 10.1111/j.1365-3083.1984.tb00931.x.

Louveaux J., Maur izio A., Vorwohl G. (1978). Methods of Melissopalynology. Bee World, 59(4), 139-157.

Majkowska-Wojciechowska B. (2016). Pyłek roślin i alergeny sezonowe w Polsce Plant pollen and seasonal allergens in Poland. Alergia Astma Immunologia, 21(1), 5–15.

Maurizio A. (1963) Pollenanalytische Beobachtungen 17—19, Grana, 4:2, 231-244, DOI: 10.1080/00173136309436745

Moar N. T. (1985). Pollen analysis of New Zealand honey. New Zealand Journal of Agricultural Research. 28: 39-70.

Pałczyński, Podbielkowski, Polakowski: Botanika. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.

PN-88/A-77626:1988. Miód pszczeli.

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 stycznia 2009 r. w sprawie metod analiz związanych z dokonywaniem oceny miodu (Dz.U. 2009, nr 17, poz. 94 z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 maja 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu.

Saarinen K., Jantunen J., Haahtela T. (2011). Birch pollen honey for birch pollen allergy-A randomized controlled pilot study. International Archives of Allergy and Immunology, 155(2), 160-166. https://doi.org/10.1159/000319821 (dostęp on-line: 15.04.2018 r.).

Sawyer R. (1981). Pollen identification for beekeepers. Ed. R.S. Pickard, Univ. College Cardiff Press, UK, 111.

Sawyer R. (1988). Honey identification. Cardiff Acad. Press,Wales, UK, 115.

Stawiarz E. (2009). Pollen of non-nectariferous plants in the microscopic image of honeys of some communes of the Swietokrzyskie voivodship. Acta Agrobotanica 62(2), 53–58.

Teper D. (2004). Analiza pyłkowa miodów. Pasieka, 2. https://pasieka24.pl/index.php/pasieka-czasopismo-dla-pszczelarzy/100-pasieka-2-2004/1177-analiza-pykowa-miodow.

Teper D. (2011). Analiza pyłkowa jako podstawowe badanie w ocenie nektarowych miodów odmianowych. Materiały II Lubelskiej Konferencji Pszczelarskiej. Aktualne problemy nowoczesnego pszczelarstwa. Pszczela Wola 2011, 151-158.

Tomasz Czernecki., Krótko o właściwościach alergenów pokarmowych (pol.). NutriLife.pl, 2012-02-13.

Wang J., Li Q.X. (2011). Chemical Composition, Characterization, and Differentiation of Honey Botanical and Geographical Origins. Advances in Food and Nutrition Research 62, (Elsevier Inc., 2011).

WAO (2013). WAO. White book on allergy 2011–2012. Executive summary. Milwaukee, Wisconsin, USA: World Allergy Organization.

Warakomska Z. (1997). Obraz pyłkowy wielokwiatowych miodów Lubelszczyzny. Materiały I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej.Biologia kwitnienia, nektarowania i zapylania roślin. Lublin, 170-177.

Wróblewska A. (2002). Obraz pyłkowy miodów niektórych gmin Podlasia. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska., Sec. EEE X: 113-121.

Zander E., (1935). Beitrage zur Herkunftsbestimmung bei Honig. I Reichsfachgruppe Imke r, Berlin, II Liedloff, Loth & Michaelis, Leipzig: 464.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"