Insektagedon – czy pszczoły przetrwają?

Na całym świecie można obserwować drastyczne zmniejszanie populacji owadów. To przerażające zjawisko zyskało nawet własną nazwę – insektagedon. Naukowcy alarmują, że utrata różnorodności i obfitości owadów wywoła kaskadowy wpływ na zależności obserwowane w całych ekosystemach, jak: zachwianie stabilności łańcuchów pokarmowych czy też problemy związane z zapewnieniem optymalnego zapylania roślin.

Pszczoła miodna. Fot. USGS Bee Inventory and Monitoring Lab

Niedawno w Niemczech, podczas wykonywania rutynowych prac polegających na monitoringu obszarów chronionych, naukowcy stwierdzili, że w ciągu 27 lat badań tych samych terenów, liczebność populacji owadów spadła o 76%, a w połowie lata spadek dotyczący biomasy owadów latających wynosił nawet 82% [Hallmann i in. 2017].

Spadek liczebności populacji owadów, widoczny w całym sezonie wegetacyjnym i niezależny od typu siedliska lub krajobrazu, sugeruje, że należy wziąć pod uwagę jakieś czynniki, które na dużą skalę zwiększają wymieranie owadów. Jednocześnie nikt nie jest w stanie wskazać jednej przyczyny tego zjawiska.

Larwa małego chrząszcza ulowego. Fot. USGS Bee Inventory and Monitoring Lab

Oczywiście, o same pszczoły miodne i o utrzymanie ich liczebności dbają pszczelarze, dlatego traktowane są one podobnie jak zwierzęta gospodarskie. Jednak wszystkie te czynniki, które negatywnie wpływają na dzikie owady, również negatywnie wpływają na pszczoły i niestety wymieranie rodzin pszczelich to zjawisko na skalę globalną, obserwowane również w Polsce.

Chociaż niektórzy twierdzą, że za spadek liczebności pszczół miodnych odpowiedzialni są sami pszczelarze, którzy prowadzą zbyt „rabunkową” gospodarkę pasieczną lub po prostu nie mają doświadczenia. Takie podejrzenia były również początkowo kierowane w stronę pszczelarza z Florydy, który w 2006 r. stracił 90% rodzin pszczelich.

Najpierw twierdzono, że stracił rodziny przez brak biegłości w sztuce pszczelarskiej, jednak później okazało się, że ma on wieloletnie doświadczenie w gospodarce pasiecznej. Gdy po nim podobne „dziwne” przypadki zaczęli zgłaszać inni pszczelarze z tych terenów, zaczęto mówić o „zespole masowego ginięcia pszczoły miodnej” (Colony Collapse Disorder, CCD).

CCD

Zacznijmy od początku. Pierwsze przypadki przypominające symptomy opisywane dzisiaj jako „zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej” zostały udokumentowane już w 1869 r. [Robyn 2010, Lester 2007].

Wtedy mówiono o „chorobie znikających pszczół”, „wiosennej chorobie”, „chorobie majowej”, czy też „zapaści jesiennej”. Pierwsze dobrze udokumentowane zdarzenie tego typu miało miejsce w 1906 r. wśród rodzin pszczelich utrzymywanych na Isle of Wight, wyspie należącej do archipelagu Wysp Brytyjskich, oddzielonej od brytyjskiego wybrzeża cieśniną Solent.

Istnieje wiele czynników powodujących pogarszanie się stanu zdrowia pszczół miodnych, które mogą być odpowiedzialne za CCD. Między innymi należą do nich: pasożyty, choroby wirusowe, bakteryjne i grzybowe, niedożywienie pszczół powodowane przez monokultury oraz niewłaściwe stosowanie pestycydów.

Ze względu na dużą szkodliwość, w 2018 r. Unia Europejska zakazała stosowania trzech pestycydów: imidaklopridu, klotianidyny i tiametoksamu. Obecnie we Francji nie można dodatkowo stosować tiaklopridu i acetamipridu.

Być może dodatkowe obostrzenia wprowadzono dlatego, że to właśnie w tym kraju europejskim obserwowano pierwsze masowe zatrucia pszczół pestycydami w latach 1994-1998 [Holder i in. 2018].

Jak niebezpieczne są pestycydy, można było również niedawno zobaczyć w Rosji, gdzie w lipcu 2019 r. wyginęło 60% pszczół, olbrzymie straty notowano aż w 30 regionach i to właśnie niekontrolowane stosowanie oprysków było ich powodem.

Varroa destructor. Fot. USGS Bee Inventory and Monitoring Lab

Warroza

Równie dużą rolę w wymieraniu rodzin pszczelich przypisuje się najeźdźcom z południowo-wschodniej Azji, takim jak: Varroa destructor, Vespa velutina czy też Nosema ceranae.

Roztocz dręcz pszczeli (Varroa destructor) początkowo był włączony w obręb Varroa jacobsoni, ale analizy genetyczne wykazały, że jest to nowy, bardziej groźny dla pszczół pasożyt. Pierwotnie występował tylko w Azji, na pszczole wschodniej (Apis cerana), jednak obecnie jest spotykany na całym świecie, z wyłączeniem Australii i niektórych wysp Pacyfiku.

Szerszeń azjatycki

Vespa velutina, nazywany też azjatyckim lub żółtonogim szerszeniem, został przypadkowo sprowadzony w przesyłce z ceramiką z Chin do południowej Francji i rozprzestrzeniła się momentalnie w krajach Europy Zachodniej, takich jak: Hiszpania, Portugalia, Belgia i Włochy.

W roku ubiegłym dotarła do Niemiec i duże jej skupisko wykryto w Hesji, 450 km od polskiej granicy. Zagrożenie, że niedługo dotrze do Polski, jest niestety realne. Szerszeń azjatycki ma 25-30 mm długości, jego odwłok jest przeważnie czarny, z wyjątkiem czwartego segmentu, który ma kolor żółty, głowę ma pomarańczową z dwoma brązowoczerwonymi złożonymi oczami, jego odnóża są żółte, dlatego też nazywany jest żółtonogim szerszeniem.

Nosema

Nosema ceranae przywędrowała z Tajwanu i jest sprawcą tzw. nosemozy C. Obecnie w naszym klimacie nosemoza pszczół miodnych powodowana jest przez dwa gatunki, tj. N. apis i N. ceranae. Pierwszy opis nosemozy pochodzi z 1909 r. [Zander].

Początkowo w naszym klimacie choroba ta powodowana była wyłącznie przez N. apis i pszczoły dosyć dobrze radziły sobie z chorobą powodowaną przez tego pasożyta. W 1996 r. opisano nowy gatunek N. ceranae [Fries i in. 1996] porażający pszczoły wschodnie (A. cerana), które występują endemiczne w gorącym i wilgotnym klimacie Azji. Pierwsze naturalne zakażenie pszczoły miodnej powodowane przez N. ceranae odnotowano wśród pszczół utrzymywanych na Tajwanie [Huang 2005]. Gdy tylko pasożyt „przeskoczył” na nowego gospodarza, czyli naszą pszczołę miodną, to momentalnie, praktycznie w ciągu 10 lat, rozprzestrzenił się na całym świecie.

Szybko infekcja była wykryta w Europie [Higes i in. 2006], w tym również w Polsce [Topolska i Kaprzak 2007]. Choroba wywoływana przez N. apis określana jest jako nosemoza typu A, natomiast przez N. ceranae jako nosemoza C lub „sucha” [Higes i in. 2010, Ptaszyńska i Mułenko 2013]. Pszczelarze mogą obserwować objawy nosemozy A, gdyż po zakażeniu pszczoły mają biegunkę. Natomiast objawów takich nie ma w przypadku zakażenia N. ceranae. Jednak w naszym klimacie najczęstsze są zakażenia mieszane, wywoływane przez obydwa patogeny.

Żuczek ulowy

Innym groźnym pasożytem pszczół, który przywędrował z Afryki, jest mały żuczek ulowy (Aethina tumida). W 1998 r. stwierdzono jego obecność w pasiekach na Florydzie, skąd rozprzestrzenił się na kolejne stany USA, prowincje Kanady oraz Amerykę Środkową. Został również zawleczony do Australii. W roku 2004 znaleziono go w Portugalii w transporcie matek pszczelich ze Stanów Zjednoczonych.

Mały chrząszcz ulowy. Fot. USGS Bee Inventory and Monitoring Lab

Żeby przeciwdziałać jego rozpowszechnieniu, wszystkie rodziny w pasiece docelowej zostały zniszczone, a otaczająca gleba została poddana działaniu środka owadobójczego. Podjęte wtedy działania opóźniły inwazję żuczka w Europie o 10 lat. W 2014 r. odnaleziono pierwsze porażone rodziny w południo-zachodnich Włoszech, w mieście portowym Gioia Tauro.

Wszystkie te gatunki inwazyjne momentalnie rozprzestrzeniają się na całym świecie, korzystając z nowych środków transportu, jakie oferuje im człowiek. Niekontrolowany handel pszczołami i matkami pszczelimi na pewno sprzyja szybkiemu rozprzestrzenianiu się pasożytów różnego typu, prowadząc do wymierania całych rodzin pszczelich.

Ogólnie podaje się trzy główne przyczyny ginięcia pszczół miodnych, których synergistyczny efekt tak drastycznie wpływa na te cenne owady, są to:

Dr hab. Aneta A. Ptaszyńska, prof. UMCS
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"